Birinci məqaləni burdan oxuya bilərsiz.
(XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər)
Vaxtıyla Vladimir Leninin tez-tez misal çəkilən məşhur bir tezisi var idi ki, hər bir milli mədəniyyət də iki mədəniyyət var və bu, əlbəttə, tam siyasi bir iddia, mədəniyyətə sinfi münasibətin ifadəsi idi, o, hər müasir millətdə də iki millətin olduğunu yazırdı. Bu tezisi mən ona görə xatırladım ki, əslində, Rusiyada, xüsusən Azərbaycan – Rusiya əlaqələri kontekstində iki Rusiya var idi və bu gün də var: I Pyotrdan üzü bu tərəfə müstəmləkəçi Rusiya imperiyası və həmin imperiyanın fəsadları – bu, bir Rusiyadır; Puşkin, Qoqol, Lermontov, Belinski, Gertsen, Dostoyevski, Çaykovski, Lev Tolstoy... – bu isə ikinci Rusiyadır və biz ikinci Rusiyanın Azərbaycanla bağlı böyük mütərəqqi rolunu qeyd etsək, qətiyyən xəncərimizin qaşı düşməz, çünki bu fikrin əsas müttəfiqi həqiqətdir.
Şimali Azərbaycan Qafqazın bir hissəsidir və mən əvvəlcə Qafqaz mövzusunun rus mədəniyyətinin, konkret olaraq isə rus ədəbiyyatının inkişafında oynadığı rol üzərində qısaca dayanmaq istəyirəm.
XIX əsr böyük rus ədəbiyyatının qızıl dövrüdür və Qafqaz bu ədəbiyyatın mühüm və aparıcı mövzularından birinə çevrilmişdi. Əsrin ilk onilliklərində rus ədəbiyyatında xüsusi bir estetik aura yaratmış romantizmin inkişafında Qafqaz mövzusunun mühüm rolu oldu və bu romantizm Aleksandr Puşkinin “Qafqaz əsiri”ndən tutmuş, Aleksandr Bestujev-Marlinskinin “Əmmalat bəy”indən, “MollaNur”undan, Mixail Lermontovun “Əsrimizin qəhrəmanı”nın romantik əhval-ruhiyyəsindən adlayıb nəhəng “Hacı Murad” realizminə qədər bir yol keçdi, bu isə o deməkdir ki, yalnız romantizmin yox, ümumiyyətlə, klassik rus ədəbiyyatının inkişafında, yuxarıda dediyim kimi, Qafqaz mövzusu mühüm rol oynayıb.
Düzdür, Puşkin “Qafqaz əsiri”ndə “ikibaşlı qartalın qəzəbli Qafqazda ucaldığı” anı tərənnüm edir, “çılğın Sisianovdan” qürur duyurdu (orijinalda belədir:
На лоне мстительных грузинок;
И воспою тот славный час,
Когда, почуя бой кровавый,
На негодующий Кавказ
Подъялся наш орел двуглавый;
Когда на Тереке седом
Впервые грянул битвы гром
И грохот русских барабанов,
И в сече, с дерзостным челом,
Явился пылкий Цицианов;
А.С.Пушкин. Стихотворение. Ленинград, (“Советский писател”, 1954, str. 139.)
Ancaq elə bilirəm ki, “Qafqaz əsiri” ilə bağlı Vissarion Belinski yazdığı bu fikir də önəmlidir:
“Puşkinin poeması silah vasitəsilə Rusiyaya tanış olan Qafqazı ilk dəfə rus cəmiyyəti ilə tanış etdi” və Belinski Qafqaz sakinlərini “cəngavər” (“voinstvennıe jiteli Kafkaza”) adlandırırdı.
(Bax: V.Q.Belinskiy. Soçineniə Aleksandra Puşkina. Moskva, Detqiz, 1961, str. 238.)
