Kulis.az filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aynur Xəlilovanın “Əvvəli görünən, sonu görünməyən” müqəddəs yolçuluq” yazısını təqdim edir.
Elmi-ədəbi fəaliyyətə daha əvvəlki illərdən başlasa da, bizim fikrimizcə, çoxsaylı kitabların müəllifi olan professor Qəzənfər Paşayevin yaradıcılığı, sanki, həzin bir bayatı, xoryat axıcılığı ilə, ürəkdən gələn səmimi hiss və sevgi ilə yazılan və eyni hisslərlə də oxucu tərəfindən qəbul edilən “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabından başlayır, bizi həmişə gizli və ya aşkar şəkildə maraqlandığımız, nələrisə öyrənməyə çalışdığımız, insan idrakından kənar sirli-sehrli aləmə aparan “Nostradamusun möcüzəli aləmi”ndə özünün müdriklik zirvəsinə çatır.
Çap olunduğu illərdə ədəbi hadisəyə çevrilmiş “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabının milli-mənəvi mahiyyəti və Qəzənfər Paşayevin bu kontekstdəki xidmətləri görkəmli ədəbiyyatşünas-alimimiz Yaşar Qarayevin fikirlərində özünün dəqiq, obrazlı-poetik ifadəsini tapmışdır: “Bizim nəsil üçün İraq Füzulidən, Füzuli Kərbəladan və Kərkükdən başladığı kimi, Kərkük də Qəzənfər Paşayevdən başlayır... iddia etmək olar ki, məhz Qəzənfər Paşayevdən (onun altı illik Dəclə və Fərat salnaməsindən) sonra “İraq” sözü bizim üçün “uzaq” mənasını artıq birdəfəlik və əbədilik itirdi. Bir istilah kimi “İraq”ın həm leksik, həm də məcazi mənasında təshih verən, onu “əbədi yaxın”a çevirən ziyalı və alim Qəzənfər Paşayev oldu...
“Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” – yalnız bu kitabdan sonra müəllifin dili ilə biz də ucadan və qürurla bəyan elədik: “İraq bizə iraq deyil”, hamımız İraqlı türkmanda azəri türkünü tanıdıq! Qəlbən, ruhən inandıq ki, təkcə dillər eyni deyil, yalnız hecalar, şəkilçilər, köklər eyni deyil, ruhdakı etnik yaddaş da eynidir, damardakı qan və gen kodları da eynidir, soydakı, şəcərədəki Nəsimi və Füzuli də eynidir!..
...Uzaqları, iraqları yaxınlaşdıran səyyah, ədib və alim Qəzənfər Paşayev oldu.” (Y.Qarayev).
Fikrimizcə, Qəzənfər Paşayevin sonradan İraq-türkmanla, Kərküklə bağlı araşdırmaları, toplama-tərtib nəşrləri öz ruhi qidasını məhz “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabından almış, onun davamı və qanunauyğun bir nəticəsi kimi ortaya çıxmışdır.
Təxminən, yeddi illik axtarışların, araşdırmaların və müəllifin özünün də qeyd etdiyi kimi, “ağır və gərgin əməyin nəticəsi olaraq araya-ərsəyə gələn” “Nostradamusun möcüzəli aləmi” kitabı isə dünyanın ən möcüzəli və əfsanəvi şəxsiyyətlərindən biri, yəhudi əsilli fransalı öncəgörücü Mişel Nostradamusun (1503-1566) həyatının ayrı-ayrı vacib və maraqlı məqamlarından, təbabət sahəsindəki fəaliyyətindən, ən əsası isə öncəgörücülük qabiliyyətindən, böyük bir zamanı əhatə edən proqnozlarından və s. bəhs edir. Burada yazılanları həyəcansız oxumaq qeyri-mümkündür. Kitab əvvəldən-axıra qədər oxucunu sirli-sehrli möcüzələr aləminə aparır, insan ağlının dərk etmədiyi bu aləm onu riqqətə gətirir. Əsərin semantik tutumunu, miqyasını, struktur və mövzu ağırlığını və s. nəzərə alaraq deyə bilərik ki, “Nostradamusun möcüzəli aləmi” Qəzənfər Paşayev yaradıcılığının müdriklik zirvəsidir. Xalq yazıçısı Elçin “Nostradamusun möcüzəli aləmi”ni təkcə tərcümə ədəbiyyatımızın deyil, ümumiyyətlə, ictimai fikrimizin inkişafında bir hadisə hesab edir: “Bu kitabın tərcüməsi də, yüksək elmi arxitektonikaya malik olması da professor Qəzənfər Paşayevin illər boyu çəkdiyi ağır zəhmətin nəticəsi idi və bir daha vurğulayaq ki, söhbət adi yox, real və irreal bir düşüncənin, eləcə də intibah bədii-estetik təfəkkürünün ifadəsi olan böyük və mürəkkəb bir mətndən, onun məxsusi stilistikasının qorunub saxlanılmasından gedir.” (Elçin).
