Yeniyetməlik çağlarımdan yaddaşımda ilişib qalmış bir imza var. Ənvər Rza. Xatırlayıram, 1991-ci ildə şair Məmməd Aslan adaşı Məmməd İsmayılın nəşr etdirdiyi “Gənclik” jurnalında onun haqqında “Quzeydə qar sulandı” adlı nisgilli bir yazı yazmışdı. Onda artıq Ənvər Rza dörd il idi ki, fani dünyadan köçünü sürüb getmişdi.
O, Kəlbəcərdə doğulmuşdu. Beynimdə bir topa ağlı-qaralı fikirlər dolaşır. Cəmi 48 il ömür yaşamış bir söz adamının məzarı da Kəlbəcərdə qaldı. İndi onun məzarına əlimiz çatmır, ünümüz yetmir. Amma şeirləri əlimizin altındadır. Bir də Məmməd Aslanın dost itkisindən doğan ağrıyla yazdığı o yazı... Həmin yazıdan bəlli olur ki, Ənvər Rza olduqca həyatsevər, emosiyalı, kövrək bir adam imiş.
Ənvər Rza 1939-cu il martın 3-də Azərbaycanın Kəlbəcər rayonunun Aşağı Ayrım (Binə) kəndində anadan olub. Orta məktəbi qızıl medalla bitirib. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunun ingilis dili fakültəsində təhsil alıb. Sonralar həmin institutda müəllim, baş müəllim, kafedra müdiri, dosent vəzifələrində işləyib. Ömrünün sonunacan həmin institutda çalışıb. Şekspir, Bayron yaradıcılığından tərcümələr edib. 1987-ci ildə dünyasını dəyişib.
Məmməd Aslanın “Quzeydə qar sulandı” yazısından:
“Yazıçı” nəşriyyatına heç olmazsa, on gündə bir gələrdi. İş yoldaşlarım onun ürəkdən söhbətinə, kəndçi şirinliyini saxlayan danışığına möhkəmcə alışmışdılar. Təbrizli qardaşlarımızdan Məmmədəli Müciri və Əyyub Həmidi o, gəlməyəndə məndən çox narahat olurdular. O dəfə xeyli vardı başı ötmürdü. Bir də gördüm Məmmədəli bəy Ənvərin öz misrası ilə intizarını bildirir:
Təbrizin yolunda həsrət kişnədi...
Sonra da Əyyub kişi özünəməxsus bir ustalıqla söhbətə qoşuldu:
- Bu kişnərtini dayandıracaq adam niyə gəlmir axı?
Artıq zəng çalası oldum. Kimsə cavab vermədi. Beş-on dəqiqə keçməmişdi, Ənvər qapıdan girdi. Qapıdan girincə zarafata başlayan, şirinliyi ilə ovqatları bir andaca qanadlandıran Ənvər yoxa çəkilmişdi. Mənimlə görüşməmiş Təbriz həsrətlilərinin hüzuruna getdi. Salam-səfadan sonra kövrəlmiş bir səslə: - Qəlbinizə dəyən bir kəlməm olubsa, bağışlayın məni... Axırıncı görüşümüzdü... – dedi. Sonra mənim yanıma gəldi. Əl verməyi unutmuşdu. Fərqinə varmadım.
- Gedək, Sabir Rüstəmxanlı ilə də halallaşım...
Aşağı düşdük. Sabirlə birlikdə onu yola salırdıq. Dolmuşdum, amma yanında ağlamaq istəmirdim.
...Səhərisi Sabirlə birlikdə Ənvərgilə getdik. Bir gün sonra onu Moskvaya, müalicəyə aparacaqdılar.
...Həmin gün bizə qədər Xarici Dillər İnstitutuna gedib dərs dediyi bütün qrupları bir auditoriyaya yığıb, eynən nəşriyyatda elədiyi kimi, hamıyla halal-hümmət eləmiş və bir ömrün axırıncı monoloqunu söyləmişdi.
...Təzəcə oturmuşduq. Narahat-narahat üzümə baxdı:
- Məmməd, çantanda diktofon varmı?
- Var.
- Sən canın, qur, ağlıma gələn bir-iki şeirimi deyim. Bilirəm, səsim yadına düşəcək...
- Ənvər, özünü ələ al.
- Neynirəm ki? Qur, sən canın, qur.
Ölümlə əlləşən üzgün şeirlərini oxuyurdu”.