Bu fikri Belinski Puşkin haqqında məşhur məqalələrinin altıncısında yazır, on birinci və sonuncu məqaləsində isə yenidən “Qafqaz əsiri”nə qayıdır:
“Poemanın əsl qəhrəmanı Qafqaz idi, nəinki Qafqazın əsiri; əsirin əhvalatı Qafqazı təsvir etmək üçün bir çərçivə (bəhanə- E.) idi.” (Yenə orada, səh. 427.)
Mixail Lermontov qürurla özünü “Qafqazın oğlu” adlandırırdı, Qafqazda ünsiyyət vasitəsi kimi Azərbaycan dilini öyrənirdi, o, rus ədəbiyyatşünaslığının yazdığı kimi, Qafqazı “özünün poetik vətən” etmişdi və düzdür, Puşkinin də, Lermontovun da yaradıcılığındakı Qafqaz romantizmində bir ekzotika da var idi, ancaq çox keçmədi ki, yuxarıda yazdığım kimi, həmin “ekzotikalı romantizmi” Lev Tolstoy realizmi əvəz etdi.
Ancaq o “ekzotikalı romantizm” ilə bərabər, misal üçün, Lermontov “İzmail-bey”də Qafqaz xalqlarının milli-azadlıq mübarizəsində açıq-aşkar mücadilə qəhrəmanlarının müttəfiqi idi. Yəqin burası da təsadüfi deyil ki, Lev Tolstoy “İzmail-bey”i oxuduqdan sonra gündəliyində yazır ki, “mən Qafqazı... güclü bir məhəbbətlə sevməyə başlayıram.” (L.N.Tolstoy. O literature. Moskva, “Xudlit”, 1955, str. 23.)
Lev Tolstoy istedadı “Hacı Murad”da qələmə aldığı qəhrəmanlığın və xəyanətin mahiyyətini bütün mürəkkəbliyi və ziddiyyəti ilə bəşəri səviyyəyə qaldırdı və Qafqazın rus ədəbiyyatındakı belə bir romantik və tragik bədii-estetik ifadəsi, onun, yəni Qafqazın başqa bölgələri ilə bərabər Azərbaycandan da yan keçə bilməzdi, həm də yalnız bu mənada yox ki, əsrin otuzuncu illərində gənc Mirzə Fətəli Aleksandr Puşkinin ölümünə şeir həsr etmişdi, ya da ki, əsrin ortalarında Seyid Əzim Şirvani rus dilinin əhəmiyyəti haqqında şeir yazırdı, əsrin sonunda isə M.Sidqi Puşkinin 100 illiyi münasibətilə məruzə yazmış və onu kitabça kimi nəşr etdirmişdi – bütün bunlar XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında keyfiyyət dəyişikliyi baxımından əhəmiyyətli faktlardır, ancaq, eyni zamanda, bu dediklərimizlə bağlı olan burası da az əhəmiyyətli məsələ deyildi ki, şəxsi əlaqələr yaranırdı, rus ədəbiyyatına və rus dili vasitəsilə Qərb ədəbiyyatına pəncərə açılırdı.
XIX əsrin birinci yarısına kimi Avropa ədəbiyyat və ümumiyyətlə, mədəniyyət baxımından Rusiyaya qitənin ucqarı kimi yuxarıdan aşağı baxırdı, onu əyalət hesab edirdi və belə bir Avropa təkəbbüründə, əlbəttə, həqiqət var idi, çünki Şekspirin, Servantesin, daVinçinin, Molyerin, Bethovenin, Rembrandtın, Hötenin, Balzakın, Bayronun müqabilində Qavriil Derjavin, Vasili Jukovski, yaxud İvan Krılov, yaxud da rus balalaykası müqayisəyə gələ bilməzdi, Puşkin və Lermontov isə Avropada o qədər də tanınmırdı, ancaq rus ədəbiyyatı (və ümumiyyətlə, mədəniyyəti!) əsrin ortalarından başlayaraq Fyodor Dostoyevskini, Pyotr Çaykovskini, LevTolstoyu, İvan Turgenyevi meydana çıxartdıqda, Rusiya artıq Avropanın (və dünyanın!) ədəbiyyat və get-gedə mədəniyyət mərkəzlərindən birinə çevrildi.
