Kulis.az Hafiz Mirzənin Kəramət Böyükçölün “Səs” romanı barədə "Səssiz qeydlər"ini təqdim edir.
Sevindim ki, Kəramət Böyükçölü axtarmaqdan ötrü daha Elmlər Akademiyasının qarşısındakı bağa getməyə ehtiyac olmayacaq. Yazıçının adı üstündədir: ya-zı-çı! Satıcı yox ki!
Yazıçı Kəramətin “Kerazon” kitab mağazasına həm də xeyir-dua verməyə getdim.
Xeyirli-uğurlu olsun!
Mağaza, əslində, binanın zirzəmisində qurulsa da, səki kənarında, birinci mərtəbədə yerləşən modern görünüşlü brend mağazalardan daha çox məşhur idi. Kimdən soruşdumsa, yerini bildi və dəqiq göstərdi. Yəqin adamların təhtəlşüurunda kitab mağazasının daha mühüm və vacib missiyanın daşıyıcısı olması barədə bilgilərin olmasının təzahürü idi.
Təbliğat işi uğurlu alındığı üçün Kəramətin “Səs” romanı diqqətimi daha çox çəkdi. “Səs” kitab olaraq öz formatı, çap üsulu və tərtibatı ilə orijinal idi.
Romanı oxudum; estetik, bədii həzz aldım və... və bir azca da xəcalət çəkdim.
Bu roman barəsində yazmaq fikrim yox idi. Hər gördüyümüz, eşitdiyimiz, oxuduqlarmız barədə yazsaq, rahat yaşamağa bir gün, bir saat macalımız olmaz. Maşallah, ölkəmiz mövzular diyarıdır. Bunun 80 faizi düşük olsa da, ədəbiyyatımız barədə mövzuların çəkisi daha ağır gələr. Üstəlik, Kəramətin “Səs” romanında özü barəsində düşünməyə və söz deməyə təhrikedici nüanslar çox idi.
Nədən bəhs edirdi “Səs” romanı?
Əslində, heç nədən: Milli Məclisə seçkidən, seçki öncəsi proseslərdən, sadə və ləyaqətli namizədlərin hiss və duyğularından və bütün bunların kənar görüntülərindən, vəssəlam.
“Heç nədən” dedim, ona görə ki, Kəramət Böyükçöl romanda uzaq tarixə baş vurmayıb, elmi hipotezalardan bəhs etməyib, fəlsəfə açmayıb, fantastika yazmayıb, sadəcə, günümüzün acı reallıqlarından bir azca bəhs edib.
Əvvəlcə atası şair Qəşəm Nəcəfzadənin, sonra da özünün seçki marafonu barədə çox sadə, hamının gördüyü və bildiyi həqiqətlərdən yazıb. Adamın Allahı var, həm də zor yazıb!
Seçki dövrünün qəzet və jurnallarında, TV verilişlərində, saytlarda təqdim olunan yazılarla müqayisədə ən böyük fərq orasındadır ki, Kəramət bu həqiqətlərə İlham Əzizin seçdiyi bahalı, ütülü kostyumlardan geyindirmədən, boynuna anasının ayırdığı qırmızı qalstuk taxmadan, Cubbulunun internetdən tapdığı kremdən vurmadan, necə var – o cür, yəni tam çılpaqlığı ilə, sadəcə bir az “pəsök” (“şəkər tozu” yəni) qatmaqla yazıb.
Əlbəttə, seçki həqiqətlərini bu cür real təsvir etməyə yazıçı üçün cəsarətdən daha çox dili mükəmməl bilmək, bədii obraz komponentlərindən, təsvir vasitələrindən düzgün istifadə etmək məharəti vacibdir. Cavan oğlan olasan, dilin imkanlarını bu qədər mükəmməl biləsən!
Ona görə də, romanı az qala metronun “İçərişəhər” stansiyasından “Koroğlu” stansiyasına qədər, öz stansiyamı buraxaraq, bir nəfəsə oxuyub qurtaracaqdım. Necə deyərlər, cümlələr “yağ-bal” kimi gedirdi. Romanın daxili ahəngi çox sakit idi. Temp tədricən yüksəlir, amma pik nöqtəsinə tam çatmadan, hərdən azca düşməklə davam edir (pik nöqtə sonda Cəmilənin də satıldığı bəlli olan məqamdır).
