Kulis 2015-ci il Nobel ədəbiyyat mükafatının sahibi Svetlana Aleksieviçin həyat və yaradıcılığı haqqında məqaləni təqdim edir.
Svetlana Aleksandrovna Aleksieviç 31 may 1948-ci ildə keçmiş Ukrayna SSRİ-nin Stanislav şəhərində hərbçi ailəsində anadan olub. Onun atası belorus, anası ukraynalı idi. Svetlananın atası ordudan tərxis olandan sonra ailə Belarusa köçür, kənddə yaşamağa başlayırlar. Svetlananın ata-anası kənddə müəllimliklə məşğul olurlar.
Belarus Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinə daxil olmaq üçün iki il staj tələb olunduğu üçün Svetlana məktəbi bitirəndən sonra rayon qəzetində müxbir kimi fəaliyyətə başlayır. Hələ uşaq vaxtlarından şeir yazan, qeydlər aparan Svetlana 1967-ci ildə jurnalistika fakültəsinə qəbul olunur. O, universitetin aktiv tələbələrindən idi. Ölkə və ümumittifaq tələbə tədbirlərində iştirak edirdi.
1972-ci ildə universiteti bitirəndən sonra Aleskieviç bir müddət tərəddüd içində yaşayır. Bilmir nəyi seçsin, ailə peşələrini - müəllimliyimi, yoxsa jurnalistliyimi. Buna görə, rayon qəzetində işləməklə yanaşı kənddə müəlliməlik də edir. Amma artıq seçim etmək zamanı gələndə Aleksieviç qərarını verir: o, jurnalist olacaqdı. “Kommunizmin Mayakı”, “Kənd qəzeti” və başqa mətbuat orqanlarında çalışan Svetlana 1976-cı ildə isə Belarus Yazıçılar İttifaqının “Neman” jurnalında oçerk və publisistika şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləməyə başlayır.
1983-cü ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqına qəbul olan yazıçı 1984-cü ilə qədər “Neman” jurnalında çalışır.
Aleksieviç özünü müxtəlif janrlarda sınayır; hekayələr, publisistik məqalələr yazır, reportajlar hazırlayır. Amma hələ də özünü ifadə etmək üçün lazımı janrı və ona bu gün Nobel qazandıran o “səs”i tapa bilmir. Aleksieviçə öz üslubunu formalaşdırmaqda belorus yazıçı Ales Adamoviçin təsiri çox böyük olur. Adamoviç “Mən alovlu kənddənəm” və “Blokada kitab”larının müəllifi idi. Belarus və rus ədəbiyyatı üçün yeni olan bu janrın yaradıcısı da o sayılırdı. Adamoviç bu janrı “yığıncaq romanı”, “roman-oratoriya”, “roman-şahidlik”, “xalq özü haqqında danışır”, “epik xor nəsri” adlandırırdı. Adamoviçin üslubunu mənimsəyən yazıçı onun kimi yazmağa başlayır və öz yolunu tapmaqda müəllimi adlandırdığı Adamoviçin rolunu hər dəfə vurğulayır.
Yazıçı müsahibələrindən birində belə demişdi: “Mən çox axtarışlar eləmişəm, nəsə elə bir şey axtarırdım ki, reallığa yaxın olsun, əzab versin, hipnoz eləsin. Mənə məhz reallıq doğma idi. Həqiqətə sahib olmaq, bax bunu istəyirdim. Və mən insan səslərinin, etiraflarının janrını bir anda mənimsədim. Bəli, mən dünyanı bax bu cür görürəm: insanların səsi ilə, varlığın və həyatın detalları ilə. Mən belə görür və eşidirəm. Və mənim xarakterimdə nə var idisə bir anda gərəkli olmağa başladı. Çünki mən eyni zamanda həm yazıçı, həm jurnalist, həm sosioloq, həm psixoanalitik, həm də vaiz olmalı idim.”
Aleksieviç ayrı-ayrı insanların talelərini yığmaqla, onları danışdırıb, fikirlərini, təcrübələrini, yaşantılarını öyrənməklə əslində böyük bir ölkənin tarixini, keçmişini, dəhşətlərini bərpa etməyə, onları qurub yaratmağa cəhd edirdi. Buna görə də o, sadəcə kitab yazmağa deyil, öz epoxasının salnaməsini, ensiklopediyasını yaratmağa cəhd edirdi.
Bu cəhdlərin bəhrəsi olaraq, yazıçı 1983-cü ildə “Müharibənin qadın üzü yoxdur” kitabını yazır. Əsər iki il çap olunmur, rəsmi dairələr müəllifi pasifizmdə, naturalizmdə, sovet qadınının qəhrəman obrazını gözdən salmaqda ittiham edir. Aleksieviçə qarşı təqiblər başlayır, onu kommunist partiyasının üzvü olmamaqda ittiham edirlər.
Lakin bu təqiblər çox da sürmür. Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə sovetlərdə yenidənqurma başlayır. “Müharibənin qadın üzü yoxdur” 1985-ci ildə çap olunur. Qısa müddətdə məşhurluq qazanaraq təkrarən SSRİ-nin müxtəlif nəşriyyat və mətbuat orqanlarında çıxır. Aleksieviç özündən əvvəlki müharibə yazarları tərəfindən təqdir olunmaqla yanaşı oxucular tərəfindən də sevilməyə başlayır. Çünki müharibəni, onun dəhşətlərini rəsmi dairələrin istədiyi kimi, nəyisə gizlədərək, nəyəsə don geyindirərək deyil, qurbanların öz dillərindən, sadə şəkildə, həssas bədii boyalarla təqdim edirdi. Kitab ümumilikdə 2 milyon tirajla çap olunur.