Sovet dönəmində hakim ideologiya Rusiya – Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin tədqiqini siyasiləşdirmiş, bu tədqiqatlarda – əlbəttə, hamısında yox – “böyük qardaş-kiçik qardaş” əhval-ruhiyyəsi, şişirtmələr, ateizm, sinfi münasibət kimi ideoloji əsaslar və digər konyunktura ifadələri var idi, ancaq bütün bunlarla bərabər, həqiqət də bundan ibarətdir ki, həmin ədəbi əlaqələrin təşəkkülü XIX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının axtarışlarının keyfiyyət yenilikləri əldə edə bilməsi üçün əlverişli şərait yaratmağa başladı və get-gedə “Divan ədəbiyyatı” çərçivələrindən kənara adlamış yeni və yüksək bədii-estetik səviyyəli ədəbiyyatın (ilk növbədə, əlbəttə, M.F.Axundov yaradıcılığının!) meydana çıxmasında əsas stimullarından biri oldu.
XIX əsrin ortalarından başlayaraq Rusiyada kapitalizmin inkişafı imperiyanın ayrı-ayrı əyalətlərindən də yan ötmürdü, sürəti artırmağa başlamış neft sənayesinin inkişafı sayəsində Bakının timsalında Azərbaycanda kapitalizm istiqamətində irəliləyişin sürəti, bəlkə də, mərkəzi Rusiyadan daha artıq və daha effektli idi. Mis sənayesi, gəmiçilik, balıqçılıq, ipəkçilik, hətta kənd təsərrüfatı və s. sahələrdə də kapitalizm prinsiplərinin tətbiq edilməsi açıq-aşkar gerçəkliyə çevrilirdi, feodalizm münasibətləri göz-görəti iflasa uğramağa başlayırdı və iqtisadi-sosial inkişafdakı bu dəyişiklik çox mühüm bir hadisəyə səbəb oldu: Azərbaycanda milli burjuaziya zümrəsi yaranmağa başladı və get-gedə öz spesifikasını əldə edərək, artıq zümrə ibtidailiyindən və məhdudluğundan çıxaraq sinif təşkil etdi, milli burjuaziyanın tərkib hissəsi kimi kənd burjuaziyası formalaşdı, əks qütbdə fəhlə sinfi yarandı.
Ehtiva dairəsi get-gedə genişlənən bu proseslər, təbii ki, yalnız iqtisadiyyatın çərçivələrinə pərçim olub qalmırdı, yalnız sinif strukturları yaratmırdı, mədəni inkişafda da yeni keyfiyyət dəyişikliyi tələb edirdi və belə bir müdaxilə nəticəsində mollaxanalar və mədrəsələr yeni məktəb və seminariyalarla əvəz olunmağa başlayırdı və bu rəqabətdə say üstünlüyü hələ də köhnənin tərəfində idisə, mədəni-mənəvi üstünlük yeniliyin tərəfinə keçirdi. Düzdür, hətta XX əsrin əvvəllərində də “Oğul mənimdir əgər, oxutmuram, əl çəkin!” psixologiyası yaşayırdı, ancaq bu, artıq milli mədəniyyətin və mənəviyyatın eybəcər göstəricisi deyildi, inersiya ilə davam edən kütlə psixologiyasının, fərdi nadanlıq və cahilliyin göstəricisi idi, digər tərəfdən, əlbəttə, köhnə ilə yeni arasındakı rəqabətdə köhnənin, yuxarıda dediyim say üstünlüyü milli oyanışa müqavimət göstərirdi.
Yalnız Bakıda deyil, bizim digər ərazilərimizdə də (Şuşada, Şamaxıda, Qubada, Lənkəranda, Gəncədə və s.) məktəbdən kənar kütləvi kitabxanalar açılırdı və hələ ki, məhdud fondlu bu kitabxanalar şəxsi evlərdə, darısqal otaqlarda yerləşsələr də, artıq formalaşmağa başlayan tendensiyadan xəbər verirdi.
