Kulis.az tanınmış yazar, tərcüməçi Cəlil Cavanşirlə müsahibəni təqdim edir.
- Cəlil, sənin yaradıcılıq məsələlərindən başlayaq, nə yeniliklər gözlənilir? Bir müddət əvvəl də kitab anonsu vermişdin.
- 10 ildən artıqdır köşə yazıram. Sevdiyim yazıların itib-batmağını istəmirəm. Məsələn, 2011-ci ildə “Mərkəz” qəzetində köşə yazırdım, Qəzet bağlanıb, arxivinin də qalıb, qalmadığını bilmirəm. O yazılardan bəziləri arxivimdədir. Yaxud “Kulis”də yazdığım ilk yazıları, “Gündəlik Teleqraf”, “Ədalət” qəzetləri, Publika.az saytına yazdıqlarımı tapa bilmirəm. İçimdə qorxu var - sevdiyim yazılar itib-batacaq. Əlimə keçənləri topladım, saf-çürük elədim, 400 səhifəlik yazıdan təxminən 200 səhifəsini saxladım. Əslində əvvəllər esselərdən, ya köşələrdən ibarət kitab çap etdirmək fikrim yox idi. Sonra bu qorxuyla fikirləşdim, “Sola dönmək qadağandır” adlı kitab çap etdirim. Redaktəsini yekunlaşdırmışam, artıq demək olar bütün işlər görülüb. Əgər kitabın çapı üçün nəzərdə tutduğum önsatış kampaniyası alınsa, kitabı çap etdirəcəm. Romanımı iki il bundan əvvəl noyabrda bitirmişdim, amma keçən il, ümumiyyətlə, üstünə qayıda bilmədim. Oxumaq üçün zövqünə güvəndiyim bir dostuma – Ülvi Babasoya vermişdim. O da yenidən işləməyimi məsləhət gördü. İki fəsil də əlavə elədim, redaktə etdikcə əlavələrim də oldu. Yarıdan keçmişəm, yəqin ilin sonuna qədər hazır olacaq.
Uşaq hekayələri yazıram. “Qaranquş” jurnalında iki-üç hekayəm çap olunub. O qədər zövq alıram ki, bu prosesdən: fikirləşdim, bir uşaq kitabı da yazmaq lazımdır. Bu mövzuda çox boşluq var bizdə, yazanlar da çox bayağı yazırlar. Təkcə Reyhan Şıxlının uşaqlarla bağlı yazdıqlarını bəyənirəm, daha doğrusu, zövqümə yaxın hesab edirəm. Müasir uşağa nəsə verə biləcəyini düşünürəm. Köhnə uşaq – yazarlarını dərsliklərdə də var – açığı, bəyənmirəm. Bəyənmirsənsə, ortaya nələrsə qoymaq məcburiyyətindəsən. Uşaqları çox sevirəm, əvvəl qardaşlarımı və bacımı, sonra qonşuların, qohumların uşaqlarını sevmişəm, nəhayət, öz övladlarımı. Uşaqlara həmişə nağıl quraşdırıb danışmışam, indi o nağılları, hekayələri fərqli variasiyalarda, yazıçı kimi özümə danışıram, fürsət tapdıqca yazıram.
- Romanın üstündən keçdin, ən azından ipucu verə bilərsən, hansı mövzudadır?
- Romanda bir dağ kəndində həyatın müxtəlif əzablarını yaşamış insanların faciələrini anlatmağa çalışmışam. Əsas mövzu, ana xətt kəndin dəliləridi. Paralel zamanlar var əsərdə. Qəhrəman “flash back”lərlə uşaqlığına qayıdır. Üçüncü zaman da nənəsinin danışdıqlarından bəhs edir, daha çox regionun tarixi ilə bağlıdır. Öz doğulduğum kəndin əhvalatlarıdır. Bizim kəndimiz böyük, qədim kənddir və hesab edirdim ki, doğulduğum yerlə bağlı yazmalıydım. Bircə onu bilirəm, Əkrəm Əylisli qədər olmasa da, xeyli söyüş qazanacam. Çünki erməni məsələlərində reallıqlara, kəndin yaşlı sakinlərinin danışdıqları əhvalatlara toxunmuşam. Düzdür, bu əsas süjet deyil, amma açığı yenə də psevdovətənpərvərlərdən qorxuram.
