“Avanqard” ədəbiyyat və mədəniyyət jurnalının suallarını Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri, dilçi alim, prefossor Nizami Cəfərov cavablandırır.
- Nizami müəllim, ölkənin mədəni həyatında aparılan işləri qənaətbəxş saymaq olarmı?
- Azərbaycanda müstəqilliyin ilk illərindən mükəmməl bir mədəniyyət siyasəti yürüdülür. Bu siyasətin yaradıcısı Heydər Əliyev olub. Siyasətin məğzi mənim fikrimcə, üç əsas prinsipə söykənir. Birincisi, Azərbaycan xalqının tarixən yaratmış olduğu mədəniyyətin qorunması, Azərbaycan xalqına, dünyaya çatdırılması, yəni bizim indiyə qədərki mədəniyyətimizin ən böyük hadisələrinin unudulmaqdan xilas olunması. Özü də bu siyasət əvvəllər də olub, Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik elədiyi 70-ci illərdə bu siyasət bir az da güclənib. Azərbaycanın böyük mədəniyyət, incəsənət xadimlərinə abidələrin qoyulması, onların yubileylərinin keçirilməsi, əsərlərinin çap olunması müstəqillik dövründə daha inamla həyata keçirilib.
Dədə Qorqud eposunun 1300 illik yubileyi keçirildi. Dədə Qorqud eposu Azərbaycan xalqının pasportudur Çox nəhəng bir hadisə idi, özü də yubiley bir neçə il davam elədi. Buna çox böyük etiyac var idi. Çünki Dədə Qorqudu bir vaxtlar, hakimiyyət qadağan eləmişdi. Amma sonradan bu işə xüsusi diqqət yetirilməsi və çox möhtəşəm bir yubiley keçirilməsi o demək idi ki, Azərbaycan bu gün artıq müstəqil və güclü bir dövlətdir və bu, dövlətin Dədə Qorqud eposuna münasibətidir. Burda bir məqam da var idi, 60-cı illərin ortalarından sonra Dədə Qorquda bəraət verildi. Bu bəraət akademik təfəkkürün, elmi təfəkkürün, mədəni təfəkkürün bəraəti idi. Amma siyasi təfəkkürün bəraəti deyildi. Dövlətçilik səviyyəsində Dədə Qorquda bəraət verilməsi böyük hadisə idi. Bir neçə il ərzində o vaxta qədər Dədə Qorqud haqqında Azərbaycanda çap olunan kitabdan artıq kitab, çap olundu. “Dədə Qorqud ensiklopediyası” nəşr edildi.
Mədəniyyət siyasətində iki mühüm prinsip var, bunlardan biri yaradıcı şəxslərə xüsusi diqqətin ayrılmasıdır. 70-ci illərdən başlayaraq, sonra da müstəqilik dövründə elə bir ciddi mədəniyyət, incəsənət xadimi olmayıb ki, o, dövlət qayğısından kənarda qalsın. Ədəbiyyatı, mədəniyyəti xüsusi istedadlar yaradır. Ona görə də bu istedadlar həmişə xüsusi qayğı ilə əhatə olunub.
Və nəhayət bir mühüm prinsip də var, bildiyiniz kimi, müstəqilik dövründə ictimai həyat dəyişdi. Sovet dövründə ədəbiyyat, mədəniyyət xüsusi qayda-qanunlarla idarə olunurdu. Bəlkə də ədəbiyyata, incəsənətə maliyyə ayrılması daha güclü idi və burda da yazıçıdan, incəsənət xadimindən tələb olunurdu ki, sovet dövlətinin əsgəri olsun. Bu, ümumi bir göstəriş idi, amma müstəqilik dövründə ədəbiyyat, incəsənət də müstəqil oldu, müasir şəraitdə, bazar şəraitində yaşamaq məsələsi ortaya çıxdı.
- Mədəniyyət sahəsi azgəlirli olduğundan dövlət bu sahəni öz himayəsinə götürüb dəstəkləyə bilərmi?
- Mədəniyyət, ədəbiyyat, incəsənət, həm də gəlir gətirməlidir. Yəni Azərbaycan yazıçısının, rəssamının, musiqiçisinin əsəri istehlak olunmalıdır, satılmalıdır. Həm Azərbaycanın özündə, həm də dünyada. Çünki dünyada elə bir ölkə yoxdur ki, dövlət bütövlükdə, ədəbiyyata, incəsənətə tam miqyasda dəstək ola, bu, mümkün deyil. Həm də bu, artıq ədəbiyyata, incəsənətə təzyiq kimi görünə bilərdi.