Şəhər əhalisinin sayı sürətlə artırdı: 1810-cu ildə Bakıda cəmi 931 ev olduğu halda, 1860-cı ildə artıq 2544 ev var idi (Bax:F.A.Taqiyev. İstoriə qoroda Baku v pervoy polovine X1X veka (1806-1859). Baku, “Elm”, 1999, str. 45.) və əlamətdar fakt da orasıdır ki, həmin 1860-cı ildə Bakı əhalisinin 94,4 faizi azərbaycanlı idi (Yenə orada, səh. 51.), yəni şəhər əhalisi gəlmələrin yox, məhz yerli əhalinin, azərbaycanlıların sayəsində artırdı.
XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq Bakı Qafqazın ən məşhur şəhəri və mədəni mərkəzi sayılan Tiflisi yalnız kapitalizmin inkişafı baxımından yox, mədəni mərkəz kimi də sıxışdırmağa başlamışdı və əsrin sonunda isə artıq yalnız Qafqazın yox, bütün imperiyanın şəhərçilik ənənələrinə malik və bu ənənələri inkişaf etdirən mühüm şəhərlərdə birinə çevrilmişdi. Mütəxəssis tədqiqatçılar yazır ki, “1900-cü ildə Rusiyanın iri sənaye müəssisələrinin səmərəli işləməsi Bakı neftindən və onun su yolu nəqliyyatından asılı idi (Nizami İbrahimov. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhərinin siyasi və mədəni həyatı. Bakı, “Ozan”, 1997, səh. 22), yaxud belə bir fakt ki, həmin 1900-cü ildə artıq 17 nəfər azərbaycanlı Birinci gildiya, 15 nəfər isə İkinci gildiya taciri idi. (Bax: M.Ə.Musayev. XIX əsrin sonlarında Bakı şəhərinin ticarəti. Bakı, “Elm”, 1972, səh. 159.)
Mən ona görə bir daha bu tarixi-sosial səpgili tədqiqatlara qayıdıram ki, mühüm bir məsələni – ədəbiyyatın tarixi dövrləşdirilməsi zamanı ictimai-sosial tarixi gerçəkliyə baxışdakı laqeydliyi, birtərəfli məqamları xüsusi qeyd edim. Bu baxımdan akademik Heydər Hüseynovun XIX əsri Azərbaycan ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni fikri tarixində yeni dövr kimi səciyyələndirən məşhur tədqiqatı öz tarixi missiyasını ləyaqətlə yerinə yetirmiş bir əsərdir. “Bu əsərdə ədəbi-bədii fikirlə tarixi-xronoloji material konkret məqamlarda konsepsiya və kontekst mahiyyətində yer dəyişimi edir. Tarix və ədəbi fikir vahid elmi konsepsiyada birləşir” (Ş.Alışanov. Müasir humanitar təfəkkür və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı. Bakı, “Elm”, 2011, səh. 52).
Mövzumuzun kontekstində professional teatrımızın təşəkkül tapmasını və inkişafını xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Teatr XIX əsrdə Avropaya əyani pəncərə açdı, Şekspiri, Molyeri, Şilleri, Qoqolu Azərbaycana gətirdi və bu hadisə o qədər güclü istedad və güclüdə həvəslə baş verdi və inkişaf etdi ki, qısa bir müddətdə Avropa bədii-estetik fikrinin bu böyük qələm sahibləri dünənə qədər onları tanımayan xalqın doğma müəlliflərinə çevrildilər.
Əsrin ortalarında Mirzə Fətəli istedadı dramaturgiyanı, konkret olaraq komediyanı ədəbiyyata gətirdisə, əsrin sonlarında Nəcəf bəy Vəzirov tragediyanı Azərbaycan ədəbiyyatına gətirdi və bir tərəfdən onun tragediyaları da Mirzə Fətəldi komediyaları kimi sadə xalqdilində həmin xalqın problematikasını səhnəyə çıxardı, digər tərəfdən isə milli “Müsibəti-Fəxrəddin”
“Hamlet”lə, yaxud “Otello” və“Qaçaqlar” ilə Azərbaycan tamaşaçısı arasında ədəbi körpü rolu oynadı. “Müsibəti-Fəxrəddin” onu duyan, hiss edən Azərbaycan tamaşaçısının bəşəri Otello qısqanclığını, ya da Yaqo riyasını dərindən əxz etməsində ciddi təhtəlşüur rol oynadı və bu yerdə “Müsibəti-Fəxrəddin”in dramaturji çatışmazlıqları artıq arxa plana keçirdi.