Düşünürdüm, bunu bəlkə 60 yaşında yazaram, sonra fikirləşdim, bəlkə o qədər yaşamadım. Birinci kəndin ağsaqqallarından eşitdiklərimi yadıma saldım. Uşaq vaxtından çox sevirdim yaşlı adamlarla söhbət etməyi. Romanı yazmaq qərarına gəldikdən sonra o yaşlı insanlarla yenə görüşdüm. Onlarla söhbət etdik, bəzi məqamları, faktları özüm üçün qeyd elədim. Bir az da bədiiləşdirməyə çalışdım ki, tam tarixi, sənədli olmasın. Amma romanı həqiqətlər üzərində, gerçək faktlara əsaslanıb qurmuşam. Mənə elə gəlir, romanın psixoloji qatı səpələnmiş tarixi qatlardan daha ciddidir. Ümid edirəm, oxucular, tənqidçilər tarixi detallara yox, daha çox bütöv romanın özünə diqqət yönəldəcəklər. Çox həyəcanla gözləyirəm romanı bitirməyi. Təxminən 6-cı ildir ki, fasilələrlə bu romanın üzərində işləyirəm.
- Şeirlərində daha çox kədər hiss olunur. Amma qəribə, özünəməxsus ironiya da var. İstəyirəm o ironiyadan bir az danışasan.
- Mənə görə, ironiya postmodernizmin ən vacib detalıdır. Bəziləri yaradıcılığı o qədər ciddiyə alırlar ki, illərlə roman, hekayə, esse, şeir yaza bilmirlər, illərlə əllərinə qələm almırlar. Quru akademizmdə, əzbərçilikdə ilişib qalırlar. Yazmağın, özünüifadənin minlərlə yolu var, ironiya da bu yollardan biridir. Mən “ciddiliyin” tərəfdarı deyiləm. Ədəbiyyat yaradıcı insan üçün həyat tərzidir. Çox akademizmə yuvarlanan adamlar gündəmi qaçırırlar, unudurlar. Dostoyevskidə, Tolstoyda, yaxud Nazimdə nə qədər ilişib qalmaq olar? Adam bir az da özünü, çağını yazmalıdır. Çağını yaza bilməyən, akademizmə yuvarlanan adam bu günlə ayaqlaşa bilmir, illərlə belə davam edir. Bunun çoxlu nümunələri var, özü məşhur olub heç nə yaza bilməyən yazarlar var. Məsələn, Mehdi Bəyazid, Vidadi Məmmədov... Tərifləyib göyə qaldırırlar... Mehdi Bəyazid də, Vidadi Məmmədov da dahi olmayıb. Ola bilsin, hər ikisi istedadlı, mütaliəli olub. Amma içki məclislərindən o tərəfə bu istedad realizə olunmayıb. Ortada mətn yoxdur. Onlara tənbəllik və yazmaq xofu mane olurdu. Bu xofdan xilas olmağın bir yolu da ironik yazı üslubudur. Arxasında gizlənmək də mümkündür, özünü normal şəkildə ifadə etmək də.
Yazı gündəlik prosesdir, yazıçı hər gün yazmalı, oxumalıdır. Yazmaq cəsarət tələb edən məsələdir. Müasir yazıçı dövrünü yaxşı müşahidə etməlidir, hətta özünə belə, ironiya ilə yanaşmağı bacarmalıdır. Elə məsələlər var, onu qalstukla anlatmaq ürküdücüdür, oxucunu qaçırır, istədiyin nəticəni vermir. Amma ironiya ilə yazanda oxucu mətndən qorxmur. Bəzən ağrını da ironiya ilə vermək mümkündür. İroniya, hazırkı şərtlərdən sığına biləcəyimiz limandır. Çılpaq dillə bütün həqiqətləri yazmaq bəzən hətta təhlükəlidir. Eyni zamanda, postmodern ədəbiyyatda əsas “silah”lardan biri ironiyadır. Bizimlə eyni dövrdə yaşayıb, 30-cu illərin ədəbiyyatını yaradan yazıçılar var. Dostlarımızın arasında, gündəlik çap olunan imzalar içində dövrünü, müasir insanı unudan yazıçılar var. Mən bu günün ədəbiyyatını yaratmağa iddialıyam. Bu günün ədəbiyyatında da mütləq ironiya olmalıdır. İroniyasız keçinə bilmirəm.
- Akademizmə daha çox yer verənlər arasında Qismət də var...
