Kulis.az Elmir Həsənin "Tarixin metaforik dili: şeir və simvolizm" yazısını təqdim edir.
Salam Sarvan öz poetik dünyası ilə ucsuz-bucaqsız dünyanın səssiz səmtinə çəkilib. Həmin real və sürreal məkandan yalnız tarixi öz çiyinlərində daşıyan nəsilləri deyil, həm də tarixi proseslərin xronoloji ardıcıllığına tamaşa etmək olar.
Anlamaq olur ki, şairə görə zamanın beşiyində göz yaşı təkcə kədər ifadəsi deyil, həmçinin dirçəliş və azadlıq mübarizəsinin təcəssümüdür:
Vaxt var idi, göz yaşı azadlıq simvoluydu:
Vaxt var idi, yox idi qulun ağlamaq haqqı.
Göy üzü ərşə qalxan əzablarla doludu.
Yer kəsilib atılmış əzalarla doludu:
Nil çayının sol qolu Babəkin sağ qoludu.
Tökür Kleopatra Ümid burnunun suyun
Lüdovikin üzülmüş Dardanel boğazına.
Nəfəs borusunun qaranlıq divarları tarixin siyasi mərhələlərini xatırladır. Tarix isə keçmişin yazıdan mətnə çevrilmiş formasıdır. İnsanlar yer üzünü bürüyənə qədər yerin siyasi tarixi yox idi, onun yalnız təbiət tarixi mövcud idi. İnsanlar tarixi hadisələri Tanrının iradəsi olmadan təşkil etmək gücünə sahibdirlər, bir növ tarix bəşər övladının aqibəti sayılır. Bu mənada S. Sarvanın “Qocalar üçün tarix dərsi” şeirində Tanrı yoxdur, Tanrısız insan var.
Göy üzünün buludları yerdə su yerinə axan qanların buxarından qidalanır. Nə yerdə, nə göydə insan öz əməlləri, günahları ilə baş-başadır. Bu, ən ədalətli dünya nizam-intizamıdır.
“Nil çayının sol qolu Babəkin sağ qoludu.” – Bu, tarixi və coğrafi reallıqların poetik ümumiləşdirməsi ilə ifadə olunan simvolizmdir. Nil çayı həyatın və inkişafın rəmzidir. Ancaq şeirdə Nil çayının sol qolu (Ağ Nil – sabitliyin və inkişafın rəmzi) Babəkin sağ qolu (sədaqətin, etibarın, cəsarətin və birliyin göstəricisidir) ilə müqayisə edilir.
“Tökür Kleopatra Ümid burnunun suyun” – Kleopatra intihar etmişdi və onun ölümü bir imperiyanın süqutunu simvolizə edirdi. Burada onun ölümü ilə Ümid burnu arasında assosiasiya qurulur: Ümid burnu tarixi baxımdan böyük kəşflərin və itkilərin məkanı olub. Bu metaforik bənzətmə indiki zamanın təmsilçisidir. Tarix həm də bu gündür.
“Lüdovikin üzülmüş Dardanel boğazına” – Burada XVI Lüdovikin ölümü ilə tarixi şəraitin dəyişməsi ön plana çıxarılır. Onun başının kəsilməsi Fransa monarxiyasının sonunu gətirir. Dardanel boğazı isə strateji əhəmiyyətli bir su yoludur və tarixdə müharibələrlə yadda qalıb. Burada Lüdovikin ölümünün bir epoxanın sonu kimi dənizə axması təsvir edilir.
XVI Lüdovikin edamı Fransa monarxiyasının “başının kəsilməsi” demək idi. Dardanel boğazı isə Asiya və Avropanı ayıran su yoludur. Bu boğaz, həm də qoca mədəniyyətlərin, fikirlərin, baxışların arasından qılınc zərbəsi kimi ötür. Xülasə, monarxiyanın süqutunun dünya tarixindəki unudulmaz izi oxucunu dövrləri müqayisə etməyə sövq edir.