Seçicilərlə ilk görüş zamanı kəndin məşhur dəlisi Samitlə bağlı nüanslar da çox dramatik, həm də yumorludur. Romanda cümlələrin daxili harmoniyası qırılmır, müəllif sözün qüdrəti ilə mənzərənin, hadisənin və qəhrəmanların obrazını dolğun yarada bilir. Ümumiyyətlə, Kəramətin əksər tənqidi fikirlərində aqressivlikdən əsər-əlamət yoxdur. Çünki o, dilin şirin notlarından yaxşı xəbərdardır. Romanda adları çəkilən real şəxsləri elə gözəl, elə xoş, elə dadlı ifadələrlə səciyyələndirir ki, zəhər tuluğu olan kəslər bunu “barmağına dolayır”, biz isə “zarafat edir” kimi qəbul edirik və əminəm ki, o şəxslərdən heç biri məcazi mənada Kəramətin qələmini sındırmaq barədə düşünməyib.
Kəramət romanın bütün qəhrəmanlarını sevir. Seçicilərin namizədə münasibəti qorxaqlıqdan, haqsızlığa boyun əyməkdən, ədalətsizlikdən daha çox ifrat ehtiyatgirlik, siyasi savadsızlıq və “şahsevərlik” kimi və çox incə yumorla təqdim olunur. Qəşəm müəllimin bir yaraşıqlı kostyumun həvəsinə düşüb, anasının isə Sədaqət adlı qadına qarşı qadın hikkəsinə uyaraq, deputatlığa namizəd olmağa razılıq verməsi onun saflığından daha çox insansevərliyi və səmimiyyəti kimi təsvir olunur.
Təbii ki, romanda ifadə olunan hadisə və məziyyətlərin, obraz və xarakter keyfiyyətlərinin heç də hamısı tam real deyil, Kəramətin yazıçı təxəyyülünün məhsuludur. Yoxsa biz özümüzü italiyan kinorejissor Federiko Fellininin hansısa bir filminin qəhrəmanı kimi hiss edərdik. Amma bütün bunlar Azərbaycan reallığıdır, ümumiləşdirilmiş cəhətlər olsa da, hamımız bunun canlı şahidləriyik.
Əgər romanda verilmiş bütün detalları bir-bir xatırladası olsaq, söhbətimiz çox uzanar. Ancaq nənəsinin səsinin də oğurlanması tamam böyük biabırçılıq və ifrat tragikomiklik idi və bunu qeyd etməmək olmur.
Seçki ilə bağlı komik məqamlar kimin başına gəlməyib ki?
Eyni cür hadisə bir vaxtlar ilk bələdiyyə seçkisinin səmimiyyətinə inanaraq, namizədliyimi verərkən mənim də başıma gəlmişdi; ucdantutma guya saxtakarlıq üzə “çıxardan” dairə seçki komissiyası qaynanamın imzasını da saxta çıxartmışdı. Romanda itlərin üstünə cumub-cummayacağı ilə namizədin kəndə doğmalıq dərəcəsinin müəyyən edilməsi metodu isə tamam orijinal və maraqlı bir üsuldur və yəqin ki, dünyanın heç bir yerində, heç kəsin ağlına gəlməz. Əsər bu kimi cəhətlərlə zəngindir. Bu isə romanı maraqlı və oxunaqlı edir. Oxuyaraq ucadan gülə də bilərsən, gülüşünü öz içinə axıtmağın da mümkündür, təkcə bu yumoru duymamaq, inkar etmək real deyil.
Azərbaycanda seçki mövzusu siyasi xarakter daşıdığı üçün barəsində hələ hekayə, roman və pyes yazılmamış, mahnı bəstələnməmişdir. Düşünmürəm ki, o mahnını nə vaxtsa Elza Seyidcahan bəstələyəcək, amma ilk seçki romanını Kəramət Böyükçöl yazdı! Əgər bədii məziyyətləri daha üstün olmasaydı, onu sənədli roman da hesab etmək olardı.
“Səs” romanını yəqin ki, seçki saxtakarlıqları ilə peşəkarlaşmış şəxslər daha çox və daha tez oxumuş, hər kəs özünü orada dəqiq görmüşdür. İnanmaq istərdik ki, elə şəxslər növbəti seçkilərdə daha özlərini təkrar etməyəcəklər. Kəramətin arzuladığı da məhz budur. Yazıçı bir çox seçicilərin cılız maraqlarını, obrazların primitiv düşüncə, sadə arzu və saf xəyallarını elə poetik və elə yumorlu hadisə və məqamların içərisində verir ki, buna həm güləsi, həm də acıyası olursan.
Romanda seçki zamanı hamımızın yaşadığı, görmədiyi və ya görə bilmədiyi elə tərəflər təsvir olunur ki, gülməklə yanaşı həm də ağlamaq istəyirsən! Bir xalqın siyasi savadı niyə bu səviyyəyə enməlidir?!