- Qismət bu günün ədəbiyyatçısıdır. Onun akademizmi müasir və faydalıdır, “quru”, əzbərçi, şablon akademizm deyil. Bəlkə də onu çox sevdiyim üçün haqqında hər zaman yüksək fikirdəyəm, amma Qismət nadir fenomendir. Yaşca məndən kiçik olsa da, “müəllim” deyirəm ona. Mütaliəni həddindən artıq ciddiyə alan, ədəbi prosesləri çox ciddi şəkildə izləyən adamdır. Bir müddət əvvəl roman yazmağa başlamışdı. Tez-tez bu barədə söhbət edirdik. Hərdən mənə elə gəlir, bu romanı bitirməyə Qismətin mütaliəsi, akademizmi mane oldu. Qismət çox yaxşı tərcüməçi, esseist, ədəbiyyatşünas və çox gözəl şairdir. Bir neçə hekayə yazdı, çap etdirdi, sonra dayandı. Məncə, Qismətin daxilində gedən, sadəcə özünün dəqiq bildiyi proseslər var. Bəzən düşünürəm, o bundan sonra sadəcə şeir yazacaq, hərdən də “Azərbaycan ədəbi tənqidində, ədəbiyyatşünaslığında yeni mərhələ yaradacaq” fikrinə qapılıram. Türkiyə mətbuatında ciddi yazılarla görünməyə başlaması sevindiricidir. Əslində Qismətdən oxucusu olaraq elə bunu gözləyirəm. Ədəbiyyatımızda ən çox boşluq olan sahə ədəbi tənqiddir. Akademik ədəbi tənqidə ciddi ehtiyac var. Qəlp mətnlər bezdiricidir. Mənim də yazdığım, atüstü köşələr ədəbi tənqid deyil. Qismətin akademizmi bu baxımdan xeyirlidir.
Amma adam roman yazır, roman yazmağa başlayandan sonra roman nəzəriyyəsi oxuyur. Roman yazmaq üçün roman nəzəriyyəsi oxuya, hər hansı tədris mərhələsində nəzəriyyəni öyrənə bilərsən, amma roman yazan adamın stolunun üstündə roman nəzəriyyəsiylə bağlı kitabların qalaqlanması absurddur. Akademik şəkildə, ölçülü-biçili, ondan sonra bu olacaq, bundan sonra o olacaq – xüsusən, ədəbiyyatda belə alınmır. Hərəkət etmək, heç olmasa getmək lazımdır, yerində dayanıb, oturub hekayə yazmaq mümkün deyil. O “pub”ları, restoranları, kafeləri, mitinqləri, polis dəyənəklərini, həbsxananı görmədən bu həyatı yaza bilməyəcəksən. Otur elə kitabların arasında və bütün günü fikirləş ki, Nitsşe belə demişdi, Freyd elə demişdi, Dostoyevski bunu yazırdı. Bu, artıq ilişib qalmaqdır. Yazıçının işi bu deyil. Yazıçı mütaliə edə, kitab oxuya bilər – belə də olmalıdır, mütaliəsiz yazıçı ola bilməz. Amma yazıçının işi sadəcə mütaliə etmək, nəzəriyyə oxuyub dördbucaq şeirlər, tərifini əzbərləyib hekayə yazmaq deyil.
- Postmodernizmdən sitat gətirdin. Bəzi ədəbiyyatçıların fikrinə görə, postmodernizm lazımsızdır, bütün sistemi çökdürmək üçün nəzərdə tutulub. Azərbaycan ədəbiyyatının əleyhinə yönəlib və kifayət qədər müasir dünyagörüşünə sahib adamlar da belə fikirləşirlər.
- Bizim yaşlı qələm adamları postmodernizm təbirini sevmədikləri gənc yazarlar haqqında təhqir kimi işlədirdilər. Halbuki sonradan anladılar ki, “postmodernistlər” demək kimisə aşağılamaq deyil, əksinə yüksəltməkdi. Postmodernizm ədəbiyyatda növbəti, illər öncə başlamış və artıq çağın tələbi olan mərhələdir. Necə ki ədəbiyyatda realizm, naturalizm kimi “izmlər” vardı, postmodernizm də olmalıdır. Demirəm, bir detektiv yazar postmodernist-detektiv roman yazmalıdır. Ola bilər, yazmasın, imtina etsin postmodernizmdən, amma özünü müasir yazar hesab edən adam mütləq bu janrın tələblərini bilməli, prosesin içində olmalıdır. Postmodernizm dalğadır, istəsək də, istəməsək də onun içindəyik. Minlərlə, milyonlarla nümunə var, çoxu da uğurludur. Filmdə də, şeirdə də, romanda da dahiyanə örnəklər var. Postmodernizmi, postmodern ədəbiyyatı Azərbaycan ədəbiyyatına qarşı qoymaq axmaqlıqdır.
- Müasir tarixi əsərlərdə pafos bir qədər ön plandadır. Bu nə dərəcədə doğrudur? Pafossuz olmaz?