Döşünə döymədilər qürrələnən igidlər,
Döydülər qaragözlü atlarının döşünə...
Sürtülməkdən zay oldu Pikassonun fırçası
Fəzlullah Nəiminin otuz iki dişinə.
Son iki misrada sənət və mistik ədəbiyyat birləşdirilərək zərif şəkildə müqayisə edilir.
Pikassonun fırçası yaradıcılığın, sənət inqilabının və bənzərsiz ifadə azadlığının rəmzi sayılır. Şair burada iki fərqli mədəniyyəti – qərb modernizminin və şərq mistikasının simvollarını birləşdirir.
Pablo Pikasso və Fəzlullah Nəimi kimi iki fərqli sahənin nümayəndəsi bir araya gətirilir. Pikasso məşhur ispan rəssamı, Nəimi isə azərbaycanlı sufi filosofudur.
Pikasso kimi müasir sənət dühasının, Fəzlullah Nəimi kimi köklü, ruhani və ənənəvi dəyərlərlə müqayisədə təsirsiz qaldığını, yəni müasir yanaşmanın hər zaman dərin və yaşayan mədəniyyət elementlərini əks etdirməkdə çətinlik çəkdiyini göstərir.
Fəzlüllahın fikirlərinə görə, 775-ci ilin Ramazanında (1374-cü ilin fevral-mart aylarında) Təbrizdə baş vermiş ẓohur-e kebriā adlı vəhy zamanı, Quranın simvolik ayələri, artıq açıq şəkildə mənalı oldu. Bu vəhy, Hürufilikdə istifadə olunan 29 ayrı hərfin, indi aydın və konkret mənaları ifadə etməsi ilə əlaqələndirilir. Bu 29 hərf, insanın bədənindəki 14 follikul xüsusiyyətinə uyğunlaşdırılır: 7-si uşaq vaxtı olan xətləri (kirpik, qaş və baş tükləri), digər 7-si isə yetkinlik dövründə yaranan üz tükləri (bığ, burun tükləri və çənə tükləri) kimi bilinir.
Hürufilikdə mərkəzi yer alan 32 hərf, fars-ərəb əlifbasında istifadə olunan bütün hərflərin cəmidir. Bu, tarixi bir təsadüf deyil, daha çox “otuz iki kamil, əzəli sözlərin” rəmzidir. Fəzlüllahın fikrincə, Adəmə öyrədilən “adlar” bu 32 hərf və onların təmsil etdiyi səslərdən ibarət idi. Bu hərflər, həm kainatın birləşdirici hissəsi, həm də onu anlamağa imkan verən vasitə kimi qəbul edilir.
İnsanın 32 dişinə bənzər olaraq, bu hərflər Allahın ilahi hikmətlərini və yaradılışın sirlərini anlamağa kömək edir. 32 hərf, həmçinin Quranın batini mənalarını açmağa və dərin mənalarını izah etməyə kömək edir.
Bu baxımdan, 32 hərf həm kainatın sirrini, həm də Quranın batini mənalarını başa düşməyə imkan verən bir vasitə kimi qəbul olunur.
Fəzlüllahın bu təlimləri, insanların ilahi hikmətlərlə əlaqə qurmasına və yaradılışın dərin anlamlarını anlamağa kömək etdi(dir).
Növbəti bəndlərdə şair sadəliyin tərifini keçmişin hadisələri fonunda retrospeksiya edir. Şairə görə yüksək dərkə söykənən ideyaların, dünyəvi bacarıqların əsasını hər hansı fiziki məhdudiyyətə bağlamaq doğru olmaz. Bu mənada S. Sarvanın qələmi oxucunu həm dincəldir, həm də sadəliyin axtarışına kökləyir:
Dünyanı anlamaqçün bax o topal Teymurun
Axsaq ayaqlarıyla möhtəşəm yerişinə.