XIX əsrin 30-cu illərində “Tatar xəbərləri”ndən başlayan milli jurnalistika yaratmaq ehtiyacı və ehtirası 70-ci illərdə “Əkinçi”nin timsalında güclü vətəndaş qayələri ilə yalnız milli jurnalistikanın deyil, ümumiyyətlə, milli ictimai fikrin formalaşması üçün münbit zəmin yaratdı və əsrin sonlarında, XX əsrin ilk illərində milli jurnalistika məktəbi meydana çıxdı.
Ən mühüm cəhətlərdən biri bu oldu ki, XIX əsrdə təmiz Azərbaycan dili ədəbiyyatın hegemon dilinə çevrildi və başqa sahələrdə də ərəb, xüsusən daha geniş yayılmış fars dili ilə rəqabət aparmağa başladı.
“Divan ədəbiyyatı”nın milli təsnifatı yalnız onun dili ilə bağlıdır, yəni Hafiz ona görə böyük fars şairidir ki, o, mənşəcə fars olub və fars dilində yazıb, Füzuli ona görə böyük Azərbaycan şairidir ki, azərbaycanlı olub və ərəb və fars dilləri ilə bərabər, Azərbaycan dilində yazıb, Rəbiə ona görə böyük ərəb şairəsidir ki, o ərəbdir və ərəb dilində yazıb, “Divan ədəbiyyatı”nda dildən və nadir hallarda ayrı-ayrı informasiyalardan (müəllif nə vaxt doğulub, anasının, yaxud atasının adı nə olub və s. bu tipli məlumatlar) savayı milli göstəricilərə (milli problematika və o problemlərin konkret milli ünvanı) rast gəlmək mümkün deyil, hər halda, şəxsən mən rast gəlməmişəm.
“Divan ədəbiyyatı” nümunələri milli ədəbiyyat nümunəsi olmaqdan qat-qat artıq dərəcədə, ümumiyyətlə, milli sərhəd tanımayan böyük İslam mədəniyyətinin parlaq hadisəsi idi.
“Divan ədəbiyyatı” sözün yüksək mənasında kosmopolit ədəbiyyatdır, buradakı fəlsəfə milli sərhədlər tanımır, bu fəlsəfənin, lirikanın poetik ifadəsi, yəni “Divan ədəbiyyatı”nın poetikası elitar estetika üzərində qurulub və bu poetikanın diferensial göstəricilərimilli mahiyyətli deyil, estetika ilə bağlıdır, hər bir fərdi poetik istedadının dərəcəsindən, bu istedadın estetik baxımdan məxsusiliyindən asılıdır.
Klassik ədəbi irsimizin XIX əsrə qədərki dövrünə üslublar və bədii-estetik təmayüllərlə bağlı müasir konsepsiyalar müstəvisində nəzər salsaq Şərq regional üslubu daxilində fərdi üslubun normativ bir biçimdə təzahürünü görürük. “Divan ədəbiyyatı” çərçivəsində formalaşmış kanonlar fərdi başlanğıcı kölgədə qoyurdu və yuxarıda göstərdiyim ictimai və ədəbi reallıqlar zəminində, məhz XIX əsrdə yeni ədəbi janrların yaranması fərdi üslubların bütün estetik daşıyıcıları ilə meydana çıxmasına səbəb oldu.