Sonra Ənvər Rza əlindəki içi dolu qovluğu Məmməd Aslana verib və deyib:
- Bundan başqa bu yazıqlara (ailəsini nəzərdə tutur) heç nə qoyub getmirəm. Nəşr etsəniz, yenə bir-iki ay güzəranları babat keçər.
“ – Ənvər...
Dillənən Sabir idi. Amma təsəlliyə söz tapmadı. Ölümün astanasına üz tutub irəliləyən dostumuz sanki içində şüşə çiliklənə-çiliklənə qulağımızda qalacaq sonuncu söhbətini çözələyirdi:
- Bu, bir qorxaqlıqdan irəli gəlmir. Dədə-babadan üzübəri bu cür nisgilli tale yaşamışıq. Atamız bizi yetim qoyub getdi. Mən də bu çolun-cocuğu... Özü də gündəlik ruzi qazandım onlara, ayrı heç nə artıra bilmədim... Eləcə qursaqlarını halallığa öyrətdim...
Bir ay sonra Ənvərin o boyda zəngin və işıqlı dünyası Moskvadan bir tabuta sığışıb Vətən torpağına qayıdırdı”.
Son vaxtlar Kəlbəcərə tez-tez gedirmiş. Anası ümidsiz xəstə olduğundan yarı canı ordaydı. Deyirmiş ki, Ənvərin çiynində qəbirə gedim. Amma taleyin işinə bax ki, əcəl oğulu anadan əvvəl alıb apardı. Anasını itirmək qorxusuyla yaşayan şair yazırdı:
Quzeydə qar sulandı,
Ürəyim qarsılandı.
Yaz gəlməyib, yalandı –
Anamsız da yaz olar?!
Ənvər Rzanın poeziyasının kökü bayatıdan, qoşmadan su içmişdi. Özü də bayatılar yazırmış. O nümunələri Sarı Aşığın bayatılarından seçmək olmur:
Acarı,
Kirpiyin-bəxt açarı,
Dodağın-ballı pətək,
Dodaqlarım-ac arı...
Və yaxud:
Yastığında,
Xəncərin yastı qında.
Xəyalıma yer elə,
Uyusun yastığında.
Bugünkü müasir şeirimizin ulu babası olan bayatılara indi çox adam barmaqarası baxır. Amma yuxarıda örnək gətirdiyim iki bayatı XX əsrin bayatılarıdır və kim deyə bilər ki, bu bayatılar köhnədi?!
Havalar tutqun, çiskinli olanda canım ağrıyır. İndi qafiyə ilə işləyən beynimə dinclik vermək üçün məqam axtarıram. Rahatlıq vaksini tapa bilmirəm. Düşünürəm ki, bəlkə elə Ənvər Rzanın bayatılarını, gəraylılarını oxuyum? Buludların üstündən yunan allahları kimi məni seyr edən şairin nüfuzedici baxışları altında ətrafdan, məni əhatə edən aləmdən ayrılıram.
Səni görüb dayanmışam nitqi lal,
Süzgün baxma, kirpiyini yavaş çal.
Gözlərinin qarşısında, ay maral,
Təkcə mən yox, hər kim olsa, baş əyər,
Elə baxma, gözlərinə göz dəyər.
Dikilibdir təkcə sənə gözlərim,
Sanki baxır aya, günə gözlərim,
Vurulubdur gözlərinə gözlərim.
Məhəbbətin ilk sözünü göz deyər,
Elə baxma, gözlərinə göz dəyər.
Beynimdə bir topa göyqurşağı kimi rəngarəng fikir icazəsiz-filansız, elə qoşmanı pıçıldadığım sürətlə fırlanmağa başladı. Bəlkə elə rahatlıq bu imiş...
Amma şairin baxışlarından inciklik, giley, nisgil süzülür. Məzarı erməni tapdağında qalan şairin sözü insana rahatlıq gətirsə də ruhu narahatdı... Çünki biz Kəlbəcərə gedə bilmirik... Özü də sanki qarşıdan gələn bəlanı sezmişdi:
Dağlar elsiz, çöl tütəksiz, çəmən lal,
Mən bu dərdi oxlamağa gəlmişəm.
Yaza nə var, yaylaqların payızda
Vəfasını yoxlamağa gəlmişəm.
...Göy təpələr sarı örpək bürünür,
Duman, çiskin ayağına sürünür.
Ata yurdu, qardaş yeri görünür,
Bir doyunca ağlamağa gəlmişəm...
Biz çox vəfasızıq, şair... Məzarını qoruya bilmədik...