Teymurun obrazı burada yalnız tarixi bir şəxsiyyət olaraq deyil, həm də insan iradəsinin, qərarlılığının və məqsədə doğru mübarizəsinin simvolu kimi təsvir olunur. Şair görə dünyanı anlamaq üçün onun zahiri reallıqlarından çox, bu reallıqların arxasında dayanan iradə və mənanı dərk etmək vacibdir. Eyni zamanda bu misralarla insanın qüsurlarının, əksər hallarda böyük nailiyyətlərin təməli olduğunu göstərir. Beləliklə, şeir, həm poetik dildə, həm də fəlsəfi baxımdan insanın öz taleyi ilə mübarizəsini və öz potensialını aşkar ertmə yolunu müəyyən edir.
Bu dünyanın gərdişi pioner şeypuruyla
Gör nə gözəl züy tutub Dədə Qorqud sazına.
Bu misralarda milli ruh, keçmiş və gələcək nəsillərin tarixi əlaqəsi, müharibənin mənasızlığı və insan taleyi tarixi-müqayisəli metod çərçivəsində mənalandırılır.
Pioner şeypuru və Dədə Qorqud sazı
Şeirin ilk misrası, dünyanın keçici və dəyişkən təbiətini milli mədəniyyət və tarixlə birləşdirir. “Pioner şeypuru” burada sovet dövrünün ideoloji tərənnümçüsü kimi çıxış edir. Pioner – tarixi-mədəni mənada (Sovet dövründə uşaqların üzv olduğu “Pioner təşkilatı” vardı. Bu təşkilatın məqsədi gənc nəsli ideoloji tərbiyə ilə yetişdirmək üçün yaradılmışdı) Dədə Qorqud sazına züy tutması, kültürlərin və zamanların qarşılaşdırılmasıdır. Bu, keçmişin milli irsinə qarşı hansısa xarici və özgə ideyanın ortaya atılmasının ən aydın təsvidir.
Sovet dövründə Azərbaycanın milli və mədəni abidələrinə, ziyalılarına qarşı kütləvi qəsdlər edildi. Təbii ki, bu repressiv hadisələr yuxarıdakı iki misrada fövqəltəbii obrazlılıqla təsvir olunub.
Bəs oğlum Tural hanı... Qazılıq dağındadı,
Gün gələr enər ordan Qazilik dağın tutar.
Savaşların mənası: bu qəsbkar vətənlər
Öz oğlun basdırmağa özgə torpağın tutar.
“Bəs oğlum Tural hanı...” misrasında Tural obrazı milli qəhrəmanlıq və gələcək nəsillərin mübarizəsini əks etdirir. Tural – güc, mətanət, qərarlılıq anlamlarını verən türk adıdır. O, “Qazılıq dağı” ilə birləşdirilərək mənəvi ucalığı təmsil edir. Həmçinin şair çox həlim şəkildə şeiri sonlarına sarı əzmkar optimizmlə yükləyir:
Bəs oğlum Tural hanı... Qazılıq dağındadı,
Gün gələr enər ordan Qazilik dağın tutar.
Burada “gün gələr enər ordan” ifadəsi milli irdəni, heç bir zaman məhv etməyin mümkün olmadığını göstərir. Yalnız Qazılıq dağı kimi yüksək məqamdan qaziliyə enmək mümkündür. Qazilik isə ədalətin və azadlığın mübarizəsini ifadə edir. Şeirin ən kulminativ hissəsini son bəndlərdə görə bilərik:
Savaşların mənası: bu qəsbkar vətənlər
Öz oğlun basdırmağa özgə torpağın tutar.
Müharibələrin insanlıq üçün mənasız və ironik mahiyyəti açıq şəkildə tənqid olunur. Vətən uğrunda müharibə edərək torpaqları ələ kçirmək, nəticədə həmin torpağın insan övladlarının məzarı olması ilə sonlanır. Bu, həm tarixi təkrarların mənasızlığını, həm də insan taleyinin faciəvi dövriyyəsini təsvir edir. “Öz oğlun basdırmağa özgə torpağın tutar” misrası şəksiz şeirin pik nöqtəsidir.
