Kulis.az Anton Çexovun "Qüssə" hekayəsini təqdim edir.
“Dərdimi kimə deyim...” (“Zəbur” dini kitabından bir mahnı)
Axşam torana qovuşmuşdu. İri, sulu qar dənələri yeni yanmış fənərlər ətrafında tənbəl-tənbəl fırlanaraq, nazik və yumşaq laylarla damların üstünə, atların belinə, adamların çiyinlərinə və papaqlarına tökülür. Faytonçu İona Potapov başdan-ayağa xəyal kimi ağappaqdır. O, canlı adamın əyilə biləcəyi qədər belini əyərək, qozlada oturmuş və tərpənmir. Böyük bir qar qalağı üstünə düşsə belə, yəqin ki, onu öz üzərindən çırpmağı lazım bilməz. Onun atcığazı da ağ və hərəkətsizdir. Öz hərəkətsizliyi, biçimsizliyi və ağac kimi dümdüz ayaqları ilə bu at hətta yaxından baxanda belə bir qəpiyə satılan qoğal atcığazlara oxşayır. Ehtimal ki, at düşüncəyə dalmışdır. Kotanda adət etdiyi boz mənzərələrdən ayrılıb buraya - əcaib odlarla, arası kəsilməyən gurultu və qaçışan adamlarla dolu girdaba düşənlər düşünməyə bilməzlər... İona və onun atcığazı xeyli vaxtdır ki, yerlərindən tərpənməyirlər. Onlar nahardan çox qabaq həyətdən çıxmışlar, lakin siftə verən yoxdur ki, yoxdur. Budur, şəhərin üzərinə axşam toranı çökür. Fənər işıqlarının solğun rəngi dəyişib canlanır, küçədə hərəkət və səs-küy çoxalır. İonanın qulağına səs gəlir:
- Faytonçu, Vıborq küçəsinə!.. Faytonçu! İona diksinir və qardan bir-birinə yapışmış kirpikləri arasından başlıqlı şinel geymiş bir hərbi xidmətçi görür.
- Vıborq küçəsinə, - deyə hərbi xidmətçi təkrar edir. - Sən yatmısan, nədir? Vıborq küçəsinə! Razılıq əlaməti olaraq İona cilovları tez çəkir, atın belindən və onun öz çiyinlərindən lopa-lopa qar tökülür. Hərbi xidmətçi xizəyə əyləşir. Faytonçu dodaqlarını marçıldadaraq boynunu ördək kimi uzadır, yerində dikəlir və ehtiyacdan daha çox adət etmiş olduğu üçün qamçını yelləyir. Atcığaz da boynunu uzadır, öz ağaca bənzər ayaqlarını əyir və istər-istəməz yerindən tərpənir.
İlk addımlardan İona, qaranlıq və irəli-geri hərəkət edən izdiham içərisindən qopan səslər eşidir:
- Hara sürürsən, qulyabanı? Şeytan səni hara çəkir? Sağdan get!
- Sən sürmək bacarmırsan? Sağa sür! - deyə hərbi xidmətçi hirslənir. Hər tərəfi örtülü bir faytonun sürücüsü deyinir, yolu keçərkən çiyni atın başına toxunan bir başqası qollarından qarı silkələyir və hirsli-hirsli baxır. İona iynə üstündə oturmuş kimi qozlada qurdalanır, dirsəkləri ilə ətrafı dümsüldəyir, buxar vurmuş adam kimi gözlərini qıyır, sanki, harada olduğunu və nə üçün buraya düşdüyünü anlaya bilmir.
- Nə əclafdır, - deyə hərbi xidmətçi ona söz atır, - elə bil ki, qəsdən səninlə toqquşmağa və ya atın altına düşməyə çalışır. Yəqin, dilbir olublar. İona dönüb sərnişinə baxır və dodaqlarını tərpədir. Bir şey demək istədiyi görünür, ancaq boğazından xırıltıdan başqa heç nə çıxmır.