- Şirvanşahlarla bağlı yazdığım “İtirilmiş əlyazma” romanımın ilkin adı “Şirvanşahların son varisi” idi. Rəhmətlik Rafiq Tağı kitabın adının “İtirilmiş əlyazma” olmasını təklif etdi. Kitab çap olunmamışdan əvvəl Rafiq Tağı dünyasını dəyişdi. Onun xatirəsinə romanın adını “İtirilmiş əlyazma” adıyla çap etdirdim. Bu romanda pafos vardı. Tarixdə pafosdan qaçmaq olmur. Öz ölkənin tarixi ilə bağlı roman yazırsansa, milli qürur, milli təəssübkeşlik, öz geninə hörmət, sayğıdan uzaqlaşa bilmirsən. Romanın həcmi 168 səhifə idi, roman haqqında 268 səhifə tənqidi yazı yazılmışdı. Hamısını yığıb saxlamışam. İçində qərəzli tənqidlər də vardı, amma birmənalı olaraq roman tənqid olunmuşdu. Ən xoşuma gələn tənqid Seyfəddin Hüseynlinin idi. Çox ironik dillə “belə roman yazmazlar” mesajını verən yazıydı. Qəribədir, bu romanla bağlı millətçi cameədən olan adamlardan çox təqdirlər aldım. Hətta bir ara romanı Türkiyədə çap etmək üçün tərcümə etdirirdilər, sonradan maraqlanmadım. Şəmil Sadiq, Azər Həsrət, Elnaz Eyvazlı xoş yazılar yazmışdılar. Roman peşəkarlıq baxımından alınmamışdı, bunu hamıdan yaxşı özüm anlayırdım. Amma ilk roman təcrübəm idi. Oturdum, 28 günə romanı yazdım. Çap olunmamış kifayət qədər peşəkar qələm adamları oxudu.
Ondan sonra yazdığım “Qadın corabları” romanında o qədər rahat idim ki, arxayınca çap etdirdim. Bütün yaradıcılığımda, nəsr əsərlərim içərisində ən sevdiyim “Qadın corabları”dır. Amma indi çap olunacaq romanım onu döyər (gülürük). “Qadın corabları”nda daha çox özüm varam. Son illərin ən izdihamlı təqdimatlarından biri “Qadın corabları”nın təqdimatı idi. O kitab mənə çox dost qazandırdı. “Qadın corabları” eşq romanlarına, detektiv romanlara postmodernist ironiyadır. Müşfiq Xan detektiv yazıçı olsa da, romanımı çap etdi. Əslində peşəkar münasibət budur. Müşfiqin bütün kitablarını, Çingiz Abdullayevin 10 kitabını oxumuşam. Artur Konan Doylu türkcədən tərcümə etmişəm. Amma detektivi ədəbiyyatdan kənar, əyləncə janrı hesab edirəm. Eşq romanları da həmçinin.
Bu yaxınlarda Azərbaycan ədəbiyyatının Türkiyədə tanıdılmasında böyük xidmətləri olmuş Azərbaycan əsilli türk yazıçısı İldəniz Kurtulanın Azərbaycanın 1918-ci il tarixi ilə bağlı, müstəqillik dönəminə qədər və sonrakı illərlə əlaqədar “Əmim Hamlet” romanını oxudum, çox gözəl ifadə üslubu seçmişdi... Çox əla romandır, qətiyyən pafos yoxdur. Yəni pafossuz da yazmaq mümkündür. Nəriman Əbdülrəhmanlının “Qurban” romanını xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Nəriman müəllim tərcüməçi kimi çox tənqid olunur, amma, məncə, yazıçı kimi diqqətdən kənarda qalıb. Onun romanları, xüsusən, “Qurban” romanı müzakirə olunmalı əsərdir.
- Cəlil, Cavanşir imzasıyla yazırsan. Bu Cavanşirlər nəslinə aiddir, o nəsildənsən, ya necə?
- Həm o nəsildənəm, həm də atamın adı Cavanşirdir. Babalarım Qarabağdan, Şuşadandır. Babam Pənahəli xanın ikinci, ya üçüncü qardaşının soyundan gəlir. Adı Cəlil olub. Yəqin öz soykökünü itirməmək üçün atama Cavanşir adı qoyub. İlk səninlə müsahibədə bunu deyirəm, imzamı dəyişmək istəyirəm. Bu qədər tanındıqdan sonra imzanı dəyişmək nə qədər uğurlu olar, bilmirəm, amma qısaldacam imzamı. Cəlil Cavanşir imzası mənə çox uzun gəlir. Bəlkə Cəlil Cav imzasından istifadə etdim. (gülür).