Mən yuxarıda yazdım ki, “Divan ədəbiyyatı”nın milli təsnifatı yalnız onun dili ilə bağlıdır, ancaq iş burasındadır ki, Azərbaycan ədəbiyyatında bu cəhətin özündə də ciddi problemlər mövcuddur, çünki bu gün (və dünən!) sadə fars oxucusu Hafizi, yaxud Sədini oxuyur və bu şairlərin dilini azı 90-95 faiz başa düşürsə (söhbət obrazlar aləminin, onun fəlsəfi mahiyyətinin zənginliyindən və mürəkkəbliyindən yox, yalnız leksikadan gedir), bu gün (və dünən!) xüsusi hazırlığı olmayan azərbaycanlı oxucu Füzulini, ya da ki, Nəsimini ərəb və fars sözləri lüğəti olmadan başa düşməyəcək, hətta Xətainin qoşma və gəraylıları belə, istisnalara baxmayaraq, leksik baxımdan problemlər yaradır.
Bu mənada Vaqif Azərbaycan poeziyasını dil baxımından “Divan ədəbiyyatı”nın maqnitindən çəkib çıxara bildi və onu milliləşdirdi.Mən fikirləşirəm ki, Vaqifin böyük dil inqilabı (bu yerdə dillə bağlı məhz inqilab!) və Vaqif ənənələrini inkişaf etdirən Zakir dili olmasaydı XIX əsrdə belə bütün əlverişli şəraitlərə baxmayaraq, Azərbaycan dilinin ədəbiyyatın aparıcı dilinə çevrilməsi prosesi qat-qat ağır irəliləyəcəkdi.
Deyə bilərlər ki, bəs, Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Sarı Aşıq, Aşıq Valeh?..
Doğru sualdır və məsələ də burasındadır ki, uzun yüzilliklər boyu “Divan ədəbiyyatı” ilə folklor, o cümlədən də aşıq ədəbiyyatı paralel inkişaf etmişdir.
“Divan ədəbiyyatı” elitar oxucu təbəqəsinin, folklor isə geniş xalq kütləsinin istifadəsində olmuşdur və Vaqif istedadının qadirliyi onda idi ki, folklorun təmiz dilini yazılı ədəbiyyata gətirdi, Azərbaycan poeziyasını müəyyən oxucu zümrəsinin(elitar oxucunun!) monopoliyasından çıxarıb, onu ümummilli mənəvi-estetik sərvətə çevirdi. Elə bilirəm ki, Firudin bəy Köçərlinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini Vaqiflə başlamasının əsas səbəblərindən biri də elə bu cəhətdir, çünki dil ən mühüm faktorlardan biridir.
Mən dedim ki, “Divan ədəbiyyatı” ali mənada kosmopolit ədəbiyyatdır, o, xalqı yox, estetikanı ifadə edir, estetika kanonlarının daşıyıcısıdır, aşıq poeziyası isə dili və forması etibarilə xalqı ifadə etdiyi üçün, təhtəlşüur (genetik!) olaraq xalqın yazılı ədəbiyyatınameyl edib və məhz XIX əsrdə həmin dil Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin əsasını təşkil etməyə, ərəb-fars izafətlərini yazılı ədəbiyyatdan sıxışdırıb çıxarmağa başladı, digər tərəfdən heca əruzla artıq eyni hüquqlu tərəf-müqabil kimi rəqabət apardı, qoşma və ümumiyyətlə, heca şeiri yazılı ədəbiyyatda qəzəl səviyyəsində, get-gedə isə daha artıq dərəcədə öz yerini möhkəmlətdi. Məhz XIX əsrdə aşıq poeziyası (Aşıq Dilqəm, Aşıq Ələsgər, Şəmkirli Aşıq Hüseyn və b.) regional ehtiva dairəsindən çıxıb, bədii-sosial ümumxalq ifadəsinə çevrildi. Yəqin elə buna görə də akademik Həmid Araslı yazırdı: “XIX əsrdən etibarən aşıq şeiri yeni biri istiqamətdə inkişaf edib”. (Aşıqlar, Bakı, 1957, səh. 9.)
Mən ara-sıra elmi ədəbiyyatda aşıq poeziyasını folklor hesab etməyən mülahizələrlə də rastlaşıram və şübhəsiz ki, bu ideyanın özü də diqqətə layiqdir. Müəllifliyini öz təxəllüsü, bədii möhürü ilə təsdiq etmiş sənət nümunəsini folklor hesab etməyin özündə də, görünür, müəyyən elmi vərdişlər mövcuddur və güman edirəm ki, bu mövqeyin də ciddi müzakirəyə ehtiyacı haqqında düşünmək olar.