Doğrudur, bu sahədə bizim problemlərimiz var, yəni bunu da aradan qaldırmaqdan ötəri müxtəlif üsullar, formalar axtarmaq lazımdır. Azərbaycan ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti dünyaya çıxır, müəyyən güzəştlər də var, müəyyən maliyyə dəstəyi də var. Məsələn, Yazıçılar Birliyi, Rəssamlar İttifaqı, Bəstəkarlar İttifaqı fəaliyyət göstərir. Yazıçılar Birliyinin orqanları dövlətin maliyyəsi hesabına nəşr olunur. Amma yenə fikirləşmək lazımdır. Düzdür, burda dövlət axıra qədər maliyyə ayıra bilməz və ayırmamalıdır. Dünya praktikasında da var, bizim dövlətin siyasətində də var ki, incəsənət xadimlərimizin yubileyləri keçirilir, onlar prezident təqaüdü ilə təmin olunur, əsərlərinin çap olunması üçün müəyyən işlər görülür. Minimum olsa da vəsait ayrılır. Bizim incəsənət, ədəbiyyat xadimlərimiz düşünməlidirlər ki, onların əsərləri satılmalıdır.
Kino sahəsi daha çox müzakirə olunduğu üçün deyim ki, kino sənətinə dövlət vəsait ayırır. Bu vəsait əlbət də, yüksək dəyərə malik filmlər çəkilməsi üçün yetərli deyil. Bunun üçün milyonlar tələb olunur. Eyni zamanda dünyanın kino müəssisələri ilə əlaqələrin genişləndirilməsi üçün şərait var, həm də onlar müasir texnologiyalarla təmin olunurlar. Kinolarımız çəkilir, amma elə olmalıdır ki, kino gəlir gətirsin.
- Gənc yazarların həyat şəraiti, yaradıcılıqla məşğul olması çətindir. Bunun üçün hansı işlər görülə bilər? Ümumi halda deyirlər ki, dəstək var. Lakin konkretlyə gələndə nəticəsi olmur.
- Burda məsələ mənə elə gəlir, təzadlıdır. Biz bu məsələni çox müzakirə edirik. Mədəniyyət Komitəsində də, Yazıçılar Birliyində də, öz aramızda da tez-tez müzakirə edirik. Məsələn, gənc musiqiçinin, gənc rəssamın istedadı dərhal etiraf olunur. Təbii ki, təqaüdlər verilir, köməkliklər edilir. Amma bunu yazıçıya tətbiq eləmək olmur. Ona görə ki, siz də bilərsiniz, belə bir məşhur söz var, Heminquey yazıçını belə təsəvvür edirdi ki, bu yazıçı əgər müharibə görməyibsə, ölümün nə olduğunu görməyibsə, onun həyatı keşməkeşli olmayıbsa, onun yazmağı heç vaxt effektli ola bilməz. Cavan bir uşaq haqda necə demək olar ki, bu filosof olacaq, onu qoruyaq? Yazıçı da elədir. Yazıçıya texniki olaraq nəyisə tətbiq eləmək olmaz. Belə bir üsul var, əgər bilməyəndə ki, böyük bir mütəfəkkir ən mükəmməl əsərini nə vaxt yazıb, avtomatik düşünürük ki, 40-50 yaş arasında yazıb, 30 yaş deməyə çətinlik çəkirik. Çünki bu o dediyim yaşda formalaşmalı, yazmalıdır. Ayrı-ayrı istedadlı yazıçını seçib dərhal qiymətləndirmək çox çətindir.
Qanunvericilik məsələlərində, müzakirəsində buna tez-tez rast gəlirik, düşünürük ki, biz maliyyəni bu sahəyə hansı formada ayırmalıyıq? Çalışırıq ki, bu sahəyə ayrılan vəsait mümkün qədər artıq olsun. Dövlətin də onu kəsmək marağı yoxdur, amma bu elə olmalıdır ki, təyinatı üzrə xərclənsin. Bir təhlükə də var, məsələn, maliyyə arta bilər, amma ədəbiyyata xidmət etməyə bilər. Bu məsələlər də var. Ona görə də burda mümkün qədər çalışılır ki, o təyinatı üzrə xərclənsin.
