Kulis.az Gülyaz Əliyevanın "Milli dəyər..." yazısını təqdim edir.
"Ana dilimizə əhəmiyyət verməsək, ola bilər ki, bir gün dilimiz itər-batar, yox olar və bir millətin də ki, dili batdı, o millət özü də batar, çünki bir millətin varlığına, yaşamasına isbat vücud onun dilidir".
Üzeyir Hacıbəyli
18 sentyabr bu sözlərin müəllifi olan Üzeyir Hacıbəylinin doğum günüdür. Həmin gün həm də Milli Musiqi Günüdür. Dahi Üzeyir bəy xalqın öz musiqisini itib-batmaqdan qoruyub, toplayıb, cilalayıb. O xalqın əmanətinə xəyanət etmədən özünə qaytaran, yaddaşlarda qalan böyük sənətkardr...
Elə sənətkarlar var ki, "Azərbaycan" deyiləndə gözlərimiz qarşısına məhz o simalar gəlir. Azərbaycanı onlarsız təsəvvür edə bilmirsən. Belə simalardan biri də Üzeyir Hacıbəylidir — Azərbaycan tarixinə öz adını qızıl hərflərlə yazdırmış Üzeyir bəy...
Harada ana dilimdə danışılır, "Kitabi-Dədə Qorqud", Füzuli oxunur, "Koroğlu" üverturası səslənirsə, demək, ora Vətənimdir. Belə çıxır ki, Üzeyir musiqisi də Vətənin bir parçası, onun rəmzlərindən biridir.
Üzeyir Hacıbəyli xalqın təkcə musiqisinə deyil, onun ruhuna, dilinə, ağrı-acısına, mənşəyinə, məişətinə dərindən bələd olan biri idi. O, qədim Şərqdə ilk milli bəstəkarlar nəslinin əsasını qoymuşdur. Dahi bəstəkarın "Leyli və Məcnun"u, "Koroğlu"su, "Şeyx Sənan"ı, "Rüstəm və Söhrab"ı, "Şah Abbas və Xurşudbanu"su, "Əsli və Kərəm"i, "O olmasın bu olsun"u, "Arşın mal alan"ı Azərbayan xalq musiqisinin həm mənşəyini, həm də zirvəsini əks etdirən operalardır. Onun əsərləri həm keçmişi, həm də yaşadığı dövrü çox reallıqla əks etdirir. Füzuli ədəbi məktəbinin layiqli davamçısı olan Seyid Əzim Şirvani "Guş qıl..." müxəmməsindəki əsl musiqi haqqındakı fikirlərini sanki dahi bəstəkarın əsərləri üçün demişdir. Üzeyir Hacıbəyli musiqisini dinləyən, Seyid Əzim Şirvaninin dediyi kimi: "Ləhni-Davudi ilə könlünü xürrəm qılır, ərş baminə, nəğməni sülləm tutur, qal əhli olmayıb, qəmdən özünü əbkəm qılır, elmü ədəb feyzin kəsb edərək, musiqiyü müsiqar nə olduğunu fəhm ilə görür".
Üzeyir Hacıbəyli komediyalarında hətta konflikt yaradanda da, çox zaman əsas surətləri komik hadisə və əhvalatlara bağlayırdı. Gərgin iztirabların sonunu böyük şadlıqla nəticələndirirdi. Bunu dahi bəstəkarın "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan" əsərlərində daha aydın görə bilərik.
Odur ki, Üzeyir musiqisini dinləyən "özünü ehya qılıb, ziri-qəm olmur, nəğmeyi-zilü bəmi eşidir, dəhri-müxalif qəmini çəkmir. Şurə gəlib, nəğmə ilə dünyanın qəminə həsar çəkir". Çünki bu musiqini guş qılan onun təsiri ilə "əhli-bəsər", olur.
Üzeyir Hacıbəyli, Azərbaycanda peşəkar musiqinin əsasını qoymasa belə, yenə də adını tarixə yazdırmış bir şəxs olaraq qalacaqdı – Vətənini, dilini sevən jurnalist, dramaturq kimi, xalqını irəli aparmağa çalışan vətənpərvər kimi. Onun yazdıqları sadədir, amma dərin məna daşıyır. Fərqinə vardıqca görürsən ki, əksəriyyəti zərb-məsələ çevrilmiş bu ifadələri hər dəfə eşitdikcə onlarda yenə nəsə bir yeni məna tapırsan. Bu sətirləri yazdıqca yazıçı Elçinin böyük sənətkar haqqında söylədiyi sözləri xatırlayıram: "Üzeyir bəyi oxuyursan, onu dinləyirsən, on dəfə oxuyursan, dialoqları əzbər bilirsən, yüz dəfə dinləyirsən, melodiyalar hafizənə həkk olub qalır, lakin bu qədər tanış yaradıcılığının özündə səni hər dəfə yeni-yeni kəşflər gözləyir".