Baxın, Vaqifdən iki əsr sonra ədəbiyyata gəlmiş Məhəmməd Hadinin mövzusu, əsərlərinin məzmunu “Divan ədəbiyyatı”ndantamam kənardadır, onun poeziyasındakı ictimai problematika milli problematikadır, ancaq onun dili “Divan ədəbiyyatı”nın təsirindən çıxa bilməyən bir dildir, bu dil Hadi yaradıcılığının yeni mövzusu və məzmunu səviyyəsinə qalxmadı və məhz buna görə də o, milli şair kimi layiq olduğu böyük kütləvi yeri tuta bilmədi. Hadi böyük vətəndaş yanğısı ilə: “Bu zülmi-latənahidən xilas olmazmı millətlər?” deyirdi (Səməd Mənsura yazdığı şeirdə və bir çox başqa şeirlərində!), ancaq onun öz doğma milləti “bu zülmi-latənahi”nin nə olduğunu başa düşmürdü.
Yuxarıda yazdıq ki, Azərbaycan dili başqa sahələrdə də ərəb və fars dili ilə rəqabət aparmağa başlamışdı. Mirzə Fətəli“Kəmalüddövlə məktubları” kimi böyük fəlsəfi traktatını Azərbaycan dilində yazdı və bununla da humanitar elmin dili milliləşməyə başladı. Düzdür, Mirzə Fətəlidən əvvəl də Azərbaycan dilində yazılmış ayrı-ayrı məxəzlərə təsadüf edirik, ancaq “Kamalüddövlə məktubları”nın elmi-fəlsəfi mündəricatının miqyası artıq məhəlli yox, bəşəri mahiyyət daşıyırdı və bu möhtəşəmlik Azərbaycan dilinin qadirliyini müəyyən edərək, tendensiya yaratdı.
Ümumiyyətlə, XIX əsrdə epistolyar janr nümunələrinin, yaxud, misal üçün, tarixi əsərlərin Azərbaycan dilində yazılması artıq istisna yox, tendensiya göstəricisinə çevrilirdi. “Qarabağnamə”ləri xatırlayaq: Mirzə Yusif Qarabaği “Tarixe safi”ni, yaxud da Mirzə Əhməd “Əxbarnamə”ni ənənəyə sadiq qalaraq fars dilində yazmışdılarsa, misal üçün, Mir Mehdi Həşimzadə Xəzani “Qarabağ tarixi”ni artıq Azərbaycan dilində yazmışdı. Humanitar sahədə bu dil rəqabətində üstünlük get-gedə Azərbaycan dilinə keçirdi və buda, o demək idi ki, artıq ayrı-ayrı müəlliflər yalnız özlərini yox, özləri ilə bərabər xalqın dünyagörüşünü ifadə etməyə başlayırdılar.
Və taleyüklü bütün bu dəyişikliklər son dərəcə mühüm bir hadisəyə səbəb oldu: onlar nəhayət ki, Azərbaycan ictimai fikrinə M.F.Axundzadənin dili ilə “millət” məfhumunu gətirdi. Eyni zamanda, artıq aşiq-məşuq məhəbbəti – o məhəbbət ki, onun “Divan ədəbiyyatı”ndakı ən gözəl poetik ifadələri orta əsrlərdə şedevrlər yaradırdı, daha dövrün, zamanın gerçəkliyi müqabilində yad mövzuya çevrilirdi.
Beləliklə, feodalizm “Divan ədəbiyyatı”nın prioritet mahiyyətini də özü ilə aparırdı.
XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında belə bir keyfiyyət dəyişikliyinə nail olmuşdu və XX əsrdə həmin cəmiyyət artıq feodalizm yükündən qurtulmuş bir cəmiyyət kimi formalaşmağa başladı, 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradılması da elə bunun nəticəsi idi.