İndi ədəbi jurnallar, dərgilər çıxır, amma burda da qonorar azdır, çalışmaq lazımdır ki, qonorar get-gedə artsın. Dövlətin bunu azaltmaq marağı yoxdur.
- Müstəqil ədəbi nəşrlər var, internet portalları var ki, onların maliyyə dəstəyi yoxdur. Peşəkar və ciddi olanlara hansı dəstək, hansı köməklik göstərilə bilər? Axı onlar da ədəbiyyata, mədəniyyətə xidmət edir.
- Burda dövlət dəstəyi həmişə olacaq. Az olacaq, çox olacaq, amma olacaq. Dövlətin ən mühüm göstəricilərindən biri, dəstək göstərəcəyi sahələrdən biri mənəviyyatdırsa, mənəviyyatın əsas göstəricisi mədəniyyətdir. Orda ən fəal görünən ədəbiyyat və incəsənətdir. Heç bir dövlət istəməz k, onun xalqının mədəniyyəti aşağı olsun.
Bir var dövlət birbaşa vəsait ayırır, bir də var şərait yaradır. Ədəbi düşüncə də təbii ki, aktiv olmalıdır. Ən müxtəlif formalarda, qanunla qadağan olunmayan formalarda vəsait tapıla bilər. Bunun üçün də fondlar var, sponsorlar var. Yəni ədəbiyyat adamı da çəkinmədən onlarla işləməlidir. Tarixə baxsaq, görərik ki, Nizami Gəncəvi əsərləri üçün həm sifariş qəbul edib, həm də dövlətdən lazmı vəsaiti alıb. Eləcə də Füzuli, eləcə də Vaqif. Bunlar hamısı təmin olunublar. Hüseyn Cavidin yazdığı hər bir əsər dərhal tamaşaya qoyulub.
Məhəmməd Füzulinin arada bir maaşını kəsmişdilər, elə bir əsər yazdı ki, tarix boyu qaldı. Yazıçı, sənətkar layiq olduğu haqqını almayanda narazı qalacaq. Bu narazılıq da tarixə düşəcək (gülür).
Bununla yanaşı, müasir dövrün prinsipləri var ki, o prinsiplərə də əməl eləmək lazımdır. Elə olmalıdır ki, əsərlər dünyaya çıxmaq üçün tərcümə olunsun, nəşr olunaraq yayılsın. İndi bu jurnallar şəklində də, saytlar şəklində də ola bilər. Ədəbiyyat pul gətirməsə də buna impuls kimi, yaradıcılıq aktı kimi, mənəviyyat kimi yanaşmaq lazımdır. Məsələn, sən müğənniyə pul verməsən də o, oxuyacaq. Amma bizim xalqımızın bir cəhəti var ki, biz toyumuzu eləyirik, müğənnimizə də pul veririk.
Bir məsələ də var ki, qəzet, jurnal, sayt həddindən artıq çoxalıb. Təbii ki, burda rəqabət olmalıdır. Birinci növbədə ədəbiyyatı yaratmaq lazımdır. Ədəbiyyat yaradandan o özü özünü müdafiə edəcək. Ciddi ədəbiyyat özünə yol tapacaq, öz yerini tutacaq, buna əmin olun.
- Nizami müəllim, son on ildə yaranan ədəbi əsərlərin dilindən razısınızmı?