Kimsə bunda iqtidarı günahlandırırsa, səhv edir.
Kəramət də elə bu cür deyir, bu cür yazır. Əsas olan insanımızın daxili dünyası, mənəvi səviyyəsi və gücüdür. Nə yazıq ki, bu bizik; kimsə yaxasını kənara çəkməsin. Hikkəsi dünyaları dağıtmağa yetən adamların əslində bircə öz səsini qorumasına və düzgün namizədə səs verməsinə gücü və ləyaqəti çatmırsa, Kəramət onun barəsində nə desə azdır. Amma, vallah, Kəramət elə də kəskin tənqid etmir, gülür və gülməyə çağırır, vəssəlam!
Müəllif kitabın bir yerində “...Səsini itirdinsə, özünü, cəmiyyəti və ən axırda Vətəni itirirsən” yazır. Romanda seçkidə oğurlanan səslərdən daha çox seçkiyə qədər itirilən səslərdən söz açılır. Özünün şəxsiyyət vəsiqəsini öz mövqeyi kimi işbazlara verən, beş-on manat pula görə əmisi oğluna deyil, kənar bir adama səs verəcəyini bildirən seçiciləri ən kəskin ifadələrlə yamanlamağın yeri var. Amma müəllif onların halına acıyır. Nəhayət, bircə nəfər əsl ləyaqətli seçicini – Cəmiləni tapdığına sevinən namizəd bunu özünün ən böyük nailiyyəti hesab edir.
Cəmilə özünün səsini satmır, bağışlamır, itirmir, ürəyinin tələblərinə - ləyaqətli namizədə verəcəyini açıq bildirir. Amma rəqib tərəf hamını satın almağa çalışır. Bircə nəfər də olsa, öz səsinin qədrini, qiymətini, dəyərini bilən seçici olmamalı imiş.
Ancaq sonda Cəmilənin də satıldığı məlum olur.
Həqiqətin də ən pak və ağıllı insanın sonda sınması, xəyanət etməsi, satılması ən böyük faciədir. Təsəlli təkcə onadır ki, Cəmilə onu çox baha satıb; Əfqanıstanda itkin düşmüş sevgilisi Vüqarın tapılıb Vətənə qaytarılmasına kömək edəcəyi naminə o, öz şəxsiyyət vəsiqəsini əks tərəfə təqdim edir. Bir namizəd olaraq özünə ən etibarlı tərəfdaş kimi vəkil təyin etdiyi Əli, prokurorsevər əmisi oğlu Loğman müəllim, milçək tutmaqda mahir olan Yadigar müəllim, yaltaq aşıq Mürvət və digərləri də, əslində, faciə qəhrəmanlarıdır. Ruhi xəstə olan Samit onlardan daha ləyaqətlidir.
Romanda təsadüfi fikirlər, cümlələr, obrazlar yoxdur. Hamısı bir obyektə yönəlib – səsə! Xarab olmuş sovet radiosunu düzəltməyə çalışan bibisinin həyat yoldaşı Xanbala dayı da, əslində, radionu deyil, xırıltısı gələn sovet seçki sistemini düzəltməyə çalışırmış kimi verilir. Sonda o “səsi” düzəldə bilmədən dünyadan köçür.
Romanda sonluq çox uğurlu alınıb. Atasının seçkisi üçün məntəqəyə gələn Barış qutunu aşırdır və bütün saxta bülletenlər cansız səs kimi yerə dağılır. Barış saxtakarlığı ayaqlar altına salacaq, dağıdacaq yeni nəslin obrazıdır. Bu kimi yüzlərcə faydalı məziyyətlərinə görə qətiyyətlə demək olar ki, “Səs” romanı ədəbiyyatımızda səs sala bildi. Uğurlar – Kəramət Böyükçöl! Dilin vardı, dilçəyinin də olduğunu bir daha sübut edə bildin!
Düşünürəm ki, növbəti seçkilər əgər büsbütün ölkə üzrə və bir növ proporsional qaydada keçirilərsə, Kəramət Böyükçöl “Səs” romanı ilə artıq özünə yekdil seçki səsini toplaya bildi. Reallıqda necə olacaq - Allah bilir. Qorxmağa, çəkinməyə dəyməz. Hər şey doğru olarsa, o halda bizi qarşıda “Milli Məclis” adlı yeni romanın gözlədiyinin anonsunu indidən verə bilərik, vəssəlam! Guya başqa nə olasıdır ki?