Sözügedən hər iki kitab həm də onunla dəyərlidir ki, bu kitablar təkcə elmi ictimaiyyət tərəfindən deyil, çoxsaylı oxucu kütləsi tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. Bunu həmin kitabların böyük nüsxə ilə və təkrar nəşrləri də sübut edir.
2012-ci ildə Qəzənfər Paşayevin “Seçilmiş əsərləri”nin yeddi cildliyi nəşr olundu. Buraya alimin “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində”, “İraq-Türkman folkloru”, “Kərkük dialektinin fonetikası”, “İraq-Türkman folklorunun janrlar sistemi”, “Dilimiz – varlığımız”, “Nəsimi haqqında araşdırmalar”, “Ədəbiyyatşünaslıq elmimizin patriarxı” əsərləri, “Nostradamusun möcüzəli aləmi” kitabının “Dərk olunmayan aləm” fəsli və ilahi vergi, öncəgörücülük haqqında ingilis dilindən tərcümə etdiyi maraqlı yazılar, Aleksandr Dümanın “Qafqaz səfəri”, Sula Benetin “Necə yaşayasan, yüzü haqlayasan”, Aqata Kristinin “Mavi qatarın sirri” əsərlərinin və bir sıra məqalələrin Azərbaycan dilinə tərcümələri, müxtəlif başlıqlar altında cəmlənmiş ayrı-ayrı illərdə və müxtəlif mövzularda qələmə aldığı məqalələri, həmçinin, müsahibə və çıxışları, məktubları və s. toplanmışdır. Təbii ki, bunlar alimin yaradıcılığının heç də hamısı deyildir.
Ümumilikdə əlliyə yaxın elmi, ədəbi-publisistik, tərcümə və toplama-tərtib kitabının müəllifi olan Qəzənfər Paşayev son illərdə bir-birinin ardınca “Elçin haqqında düşüncələrim”, “Ədəbi məktublar”, “Əta Tərzibaşının folklorşünaslıq fəaliyyəti”, “Hüseyn Kürdoğlunun poetik dünyası” kitablarını və kifayət qədər həcmli ön sözlə “İraq-Türkman nağılları” toplama-tərtib işini çap etdirmişdir.
Yaradıcılığının əsas ana xəttini Kərkük mövzusu təşkil edən Qəzənfər Paşayev bu kontekstdə araşdırmalarını müxtəlif aspektlərdə gerçəkləşdirərək İraqda türkman elinin folklor və etnoqrafiyası, ədəbiyyatı, dili və başqa bu kimi mövzularda davamlı və sistemli elmi-ədəbi fəaliyyət ortaya qoymuşdur. Akademik İsa Həbibbəylinin sözlərilə desək, “Nəinki Azərbaycanda, yaxud da dünyanın başqa bir yerində, hətta Kərkükdə belə kərkükşünaslıqda Qəzənfər Paşayevlə müqayisə edilə biləcək tədqiqatçı göstərmək çətindir.” (İ.Həbibbəyli). Onun haqqında fikir söyləyən bütün elm və ədəbiyyat xadimləri alimin sözügedən istiqamətdə gördüyü işləri haqlı olaraq xüsusi vurğulamışlar. Görkəmli akademiklərimiz Tofiq Hacıyev və İsa Həbibbəyli Qəzənfər Paşayevi Azərbaycanda kərkükşünaslığın banisi, qüdrətli yaradıcısı kimi xarakterizə etmişlər.
Qəzənfər müəllim Kərkük folklorunun araşdırılması və toplama-tərtibi işinə daha çox diqqət ayırmışdır. Təsadüfi deyil ki, akademik Tofiq Hacıyev, İraq-türkman tədqiqatçısı Əbdüllətif Bəndəroğlu “İraq-Türkman folkloru” əsərini Qəzənfər Paşayevin elmi fəaliyyətinin zirvəsi, şah əsəri adlandırmışlar.
Əsərləri dəfələrlə xarici ölkələrdə çap olunmuş Qəzənfər Paşayevin İraq türkmanları ilə bağlı araşdırmaları Azərbaycandan kənarda da yüksək qiymətləndirilmiş, haqqında çoxlu sayda məqalələr yazılmış, o, İraq-türkman kültürünü türk dünyasına tanıdan alim kimi dəyərləndirilmişdir.