- Çox maraqlı bir məsələdir, təbii ki izləyirəm, amma sona qədər izləmək imkanım olmur. Hər halda, bizim tanınmış, məşhur yazıçılarımızın əsərlərini mütləq oxuyuram. Bizim yazıçılarımızın dili Nəsiminin, ondan qabaq Dədə Qorqudun, Fizulinin, Vaqifin, Səməd Vurğunun dili əsasında yaranıb. Bu gün də əslində belə olmalıdır. Azərbaycan dilinin əsas inkişaf edən sahəsi bizim ədəbi-bədii dilimiz olub. Mən düşünürəm ki, bu gün o qədər də belə deyil. Bu gün Azərbaycan dilinin ən çox inkişaf elədiyi sahə publisistikadır. Yəni radionun, televiziyanın, kütləvi mətbuatın dilidir. Buna da təbii baxmaq lazımdır, çünki publisistika elə bir sahədir ki, orda bütün cəmiyyətin təfəkkürü ehtiva olunur. Yazıçının, alimin dili professional təfəkkürdür. Burda peşəkarlar işləyirlər və burda üslublar həddindən artıq qabarıqdır. Amma publisistika elədir ki, burda ümumi milli təfəkkürün üslubu var, universal bir üslub var. Ona görə də dil burda daha çox inkişaf eləməlidir və eləyir. Bir vaxtlar bizim 5-10 qəzetimiz vardısa, bu gün yüzlərlə qəzetimiz var. Hələ mən televiziyaları demirəm. Əgər məsələn, bir vaxtlar biz televiziya-radioda çıxış eləyəndə əvvəl yazıb o mətni ifa edirdiksə, bu gün əksinədir. Bu gün hər yerdə şifahi nitq var. TV-lərdə, radiolarda yazılı çıxış tələb olunmur. Kütləvi İnformasiya Vasitələrinə diqqət yetirsək, görərik ki, danışıq dili fəaldır, çünki reportaj texnologiyasıdır, informasiya şifahi eşidilir və dərhal yazıya alınır, çox zaman onun üzərində işləmək olmur. Ona görə də bizim mətbuatın dilində şifahi nitq xüsusiyyətləri çox qabarıqdır. Və beləliklə nəticə belə olur ki, dilimiz ən çox Kütləvi İnformasiya Vasitələrində inkişaf edir. Ən çox nöqsanlar, qüsurlar, problemlər də ordadır. Və elə nöqsanlı, qüsurlu, problemli şəkildə də inkişaf edir. Amma yazıçı peşəkardır, yazıçı səhv eləmir, yazıçının dilində normalar pozula bilməz, elm adamlarının dilində normalar pozula bilməz. Hər halda mən belə fikirləşirəm ki, Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin dili daha öndədir, burda daha çox inkişaf gedir.
- Hazırkı Azərbaycan ədəbiyyatının istiqamətini, yönünü necə görürsünüz?
- Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında, müasir ədəbi proses haqqında düşünəndə bir neçə məsələ ortaya çıxır. Onlardan konkret olaraq, birincisi ondan ibarətdir ki, bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının ən çox diqqəti cəlb edən, ən maraqlı hadisələrini yenə də, ədəbiyyata 50-ci, 60-cı illərdə gələnlər yaradır. Anar, Elçin, Nəriman Həsənzadə, Fikrət Qoca, Zəlimxan Yaqub, Sabir Rüstəmxanlı bu gün də yazıb-yaradırlar. Mən mərhum yazıçımız İsa Hüseynovun, böyük şairimiz Vaqif Səmədoğlunun da adını çəkmək istəyirəm, onlar da ömürlərinin sonunadək yaradıcılıqla məşğul oldular.
Əgər bu sualı, məsələn, mənə yox, ədəbiyyata məndən çox sonra gələn adamlara versəydiniz, onlar bu suala başqa cür cavab verərdilər. Kimsə deyə bilər ki, onlar hadisə deyil. Amma mənim üçün onlar hadisədir. Mənim ədəbi düşüncəm, ədəbi təfəkkürüm daha çox o ədəbiyyat əsasında formalaşıb və o ədəbiyyatın uğuru və qüsurlu cəhətlərini mən deyə bilərəm. Yeni gələn nəsli, ədəbiyyata 90-cı illərin sonları, 2000-ci illərin əvvəllərində gələn nəsli demək olmaz ki, izləmirəm, o ədəbiyyatı mən yaxşı oxumamışam. Müəyyən adlar saya bilərərm, müəyyən əsərləri qeyd edə bilərəm. Xüsusən də poeziyada müəyyən irəliləyişlər var.
- Hansı imzalar diqqətinizi çəkib?