- Nə var? - deyə hərbi xidmətçi soruşur. İona gülümsünərək ağzını əyir, boğazına güc verərək xırıldayır:
- Ağa, mənim bu həftə... oğlum öldü.
- Hm... Nədən öldü? İona bütün gövdəsi ilə sərnişinə çevrilərək deyir:
- Kim bilir. Yəqin ki, qızdırmadan. üç gün xəstəxanada yatdı, sonra öldü... Allahın əmridir.
- Döndər, iblis, - deyə qaranlıqda səslər eşidildi.
- Yoldan çıxmısan, nədir? Qoca köpək, gözlərini aç!
- Sür, sür! - deyə sərnişin dillənir. - Belə yerişlə biz sabaha kimi də çata bilmərik. Qov atı! Faytonçu yenə boynunu uzadır, bir qədər yerindən qalxır və ağır bir incəliklə qamçısını yelləyir. Sonra bir neçə dəfə dönüb sərnişinə baxır. Lakin o, gözlərini yummuşdur, yəqin ki, dinləmək həvəsində deyildir. İona, Vıborq küçəsində sərnişini düşürüb, aşxana qabağında faytonunu saxlayır, qozlada əyilir və yenə də tərpənməz olur... Sulu qar yenə də onu və atcığazı ağartmaqda davam edir. Beləcə bir, iki... saat keçir. Üç nəfər cavan oğlan qaloşlarını bərkdən şappıldadaraq söyüşə-söyüşə səki ilə keçir; onların ikisi ucaboy və arıq, üçüncüsü isə balacaboy və qozbeldir.
- Faytonçu, polis körpüsünün yanına! - deyə qozbel cingiltili səslə çığırır.
- Üçümüzü bir abbasıya!
İona cilovları çəkir və ağzını marçıldadır. Bir abbası o qədər də münasib qiymət deyildir, ancaq indi o, qiymətə baxmayır... Onun üçün indi bir manatla bir şahının fərqi yoxdur, təki sərnişin olsun... Cavan oğlanlar bir-birini itələyə-itələyə, nalayiq sözlər deyə-deyə yaxınlaşır və üçü də birdən xizəyə soxulur, üçündən hansı birisinin ayaq üstə durması və hansı ikisinin əyləşməsi məsələsi müzakirə olunmağa başlayır, uzun höcətdən, şıltaqlıq və məzəmmətdən sonra belə qərara gəlirlər ki, qozbel hamıdan balaca olduğu üçün ayaq üstə dursun.
- Qov görək! - deyə ayaq üstə durub nəfəsini İonanın düz peysərinə püskürən qozbel cingildəyir. - Qamçıla!.. Amma papağın lap qiyamətdir ha, qardaş... Bütün Peterburqda bundan pisini tapmazsan...
- Ha... ha... - deyə İona qaqqıldayır, - olanım budur.
- Sən də, ey, olanım budur, atı qov, bütün yolu beləmi sürəcəksən, hə? Yoxsa peysərin yumruq istəyir?.. Uzunboylulardan biri:
- Başım çatlayır, - deyir, - dünən Dukmasovgildə Vaska ilə ikimiz dörd şüşə konyak içdik.
- Başa düşmürəm ki, yalan danışmağın nə mənası varmış! - deyə o biri uzunboylu hirslənir: - Heyvan kimi yalan deyir.
-Allahın qəzəbinə gəlim ki, düzdür...
- Bəli... Bu, bitin öskürməsi kimi bir həqiqətdir.
- Hi, hi... - İona hırıldayır. - Kefcil oğlandır!
- Tfu, səni lənətə gələsən, - deyə qozbel özündən çıxır.