Doğrudan da, bu belədir. Zənnimcə, elə bir azərbaycanlı yoxdur ki, Üzeyir bəyin musiqili kinokomediyalarını dəfələrlə seyr etsə də, hər dəfə ona birinci dəfə baxırmış kimi maraqla baxmamış olsun. Üzeyir bəyin musiqisi bizə "naleyi-ney”in nə olduğunu “nəğmeyi-tarı agah" edir. Məşhur "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan" musiqili komediyalarının hər kəlməsi bu gün də xalq arasında zərb-məsəl kimi işlənir. Məsələn: "Mənim bir eybim var, o da eyibsizliyimdir", "Mənə deyən gərək, heç hənanın yeridir?", “O olmasın, bu olsun", "Mən saçıma həna qoydum, qoymadım, həmişə qapqara şəvə kimidir", "Məşədi, hamının pulun verdin, bəs mənim bir abbasım?", "Ey, sən kimsən? Bəs sən kimsən?", "Vaxsey, qızın iki adaxlısı varmış ki...", " Belə qoysam, elə bilər, Şamaxı lotusuyam, qız məndən hürkər, belə qoysam, elə bilər, Qarabağın pambıq bəylərindənəm, qızın məndən lap zəhləsi gedər, yaxşısı budur, heç qoymayım, elə bilsin, obrozovonskiyəm", "Üç manat pul, bir kəllə qənd, vəssəlam-şüttəmam", "Mənim dəllal-məllala işim olmaz", "Babalı Sərvərin boynuna", "Mənə meymun dediyi bəs deyil, hələ bir əl də verir", "Mürtəd oğlu mürtədi yıxasan yerə, ağzına-ağzına döyəsən" və s. Əlbəttə, bu siyahını uzatdıqca uzatmaq olar...
Üzeyir Hacıbəyli komediyalarının bu qədər populyar və uzunömürlü olması, hafizələrdən silinməməsi, oxucu və tamaşaçısını daim güldürən və düşündürən olması, Məşədi İbad demiş, onun müəllifinin dahilərə məxsus böyük istedad sahibi olmasına dəlalət edir. Hər şeydən görünür ki, müəllif mənsub olduğu xalqın dilinə, şifahi və yazılı ədəbiyyatına, psixologiyasına, musiqisinə dərindən bələddir, incə yumor və müşahidə qabiliyyətinə malikdir.
Üzeyir Hacıbəyli hərtərəfli şəxsiyyət idi. O, istedadlı bəstəkar olmaqla yanaşı, həm də dramaturq və jurnalist idi. Hələ operalarını yazdığı illərdə jurnalist kimi də fəaliyyət göstərərək tanınırdı. Müxtəlif illərdə "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət", "İqbal" qəzetlərində tərcüməçi, felyetonçu, 1915-1916-cı ildə isə "Yeni İqbal" qəzetində redaktor işləmişdir. O, yazıçı-jurnalist kimi fəaliyyət göstərəndə yazdıqlarını xalq üçün nəzərdə tutur, müasirlərinin çoxundan fərqli olaraq xalqın anlayacağı bir dildə yazırdı.
Üzeyir bəy həm də hər zaman xalqın taleyini düşünən cəsarətli bir jurnalist idi: məqalələrində daim xalq adından çıxış edir, felyetonlarında xalqın düşmənlərini və çar üsul-idarəsini ifşa etməklə mollanəsrəddinçilərin, musiqi və dramaturji fəaliyyəti ilə Mirzə Fətəli Axundov və Cəlil Məmmədquluzadənin demokratik və realist yaradıcılıq yolunu məharətlə davam elətdirirdi. O, təpədən dırnağa-bütün fəaliyyəti ilə xalqa xidmət edirdi. Xalq da onu unutmadı.
Dahi Üzeyir Hacıbəyli bütün yaradıcılığı ilə xalqımızın dəyərlərindən biridir. Nə yaxşı ki, bu gün bu dəyəri yetirən musiqi beşiyi Şuşamızı əsarətdən qurtardıq.