- Məsələn, deyək ki, nəsrdə Yunis Oğuzun tarixi romanları mənim üçün maraqlıdır. Sonra Qan Turalının yazılarında klassik xüsusiyyətləri saxlamaqla yazdığı o müəyyən modernist əhval-ruhiyyə mənim üçün maraqlıdır. Deyək ki, İlqar Fəhminin əsərləri, həm publisistik, həm də bədii, əsərləri, xüsusilə dram əsərləri mənim üçün maraqlıdır. Onların əsərlərində müəyyən axtarışlar var. Həmid Herisçinin fikirləri polemik olsa da, maraqlıdır. Poeziyada müəyyən hadisələr var. Orda da gənclər üslublar şəkilində yox, bir üslub şəklində görünürlər, bir-birlərinə çox oxşayırlar. Ona görə də deyək ki, gənc bir şairin adını çəksəm, o saat fikirləşirəm ki, o biri şairlər də təxminən elədirlər. Üslub differensiyası yoxdur. Amma deməzdim zəifdir. Əsəd Cahangir gənclik haqqında müəyyən təhlillər aparır. Sonra Nərgiz Cabbarlı, Elnarə Akimova, İradə Musayeva təhlillər aparırlar, son zamanlar mən, bəlkə də tənbəlliyimdən ola bilər ədəbiyyatın özündən çox tənqidi mətnləri oxuyuram görüm bunlar barəsində nə düşünürlər. Bir də mənim üçün maraqlı olan hallardan biri gənc ədəbiyyatın, nəsrin, şeirin, dramaturgiyanın özü haqqında tənqidi fikirləridir, mülahizələridir. Burda mən onu hiss edirəm ki, bu gənclər daha çox tənqidçidirlər, filosofdurlar, amma bədii əsər də yazırlar. Elmi-nəzəri tənqidi fikirlərini görəndə görürəm ki, kifayət qədər ciddi görünürlər, zəif görünmürlər. Bircə təhlükə ondan ibarətdir ki, bu, bəzən dünya ədəbiyyatının nə vaxtsa unutduğu, yaşayan, tarixdə qalan və unudulan düşüncəni bir də canlandırmaq marağı ilə meydana gəlir. Burda bir məqamı da vurğulamaq istəyirəm, çox yaxşı haldır ki, bizim gənclərimiz fəlsəfi düşünürlər. Yəni ədəbi-bədii düşüncədən daha çox fəlsəfi düşünürlər. Hətta çoxlarının nəsr əsərində, şeirlərində mən görürəm ki, fəlsəfiliyə maraq var. Onlar bəlkə də normal fəlsəfi əsərlər, məqalələr yazsalar, daha çox tanınarlar. Təsadüfi deyil ki, son zamanlar esseyə meyl həddindən artıq çoxdur. Hətta bədii əsər də esse kimi yazılır. Fikirləşirəm ki, gənclərin bu esse marağı nədən qaynaqlanır? Uzun illər bizim ziyalılarımız mümkün qədər fəlsəfədən uzaq durublar, fəlsəfi fikir qadağan olunub, bu, məhz həmin enerjidir ki, qayıdır və üzə çıxır. Bu mənada hətta demək, bizim gənclərin o fəlsəfi təfəkkürə meyli, bizim məşhur yazıçılarımızdan çox zaman güclü olub. Sərbəstlik məsələsi də var burda. Onlar çox asanlıqla ölümün, həyatın, dövlətçiliyin fəlsəfəsini də düşünürlər, ona görə ki, onlar bu müstəvidə azad və çevikdirlər. İndiki cavanlarda olan fəlsəfi təfəkkür, fəlsəfi düşüncə 60, 70-ci illərdə ədəbiyyata gələn yazıçıların fəlsəfi düşüncəsindən güclüdür. Məsələn, onlar ekzistensial fəlsəfə tipinə üstünlük verirsə, bunu qısqanmaq lazım deyil. Bu günün insan fəlsəfəsi bu əsərlərdə öz əksini tapır. Bax, bunun üzərində çox düşünürlər və hətta o qədər maraqlı düşünürlər ki, bu gün onlar peşəkar olan filosoflardan, elmlər doktoru olan bizim alimlərdən də irəli gedirlər, gənc ədəbi nəslin fəlsəfi düşüncə çevrəsi kifayət qədər genişdir və zəngindir, eyni zamanda təsirlidir. Gənclərin bu üstünlüyü var, amma onların ədəbiyyat hadisəsi kimi meydana çıxması hesab edirəm ki, lazımı səviyyədə deyil. Bu cür düşünən, zəngin təfəkkür sahibi olan yazıçının bir fəlsəfi romanını mən oxumamışam. Halbuki buna imkan var, onların istinad elədiyi mənbələr buna imkan verir. 20-cı əsr dünya ədəbiyyatında olan filosoflar, yazıçılar ki, var, gənclər onların şöhrətini qazanmaq iddiasındadırlar, onların həyatını yaşamaq istəyirlər, amma iddiaları ilə imkanları üst-üstə düşmür.