O hansı ölüm idi – qapısı arxasında
Bir kişini atının yəhərində gözlədən?
O hansı çılpaq idi – natəmiz əlləriylə
Müqəddəs yerlərini ayıb sayıb gizlədən?
O təkgözlü əncirin necoldu yarpağ haqqı?!
“ O hansı ölüm idi – qapısı arxasılnda bir kişini atının yəhərində gözlədən?”
Burada “ölüm” qeyri-adi tərzdədir. Əsasən ölüm həyatın və ömrün sonu kimi qəbul edilir. Ancaq burada o, insanı gözləməyə məcbur edən, qərarsız və qeyri-müəyyən bir hadisə kimi mənalandırılır. “Atının yəhərində gözləyən kişi” obrazı qəhrəmanlıq, iradə və kişilik simvoludur. Bu həyatın gözlənilməzliyi ilə mübarizə aparan, lakin qaçınılmaz ölüm qarşında çarəsiz qalan insandır. Ölümün bu cür təsviri, həm də taleyin ironiyasıdır.
“O hansı çılpaq idi – natəmiz əlləriylə müqəddəs yerlərini ayıb sayıb gizlədən?”
Bu misra mənəvi saflıq və riyakarlıq arasındakı ziddiyyəti vurğulayır. “Çılpaq” burada həm fiziki, həm də mənəvi çılpaqlığı ifadə edir. “Natəmiz əllər” isə günah, pozğunluq və saxtakarlıq simvoludur. Öz əməlləri ilə natəmiz olan insanın müqəddəs hesab etdiyi yerləri qorumağa çalışması, əslində, əxlaqi ziddiyyətin və riyakarlığın göstəricisidir.
Şair sonda bədii və fəlsəfi sualla şeiri tamamlayır, yəni cavabı ritorik sualla oxucu düşüncəsinə buraxır:
O təkgözlü əncirin necoldu yarpağ haqqı?!
S. Sarvan şeirin əvvəlində göz yaşının mənəvi dəyərindən, gücündən sentimental hisslərə dalsa da, sonda müqəddəs ənənələrin, dəyərlər sisteminin tənəzzülünündən yaranan sual(lar)ı bütöv cəmiyyətə, insanlığa ünvanlayır.
Ümumilikdə, bu şeir çoxqatlı metaforalar və dərin fəlsəfi məzmunla zəngindir. Onu ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-nəzərindən təhlil etmək üçün bir neçə aspektə diqqət yetirmək vacibdir.
İlk əvvəl məzmun və tematika baxımından nəzər yetirmiş olsaq, şeirdə tarixi hadisələr, şəxslər və mifoloji obrazlar üzərindən insanlıq tarixindəki acılar, müharibələr və insanın öz mənəviyyatı ilə mübarizəsinin şiddətinin təsvirini görərik. Bu, ənənəvi milli və bəşəri dəyərlərin təhlili üçün zəngin mənbə sayılır. Müəllif həm tarixi şəxsiyyətlərdən, həm də ədəbiyyat və incəsənət dünyasından müxtəlif detalları bir araya gətirərək keçmişlə bu gün arasındakı bağlantını təsəvvürdə qabardır.
Şeirin dil və üslubuna gəldikdə aydın şəkildə qeyd etmək olar ki, şeirin dili çox güclü, simvolik təsvirlərə əsaslanır. Müəllif bəzi misralarda sərt ironiyaya, digərlərində isə fəlsəfi ümumiləşdirmələrə yer verir. Bu xüsusiyyətlər (dil, üslub, fövqəlmövzu) S. Sarvanın üslubuna epiqonçuluqdan uzaq orijinal yaradıclıq stilistikası qazandırır. Buna görə də o, yalnız bir dövrün deyil, müxtəlif dövrlərin şairi kimi yaddaşlarda dövr edəcək.