- Ey kaftar, azar tutmuş, bir de, görüm sürəcəksən, ya yox? Belə də at sürərlərmi? Qamçılasana atı. Hey, iblis. Bir də... Yaxşı-yaxşı vur! İona qozbelin bədəninin yırğalanmasını və onun titrək səsini öz arxasında hiss edir. O, üstünə yağdırılan söyüşləri eşidir, insanları görür və yalqızlıq hissi yavaş-yavaş qəlbindən çəkilməyə başlayır. Qozbel o qədər söyür ki, axırda altımərtəbəli, dolaşıq bir söyüşdən boğazı tutulur, az qalır ki, öskürəkdən boğulsun. Uzunboylular Nadejda Petrovna adlı kiminsə barəsində danışmağa başlayırlar. İona dönüb onlara baxır. Bir az sakit olmalarını gözləyəndən sonra dönüb bir də baxır:
- Mənim də bu həftə... bir oğlum öldü, - deyə donquldanır.
- Hamımız öləcəyik, - deyə qozbel öskürəkdən sonra dodağını silib ah çəkir. - Di sür, sür görək! Ağalar, mən daha belə dözə bilmərəm. O, bizi nə vaxt aparıb çıxaracaqdır? - Yüngülcə peysərinə ilişdirib, onu bir hərəkətə gətirsənə!
- Kaftar, azar tutmuş, eşidirsənmi? Qıraram boynunu ha!.. Siz elə məxluqsunuz ki, nazınızı çəkməkdənsə, biryolluq piyada getmək yaxşıdır.
- Eşidirsənmi, ilan vurmuş, yoxsa, bizim sözümüz vecinə deyil? İona peysərinə vurulan şillənin zərbəsini hiss etməkdən artıq onun səsini eşidir.
- Hı... hı... Kefcil ağalar... Allah sizi salamat eyləsin!
- Faytonçu, sən evlisənmi? - deyə uzunboylulardan biri soruşur.
- Mənim, hı-hı... Kefcil ağalar... Mənim arvadım indi qara torpaqdadır. Hı... hı... Yəni qəbirdədir. Oğlum da təzə öldü. Mən isə sağam... Qəribə işdir, ölüm qapını dəyişik salıb, mənim yanıma gəlmək əvəzinə, oğlumun üstünə gedir...
İona oğlunun necə öldüyünü nağıl etmək üçün çevrilir. Lakin o, sözə başlamamış qozbel yüngülcə ah çəkir, Allaha şükür, gəlib çatdıqlarını bildirir. İona abbasını alıb, uzun müddət, ta onlar qaranlıq darvazada gözdən itənə qədər bu avaraların dalınca baxır. O, yenə də yalqızdır, onun üçün yenidən sükut başlanır. Bir müddətə onu tərk etmiş qüssə yenidən baş qaldırır və onun ürəyini daha artıq gəmirməyə başlayır. İonanın təlaş və iztirabla dolu gözləri küçənin hər iki tərəfindən hərəkət edən izdihama dikilir. Görəsən, bu minlərlə adamın içərisində onun dərdini dinləyə biləcək heç olmasa bir nəfər tapılarmı? Lakin nə o, nə də onun dərdi bu qaçışan adamlann vecinə deyil. Onun nisgili böyük və sonsuzdur. Əgər İonanın sinəsi yarılıb dərdi çölə tökülsə, yəqin ki, bütün dünyanı doldurar. Ancaq bununla belə o görünmür. O, elə bir əhəmiyyətsiz qabığa bürünə bilmişdir ki, gündüz çıraqla da onu görmək olmaz...
İona əlində bağlama olan dalandarı görür və onunla danışmağı qərara alır.
- Əzizim, indi saat neçə olar? - deyə soruşur.