Kərkük mövzusu Qəzənfər müəllim üçün təkcə elmi-yaradıcılıq işi deyil, həm də bir milli məslək, məfkurə məsələsi olmuşdur. Alimin sözügedən kontekstdə fəaliyyətinin məzmunundakı, ideya-məqsədindəki bu müqəddəs məramı xüsusi vurğulayan xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə onun millətinə bağlılıqdan, qərib soydaşlarımıza sevgidən dolayı gördüyü işləri yüksək qiymətləndirmişdir: “Sən İraqda 6 il rəsmi bir vəzifədə işləyərkən, bu sahədə öz vəzifə borcunu yerinə yetirməklə də kifayətlənə bilərdin. Lakin içində qımıldanan vətəndaşlıq hissi səni daha başqa bir borca səslədi. Bu səs damarlarından axan qan yaddaşının səsi idi. Sənin damarlarında dillənən səs kərküklü qardaşlarının əsrlərdən bəri qanlarında qoruyub saxladıqları əcdadın – kökün səsi ilə həmahəng səsləndi və səni mənəvi borcunu ödəməyə çağırdı. Sən bu mənəvi vəzifəni şərəflə yerinə yetirdin. Rəsmi vəzifə borcun sənin İraqda olduğun müddətin çərçivəsində qaldı. İçində qımıldanan səsin əmri ilə yerinə yetirdiyin mənəvi vəzifə isə heç bir müddətə sığmır, müddətin çərçivəsini dağıdıb tarixə qovuşur. Çünki sən bu vəzifəni yerinə yetirməklə özünə deyil, bir-birindən ayrı düşmüş böyük bir xalqa xidmət etdin.” (B.Vahabzadə).
Qəzənfər Paşayev bu genetik bağlılıqdan dolayı özünü hər zaman türkman elinin yanında hiss etmiş, lazım gəldiyində öz maddi-mənəvi dəstəyini əsirgəməmişdir. Təsadüfi deyil ki, Prof. Dr. Süphi Saatçi onu İraqdakı türkmanların və Kərkükün Bakıdakı təmsilçisi və böyükelçisi adlandırmışdır. Qəzənfər müəllimin təkcə bir alim kimi deyil, bir azərbaycanlı kimi Kərkük sevgisindəndir ki, o, “Kərkük sevdalısı”, “İraq türkmanlarının can dostu”, “Bakı ilə Kərkük arasında mənəvi körpü”, “İraq-Türkman aşiqi”, “Böyük türkmanşünas”, “Folklorumuzun Müşfiqi”, “Azərbaycanda İraqın ədəbi və mədəni əlaqələr səfiri”, “İraq xalqının dostu və qardaşı”, “Azərbaycanın İraqda səfiri”, “Kərkük pərvanəsi”, sözügedən kontekstdə ortaya qoyduğu külliyyat – yazdığı əsərlər, araya-ərsəyə gətirdiyi kitablar isə bütövlükdə “Kərküknamə” adlandırılır.
Bütün bu xidmətlərinə görə Qəzənfər Paşayev 1976-cı ildə İraq Respublikasının “Əməkdə fərqlənməyə görə” medalı ilə təltif olunmuş, 1999-cu ildə Kərkük Vaqfının, 2003-cü ildə İraq-Türkman Cəbhəsinin, 2007-ci ildə Türkman Qardaşlıq Ocağının, İraq-Türkman Ədəbiyyatçılar Birliyinin yüksək diplom və mükafatlarına layiq görülmüş, 2007-ci ildə isə İraqın Fəxri Vətəndaşı elan edilmişdir.
Qəzənfər Paşayev akademik Həmid Araslı, xalq şairi Rəsul Rza, professor Abbas Zamanov, professor Qasım Qasımzadə, xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə, professor Yaşar Qarayev, kərküklü alimlər Əta Tərzibaşı, Sinan Səid, Əbdüllətif Bəndəroğlu, Süphi Saatçi, Mustafa Ziya, Mövlud Taha Qayaçı, Mahir Naqib, Şəmsəddin Küzəçi və başqalarının İraq-Azərbaycan elmi-mədəni əlaqələri və kərkükşünaslıqla bağlı xidmətlərini hər zaman böyük qədirşünaslıq hissilə qeyd etmişdir.