- Müasir ədəbiyyatda “göylə əlləşmək” tendensiyası hökm sürür. Niyə yerə enmirsiz, ay qardaş?
- (Gülürük) Ədəbiyyat həmişə göylə əlləşən olub, metafizik anlamda gözə görünməyənlə, əl çatmayanla əlləşmişik həmişə. Ədəbiyyatın mahiyyəti budur. Allahı, insan psixologiyasını, eqosunu, özünü axtarmaq. Bu daha çox şairlərdə var, təbii ki, yerlə-göylə əlləşənlər də daha çox şairlərdir. Müasir ədəbiyyat daha yer-göylə əlləşməli deyil. Göylə nə qədər çox əlləşirsənsə, yeri unudursan, reallıqdan qaçırsan. Azərbaycan yazıçısı, şairi niyə göylə əlləşir? Çünki Azərbaycan yazıçısı, şairi yerdəki problemləri yaza bilmir. Azərbaycan şairinin, yazıçısının 90 faizinin müasir problemləri yazmağa gücü çatmır. Müasir problemlərdən heç vaxt kənarda olmamışam. Hekayələrimdə, esselərimdə, şeirlərimdə bunları yazmışam, qorxmamışam. Müasir problemlərdən qaçan adam mütləq başlayacaq Allahla, metafizik qüvvələrlə, göylə, eşqlə, sevgiylə dava etməyə.
- Burada Ramiz Rövşənə göndərmə yoxdu ki?
- Var, elə birbaşa Ramiz Rövşənə göndərmə var. Böyük şairdir, heç kəs onu danmır. Sonuncu Azərbaycan şairi olmağa iddialı olduğu üçün özündən sonra gələn heç bir şairi qəbul etmir. İnsan kimi Ramiz Rövşənlə problemim yoxdu. Oturmuşuq, araq içmişik, söhbət, mübahisə etmişik. Yeri gələndə, 10-15 şeirini əzbər bilirəm, təhlilini də bacararam. Ramiz Rövşənin, Vaqif Bayatlının ən böyük problemi odur ki, gediblər kosmosa, onları qaytarıb gətirən yoxdur. Ramiz fiziki mənada göyə aid edir özünü, yəni Azərbaycanda baş verən hər hansı problem onu narahat etmir.
Yazıçı və şair olaraq özümü nə müxalifətdə, nə iqtidarda hesab etmirəm. Birbaşa əzilən insanların yanında olan adamam. Həm ideoloji olaraq özümü xalqın adamı hesab edirəm, həm də siyasi olaraq. Göy, filan mənlik deyil, bu xalqın problemini, dərdini, sosial vəziyyətini çox yaxşı bilirəm. Bunu tənqid etməyən şairi, yazıçını ciddiyə almıram. Kimsə deyə bilər ki, şairin, yazıçının işi siyasətə qarışmaq deyil. Bəli, amma nüfuz sahibisənsə, heç olmasa 100 oxucun varsa və onların da o problemləri varsa, toxunmalısan. Niyə hansısa tədbirə, hansısa “pub”a gedəndə müxalifətçisi də, iqtidarı da məni çox hərarətlə qarşılayırlar? Çünki hər ikisinin dərdini bilir, yazıram. Hər iki tərəf şairin, yazıçının dizləri üstündə olmalıdır, biri sağ dizi üstdə, biri sol dizi üstdə. Önəmli olan xalqdır, problemli, əzilən xalq. Yazıçı, şair bunu demirsə, başlayacaq artistlik edib, Allahla danışmağa, buludlarla söhbət etməyə.
Məsələn, Tofiq Həsənli çərçivələri dağıda bilən adamdır, satirası ilə əzib keçirdi. Düzdür, o da müəyyən mənada təmin olunmuş adam idi zamanında. Satdı, yedi, nakotikə xərclədi, amma satiralarında cəsarət var idi. İndi həbsdədir. Demirəm, şair mütləq həbsə düşməlidir. Ümumiyyətlə, özünü yandıran əlilin, ac qalan ailənin problemi səni narahat etmirsə, həmin gün götürüb Allahla bağlı şeir yazırsansa, bu riyakarlıqdır, başqa adı yoxdur. Qonşusunun, qardaşının, bacısının, xalasının, bibisinin, kəndinin, şəhərinin problemini görə bilməyən adam Allahdan nə qədər yazır yazsın, lap şedevr də olsa mənə boş gəlir.
Cavid QƏDİR/parafr.az/