- Ona işləyir... Burada niyə dayanmısan? Sür, get. İona bir neçə addım irəliyə sürür, belini əyir və yenidən fikrə gedir... O artıq insanlara müraciət etməyi faydasız sayır. Ancaq beş dəqiqə belə keçmədən kəskin bir ağrı hiss edən adam kimi belini düzəldir, başını silkələyir və cilovları çəkir... Halı çox xarabdır, o daha tab gətirə bilməyir. “Həyətə doğru, - düşünür, - həyətə!” Sanki, atcığaz da onun niyyətini duyaraq, yorğa qaçmağa başlayır. Saat yarım keçdikdən sonra İona artıq böyük, çirkli sobanın yanında əyləşmişdir. Sobanın üstündə, döşəmədə, skamyaların üstündə camaat xoruldayır, hava çox kəsif və bürküdür. İona yatanlara baxır, başını qaşıyır və belə tez qayıtmasına təəssüf edir. “Yulaf pulu da çıxara bilmədim, - fikirləşir.
- Bəla elə burasındadır. Əlbəttə, adam öz işini biləndə, özü də, atı da tox olanda həmişə rahat olur...” Küçələrin birindən gənc bir arabaçı qabar və yuxulu-yuxulu hıqqıldayaraq su vedrəsinə doğru yönəlir.
- Su içməkmi istəyirsən? - deyə İona soruşur.
- Məlum işdir ki, istəyirəm.
- Hə... Nuş olsun... Ancaq, qardaş, mənim oğlum ölübdür... Eşidibsənmi? Bu həftə xəstəxanada... Uzun əhvalatdır.
İona baxır və sözlərinin nə cür təsir bağışladığını görmək istəyir. Lakin heç bir şey sezmir. Gənc yorğanı başına çəkərək yuxuya getmişdir. Qoca ah çəkir və qaşınır. Gənc, su içmək istədiyi kimi, o da danışmaq istəyir. Oğlunun ölümündən bir həftə keçir, lakin o, hələ heç kəsə doyunca danışmamışdır. O, ağıllı-başlı, yerli-yerində danışmalıdır. Oğlunun nə cür xəstələndiyini, necə əzab çəkdiyini, can verməzdən qabaq nələr söylədiyini və necə öldüyünü nağıl etmək lazımdır. Mərhumun paltarını almaq üçün xəstəxanaya getdiklərini söyləmək, dəfn mərasimini təsvir etmək lazımdır. Qızı Anisiya kənddə qalmışdır... Onun da haqqında danışmalıdır. Onun indi o qədər danışılası sözü vardır ki... Ona qulaq asan ah çəkməli, ona acımalı və dua oxumalıdır... Arvadlarla danışmaq daha yaxşıdır, onlar axmaq olsalar da, ikicə kəlmə söz deyən kimi, hönkürməyə başlayırlar. “Gedib ata baxmaq lazımdır. Sonra da yatmaq olar... Yuxu qaçmayır ki...” İona geyinib tövləyə, atının yanına gedir. O, yulaf haqqında, ot haqqında, hava haqqında fikirləşir. O tək olanda oğlu haqqında düşünə bilmir... Onun barəsində başqası ilə danışa bilər, ancaq özlüyündə onun barəsində fikirləşmək, onun şəklini öz xatirəsində canlandırmaq qorxunc və dözülməz bir dərddir.
- Gövşəyirsən? - deyə İona atının parıldayan gözlərinə baxaraq soruşur. - Gövşə, gövşə... İndi ki, yulaf pulu qazana bilmədik, ot yeyərik... Bəli... Mən qocalmışam, daha sürə bilmirəm... Oğlumun sürmək vaxtı idi, mənim yox... Ondan əsl faytonçu çıxardı... Təki yaşayaydı... İona bir qədər susur, sonra yenə davam edir.
- Bəli, mənim əziz madyanım... Kuzma İoniç daha yoxdur... Ömrünü bizə tapşırdı... Nahaq yerə öldü getdi... İndi fərz edək ki, sənin bir dayçan var və sən onun doğma anasısan. Deyək ki, birdən o öldü getdi və ömrünü sənə bağışladı... Axı yazıqdır, deyilmi? Atcığaz qulağını şəkləyib gövşəyir və nəfəsi ilə sahibinin əlini isindirirdi. İona özünü unudur və hər şeyi ona nağıl edir... (1886)
Tərcümə: Ş. Ağayeva