Həmin ildə müəllifin “Sonuncu şahidlər” adlı ikinci kitabı nəşr olunur. Bu kitab da “Müharibənin qadın üzü yoxdur” kimi dəfələrlə çap olunur, tənqidçilər isə Aleksieviçin yaradıcılığını “hərb nəsrinin yeni kəşfi” adlandırırlar. Aleksieviç yaradıcılığının əsas xüsusiyyəti müharibəyə qadınların, uşaqların gözləri, hissləri ilə baxa bilməsi idi.
1989-cu ildə Aleksieviçin “Sink oğlanlar” adlı kitabı çap olunur. Əsərdə əfqan müharibəsinin nəticələrindən bəhs olunur, gizli saxlanılmış məlumatlar aşkarlanır. Kitabı ərsəyə gətirmək üçün yazıçı dörd il ərzində ölkənin müxtəlif şəhərlərini gəzir, Əfqanıstanda olur, nə vaxtsa SSRİ-yə qarşı döyüşmüş əfqanlarla görüşür, ölmüş əsgərlərin analarının dərdlərinə şərik çıxır. Əsər bomba effekti yaradır, rəsmi dairələr narahatlıq keçirməyə başlayırlar. Aleksieviç məhkəməyə verilir. Lakin demokratik cəmiyyətin, yerli və xarici intellektualların etirazı nəticəsində məhkəmə işi dayandırılır.
1993-cü ildə müəllif “Ölümlə ovsunlanmış”ları çap edir. Kitab sosialist ideyasının, sosialist ölkəsinin yox olmasına dözə bilməyib intihar edən və ya intihara cəhd edən, yeni dünyanı qəbul etməyə özündə təpər tapmayanlar haqqında idi. “Ölümlə ovsunlanmışlar” tezliklə ekranlaşdırılır. Yazıçının digər əsərləri də zaman-zaman özünün ekran həllini tapıb. Onun əsərləri əsasında sənədli filmlər çəkilib. “İşgəncə” adlı bu film də o sıradan növbəti ekran işi idi.
Aleksieviç 1997-ci ildə “Çernobıl duası” kitabını yazır. Çernobıl qurbanları təcrübələrini, təəssüratlarını bölüşürlər. “Çernobıl duası”nı yazmaqda müəllifin məqsədi təkcə nüvə faciəsinin fəsadlarını göstərmək deyil, həm də bizi, insanlığı gözləyən təhlükə haqqında gələcəyə mesaj ötürməkdir.
Svetlana Aleksieviçin əsərləri Belorusiya, Rusiya ilə yanaşı Almaniya, İngiltərə, Yaponiya, İsveç, Fransa, Çin, Vyetnam, Bolqarısan, Hindistan, Türkiyə və başqa ölkələrdə də çap olunub. O, 21 sənədli filmin və 3 pyesin müəllifidir.
2000-ci ildə Belarusda haqqında cinayət işi açıldığına görə ölkəsini tərk edən yazıçı 2011-ci ilə qədər Avropanın müxtəlif şəhərlərində yaşayır, 2011-ci ildə isə vətənə qayıdır.
Hələ 2013-cü ildən adı Nobel mükafatı namizədləri sırasında hallanan yazıçı başqa nüfuzlu mükafatların da sahibidir. “Ədəbiyyatda cəsarət və ləyaqətinə görə” İsveç Pen Klubunun Kurt Tuxolski mükafatını, “Ədəbiyyatda prinsipiallığına görə” Andrey Sinyavskiy mükafatını, “Ən yaxşı siyasi kitaba görə” Qerder Sam mükafatını, “Triumf” və başqa mükafatlar alıb. Svetlana Aleksieviç kitablarının və həyatının əsas ideyası haqqında belə deyir: “Mən həmişə insanda nə qədər insan olduğunu dərk etmək və insanın içindəki bu insanı qorumaq haqqında düşünmüşəm. Axı biz onu necə qoruya bilərik!”
Nobel mükafatını "Polifonik yaradıcılığı - zəmanəmizdə iztirab və cəsarətə abidə qoyduğu üçün" alan Svetlana Aleksieviç bu mükafata sahib olan 14-cü qadın yazıçıdır. Əsərlərini rus dilində yazan yazıçı 28 illik fasilədən sonra İvan Bunin, Boris Pasternak, Mixail Şoloxov, Aleksandr Soljenitsın, İosif Brodski kimi Nobel alan rusdilli yazıçılar arasında yer aldı.
67 yaşlı yazıçı hazırda “Əbədi ovun möcüzəvi maralı” kitabı üzərində işləyir. Sevgi haqqında hekayələrin yer aldığı əsərdə müxtəlif nəsillərin kişi və qadınları həyat hekayələrini danışırlar. Müəllif deyir: “Mənə elə gəldi ki, ömrü boyu insanların bir-birlərini öldürməyi haqqında yazmışam. Axı bu insan həyatının hamısı demək deyil. İndi mən onların necə sevməkləri barədə yazıram. Və yenə də sevgi vasitəsilə bu suallara cavab tapmaq istəyirəm: biz kimik, hansı ölkədə yaşayırıq? Çünki biz elə sevmək üçün dünyaya gəlmişik. Mən çox istərdim ki, insanı sevim. Halbuki insanı sevmək çətindir. Çox çətin.”