Qəzənfər Paşayevin yaradıcılığı birxətli deyil, çox istiqamətli, çoxşaxəlidir. O, folklorşünas, dilçi-alim, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, publisist kimi fəaliyyət göstərmiş, folklor materiallarının, xüsusilə də Kərkük folklorunun toplama-tərtibi ilə məşğul olmuşdur. Ədəbiyyatşünas Aslan Salmansoy elmə öz mətnlərilə gələn Qəzənfər Paşayevin tekstoloji fəaliyyətinə diqqət çəkərək onu, həmçinin, mətnşünas-alim kimi də xarakterizə etmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, Qəzənfər Paşayevin yaradıcıığının bir qolunu da alimin Azərbaycan ədəbiyyatına dair araşdırmaları təşkil edir. Buraya onun Nəsimi, Füzuli, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Hüseyn Arif, Tofiq Bayram, İsi Məlikzadə, Hüseyn Kürdoğlu, Əlibala Hacızadə, Fikrət Qoca, Fərman Kərimzadə, Elçin və başqa bu kimi sənətkarlarla bağlı elmi və ədəbi-publisistik əsərləri daxildir. Bu yaxınlarda çap etdirdiyi “Hüseyn Kürdoğlunun poetik dünyası” kitabı isə sanki yubilyarın özünün özünə bir hədiyyəsi oldu. Kitabda Hüseyn Kürdoğlu poeziyasının maraqlı nümunələri müəyyən sistem əsasında təqdim edilərək təhlil-tədqiq olunmuşdur.
“Deyirlər, xatirələr köhnəlir, yaddan çıxır. Bunun nə qədər doğru olduğunu söyləmək çətindir. İraq Respublikasında işlədiyim vaxtdan neçə qış, neçə bahar keçsə də, əfsanəvi Dəclə-Fərat çaylarını, qonaqpərvər ərəb xalqını, şair qəlbli Kərkük xalqını – İraq azərbaycanlılarını həmişə xoş məramla, səmimi duyğularla xatırlayıram. Qənaətim odur ki, aylar-illər keçsə də, doğma hisslər xatirat süzgəcində ilişib qalır, əsl xatirələr büllurlaşır, əbədiləşir. Əlaqələr daimi olanda isə bu xatirələr təzələnir, yeniləşir.” (Q.Paşayev). Doğrudan da, əsl xatirələr qismən köhnələ bilər, lakin heç vaxt unudula bilməz. O şeylər yaddan çıxa bilər ki, onlar insanın doğma, əziz sandığı varlıqlarla əlaqəsi olmayan, xatirəyə çevriləcək hisslər, duyğular, təəssüratlar doğurmayan, sadəcə yaşanmış sıradan bir anlar, günlər, yaxud hadisələrdir. Və heç vaxt da xatirəyə çevrilmə ehtimalları yoxdur.
Qəzənfər Paşayevin İraqda tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərdiyi, Dəclə-Fərat çayları sahillərində yaşayıb-yaratdığı altı il “ömrün əbədiləşən illəri”nə çevrilərək onun gələcək həyatını əhatə edib yaradıcılıq yolunu müəyyənləşdirdi, düşüncəsinə, qəlbinə, ruhuna məhrəm hisslərlə hakim kəsildi. Və bu milli məslək, ruhsal bağlılıq, “mənəvi borc” və sevgi, alimin öz təbirincə desək, taleyini “Bilmirəm haralıyam, torpağım-daşım qərib” deyən bu elatın – İraqda yaşayan, sayı altı yüz mindən artıq olan kərküklülərin taleyi ilə bağladığı 1963-cü ildən bu günə qədər İraq türkmanlarının, Kərkükün tarixi, etnoqrafiyası, milli-mənəvi və maddi-mədəni irsilə bağlı çoxsaylı kitab və məqalələr şəklində ortaya çıxdı.
“Elm əvvəli görünən, sonu görünməyən bir aləmdir. Bu aləmdə hərə bir yolla gedir. Hərə bir nəticəyə gəlir. Yenilik görülmüş işlərin sayəsində yaranır” deyən Qəzənfər Paşayev bu “əvvəli görünən, sonu görünməyən”, yalnız dəlicəsinə fanatlarına öz guşəsində kiçicik bir yer verən, öz müqəddəs səhifəsinə imza atmalarına imkan yaradan bu aləmdə öz yolunu seçdi, bu yolla irəlilədi və bizi bizdən uzaqda – “Evlərinin önü darçın, Fələk qoymur gözüm açım”, “Bilmirəm haralıyam, torpağım-daşım qərib”... söyləyən ruhu pərişan qərib soydaşlarımızı indiki Azərbaycan sərhədlərindən kənarda yorulmadan, böyük bir həvəs və sevgi ilə araşdırdı, öyrəndi, gördüyü işlərlə Azərbaycan humanitariyasına yeniliklər gətirdi.
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda birlikdə çalışdığımız bu təvazökar, sadə, xeyirxah və təmənnasız İnsan – Qəzənfər Paşayev bu müdrik çağında da məhsuldar elmi fəaliyyətlə məşğuldur. Qəzənfər müəllimin bu illər ərzində gördüyü işlər göz önündədir. Daha neçə-neçə görəcəyi işlər, yazacağı əsərlər isə hələ qarşıdadır. Və ən əsası isə mənalı ömrün (!) hələ yaşanılacaq uzun illəri!
