«Mühacirət və XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri» monoqrafiyasının (Bakı: «Elm və Təhsil» nəşriyyatı, 2015) lap əvvəlindən – «Giriş»in ilk cümlələrindən bəlli olur ki, mühacirət ədəbiyyatının tanınmış tədqiqatçılarından olan Azərbaycan MEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı laureatı Nikpur Cabbarlı növbəti dəfə də elmi ictimaiyyətin diqqətini çox ciddi, aktual, əhəmiyyətli problemə yönəltmək niyyətindədir. O, çağdaş ədəbiyyatşünaslıq qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən birinin müasir tələblərə uyğun, yeni konseptual baxışla «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»nin akademik çoxcildliyinin yazılıb başa çatdırılmasının olduğunu vurğulayır və qeyd edir ki, bu zaman uzun müddət elmi dövriyyədən kənarda qalmış faktlardan, o cümlədən mühacirət ədəbiyyatşünaslığı faktlarından da faydalanmaq problemin həlli üçün əhəmiyyətli ola bilər. Tədqiqatçı haqlı olaraq bu fikirdədir ki, sovet dövrü və Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı mühacirət elmi fikrinin bir sıra müddəaları günümüzdə də aktual və dəyərlidir.
«Giriş»lə birlikdə «Sovet Azərbaycanında ədəbi proses», «Məhəmmədhüseyn Şəhriyar poeziyası mühacirət ədəbi tənqidində», «Mühacirət poeziyasına mühacir baxışı», «Nəticə», «Ədəbiyyat» siyahısından ibarət monoqrafiyada N.Cabbarlı mövzunun araşdırılması tarixinə qısaca nəzər salır, toxunulan problemləri göstərir, məqalələri təhlil edir, dəyərləndirir, ən əsası isə sahənin mövcud tədqiqat materiallarını özünün axtarışları ilə ərsəyə gəlmiş elmi-nəzəri qənaətlərlə zənginləşdirir.
Əsərin «Sovet Azərbaycanında ədəbi proses» adlı bölümündə tədqiqatçı M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məhəmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu, S.Təkinər kimi müəlliflərin sovet dövrü ədəbiyyatımızla bağlı araşdırmalarına əsasən fikir və mülahizələr yürüdür və bu qənaətə gəlir ki, həmin tədqiqatlar həm ədəbi-tarixi faktlara obyektiv münasibəti, həm də elmi-nəzəri səviyyəsi baxımından fərqlənir. Bu müddəanı əsaslandırmaq üçün N.Cabbarlı M.B.Məhəmmədzadənin «Azəri ədəbiyyatının dünü və bu günü» adlı məqaləsini dərindən təhlil edir. Mirzə Bala bir sıra Azərbaycan sovet alimlərindən fərqli olaraq, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi yazarların əsərlərini həm sənətkarlıq, həm də ideya-siyasi baxımdan yüksək dəyərləndirir. M.Ə.Rəsulzadə də «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» əsərində həmin müəlliflərin əsərlərində dərin bir milliyyətçi ruh, vətənpərvərlik görür, «Peyğəmbər»dən, «Səyavuş»dan sitatlar gətirməklə fikrini əsaslandırır.
N.Cabbarlı mühacir ədəbiyyatşünasların irsinin əsl mahiyyətini, məğzini açmaq, Azərbaycan sovet nəzəriyyəçilərindən fərqini, eyni zamanda dövrün ədəbi mübarizəsinin kəskinliyini göstərmək üçün sitatları, xarakterik məqamları məharətlə seçir, təhlil və təqdim edir. Bu mənada, onun M.B.Məhəmmədzadənin «xalq dililə deyil, proletar dili ilə danışan» Süleyman Rüstəm, yaradıcılığı ilə sətirlərindən od püskürən istiqlalçı, milliyyətçi şair Ə.Cavad poeziyası haqqında mülahizələrini müqayisə yolu ilə təqdim etməsi mühakimə və qənaətlərin effektivliyini artırır.
N.Cabbarlıya görə, 1920-30-cu illər ədəbi prosesi və ədəbi mühitinin ilk dəfə obyektiv elmi təhlili və dəyərləndirilməsi məhz mühacirət ədəbiyyatşünaslığında öz əksini tapmışdır. Tədqiqatçı mühacir ədəbiyyatşünasların ideya-siyasi, bədii-estetik görüşlərini onların əsərlərindən dəlillər gətirməklə diqqətə çatdırır, dəyərləndirir. Bir məqamı vurğulamaq yerinə düşərdi ki, N.Cabbarlı mühacirətin ədəbiyyatşünaslıq irsinin aktuallığını itirmədiyini və bu gün də mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini qeyd etməklə kifayətlənmir, bu fikri həm də əsaslandırır.
Tədqiqatçı 1950-60-cı illər mühacirət ədəbiyyatşünaslığından bəhs edərkən Süleyman Təkinər irsinə xüsusi diqqət yetirir. Bu da təsadüfi və səbəbsiz deyil. O, əminliklə bildirir ki, mühacir ədəbiyyatşünaslar içərisində 1950-60-cı illər Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi ilə müntəzəm məşğul olan yeganə mütəxəssis məhz S.Təkinər olmuşdur. N.Cabbarlı S.Təkinərin Rəsul Rza, Xəlil Rza, Məmməd Rahim, Qabil kimi şairlərin yaradıcılığı ilə bağlı obyektiv mülahizələrini yüksək dəyərləndirir və təqdir edir. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun hazırladığı «Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi»nin I cildi barədə S.Təkinərin yazdığı resenziyaya diqqəti çəkən N.Cabbarlı bu rəydə müəllifin həm tənqid, həm də təqdir etdiyi məqamlardan bəhs edir: S.Təkinər kitabda bir tərəfdən, bəzi milli ədəbiyyat nümayəndələrinin irticaçı adlandırılmasını tənqid edir, digər tərəfdən, həmin əsərin bütün qüsurlara rəğmən böyük boşluğu doldurduğunu və nəşrin önəmli ədəbi hadisə olduğunu nəzərə çatdırır.
N.Cabbarlının «mühacirət elmi fikrinin sovet dövrü ədəbiyyatına münasibətdə orijinal və əhəmiyyətli cəhətlərlə yanaşı, mübahisəli məqamlar da yox deyildir»- qənaəti ilə razılaşmamaq mümkün deyildir. Təqdirəlayiqdir ki, tədqiqatçı əsərində hər iki məqamı kifayət qədər işıqlandıra, dəyərləndirə bilmişdir.
«Məhəmmədhüseyn Şəhriyar mühacirət ədəbi tənqidində» adlı bölümdə monoqrafiya müəllifi M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cəfəroğlu kimi görkəmli xadimlərin irsinə istinad edərək, XX əsr Azərbaycan poeziyasının parlaq simalarından olan M.Şəhriyarın yaradıcılığına mühacirət ədəbiyyatşünaslığının münasibətini araşdırır. Əlbəttə, hər bir azərbaycanlı, xüsusən mühacirətdə yaşamağa məhkum olan soydaşımız üçün Şəhriyar poeziyasının dili doğmadır, əzizdir. M.Ə.Rəsulzadə də «Ədəbi bir hadisə» adlı məqaləsində şairin «Heydərbabaya salam» poemasının gücünü, qüdrətini şairin dil sənətkarlığında görür. N.Cabbarlı da bu fikirlə razılaşır və tənqidçinin Şəhriyar poeziyası ilə bağlı elmi-nəzəri qənaətləri daha da zənginləşdirən mövqeyini təqdir edir.
M.Ə.Rəsulzadənin «Ədəbi bir hadisə» adlı yazısından sonra diqqəti prof. Ə.Cəfəroğlunun «Şair Şəhriyar» məqaləsinə yönəldən N.Cabbarlı bu qənaətə gəlir ki, M.Ə.Rəsulzadənin və Ə.Cəfəroğlunun şairin sənətinə milli və ümumbəşəri dəyərlər kontekstində verdikləri bu qiymət çağdaş şəhriyarşünaslıq üçün yalnız ədəbi-tarixi fakt kimi deyil, nəzəri-metodoloji baxımdan da əhəmiyyətlidir.
Monoqrafiyanın «Mühacirət poeziyasına mühacir baxışı» bölümündə tədqiqatçı Mirzə Bala Məhəmmədzadənin «Əli Usta və şeirləri» məqaləsi, «İstiqlal uğrunda» şeirlər məcmuəsinə yazdığı müqəddimə, həmin müqəddimənin bəzi ixtisar və əlavələrlə Gültəkinin «Buzlu cəhənnəm» kitabında verilmiş variantı, prof. Əhməd Cəfəroğlunun «Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi» əsəri, İstanbuldakı «Azərbaycan nəşriyyat yurdu»nun hazırladığı «Qurtuluş yollarında» şeirlər məcmuəsinin müqəddiməsi, M.Ə.Rəsulzadənin «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» əsəri və digər mənbələr əsasında mühacirət poeziyası ilə bağlı mühacir qələm sahiblərinin eimi-nəzəri mülahizələrini təhlil edir, dəyərləndirir və bu qənaətə gəlir ki, Azərbaycan mühacirət poeziyasının (və bütövlükdə ədəbiyyatının) təşəkkülü, inkişafı, məfkurəvi yönü, bədii-estetik dəyəri barədə həmin müəlliflərin araşdırmaları bu gün də əhəmiyyətlidir.
Yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq, bəyan edirik ki, N.Cabbarlının «Mühacirət və XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri» monoqrafiyası dəyərli tədqiqat əsəri, müəllifin növbəti elmi uğurudur və onun nəşri təqdirəlayiqdir.
