Kulis.az Viktor Hüqonun “Səfillər” roman-epopeyası haqqında Fəxri Uğurlunun "Adsız məzara işləyən tarix" adlı məqaləsinin ikinci hissəsini təqdim edir.
Monreyl şəhərinin meri cənab Madlenin yaratdığı manufakturada çalışan toxucu qadınların arasında Fantina adlı biri də var. Fantina bir neçə il qabaq varlı bir tələbəylə sevişib, qızın hamilə olduğunu biləndə tələbə aradan çıxıb, ilim-ilim itib.
Körpəsini tək böyütməli olduğunu anlayanda gənc ana onu yedəyinə alıb Parisdən baş götürüb gedir, iş tapmaq ümidiylə doğma Monreyl şəhərciyinə üz tutur. Həm dincəlmək, həm də uşağını yedirmək üçün Monfermeyl qəsəbəsindəki “Vaterloo serjantı” adlı bir meyxanada yolüstü əylənən ana burada karvansara sahibi Tenardye ailəsiylə tanış olur. Cavan ailənin kiçik qızı var, qızlar tezcə balaca Kozettaya isinişirlər. Razılaşma əsasında Fantina uşağını Tenardye ailəsinə əmanət verir. Kozetta onların himayəsində qaldığı müddətdə gənc ana onlara hər ay haqq ödəyəcək. Fantinanın çarəsiz vəziyyətdə olduğunu görən acgöz, hiyləgər, ölüsoyan müsyö Tenardye onun boynuna ciddi məbləğ yükləyir.
Fabrikdə ağır zəhmətə qatlaşan Fantina olar-olmazını Tenardyelərə göndərir ki, qızına yaxşı baxsınlar. Əvəzində onlar beş yaşlı Kozettanı qulluqçu yerinə işlədir, onu ac-susuz qoyur, onunla yağı kimi davranır, qızlarının oyuncağına toxunmasına belə icazə vermirlər. Bir yandan da zavallı ananın xəracını cürbəcür bəhanələrlə gün-gündən artırırlar. Öz yükünü ölüm-zülüm daşıyan Fantina bir zərbə də fabrik nəzarətçisindən alır: qadın onun qıraqda bic uşaq böyütdüyündən xəbər tutanda Fantinanı işdən qovur. Zavallı ana əlacsız qalıb hər yerə əl atır - gah saçını, gah dişlərini satır, axırda da heç nəyə əli çatmadığından bədənini satmağa məcbur qalır. Bu yolda o hər əzaba düçar olur, həm fiziki, həm mənəvi zərbələr alır. Ananın dərdindən bixəbər qanunpərəst Javer onu həbsə atanda cənab Madlen məsələdən duyuq düşüb Fantinanı azad eləyir.
Mer vərəmə yoluxmuş qadını xəstəxanaya yerləşdirir, onun yığılmış borclarını ödəyir. Bu, ər-arvad Tenardyeləri daha da şirnikləndirir, onlar balaca Kozettaya böyük kapital kimi baxdıqlarından ondan bir az da bərk yapışırlar. Cənab Madlen Fantinaya söz verir ki, onu qızına qovuşduracaq.
***
Şəhərə rəis göndəriləndən müfəttiş Javer merdən şübhəlidir, onu keçmiş katorqa məhbusu Jan Valjana bənzədir. Mer ağır yüklü arabanı qaldırıb qoca arabaçını təkərin altından çıxaranda Javerin şübhələrinə son qoyulur: əlbəttə, bu, Jan Valjan özüdür, çünki o, həyatı boyu bunca ağır bir yükü yerindən dəbərdə biləsi ayrı Allah bəndəsi görməyib.
Ancaq vəziyyət qəfil dəyişir, vicdanlı Javer merdən xahiş eləyir ki, yuxarı yanlış məlumat verdiyinə görə onu vəzifəsindən qovsun; sən demə, gerçək Jan Valjan Arras şəhərində yaxalanıbmış. Bu da kim ola - Şanmatye adlı suçundan bixəbər bir qoca. Günahını boynuna alsa da, almasa da, onu ömürlük katorqa cəzası gözləyir.
Cənab Madlen uzun-uzadı düşünəndən sonra onun yerinə faktiki ölümə gedəsi miskin bir məxluqun milçək qədər dəyəri olmayan günahsız başını xilas eləməyi on minlərlə insanın rifahından, qurduğu cah-cəlaldan, dişiylə-dırnağıyla yetişdiyi məqamdan üstün tutur. Mer Fantinaya verdiyi vədin icrasını təxirə salıb təcili Arras şəhərinə yollanır, məhkəmə iclasında özünü nişan verib zavallı qocanı qurtarır. Onu yenidən həbsə atırlar. Fantina gözləri yolda canını tapşırır. Ardınca da Monreyl şəhərinin çöküşü başlanır, yüksəlişdə olan həyatın təkəri geri fırlanır.
Keçmiş mer məhbəsdən qaçır, Fantinanı heç olmasa ölümündən sonra əhdinə çatdırmaq üçün Monfermeyl qəsəbəsinə gedir. Onun səxavətindən vəcdə gələn Tenardyelər Jan Valjandan bacardıqca çox pul qoparmağa çalışırlar. Keçmiş fabrikant Kozettanı zalım ər-arvadın caynağından almaqdan ötrü onlara fantastik məbləğ təklif eləyir, elə bir məbləğ ki, tamahkar onun qarşısında duruş gətirə bilməz.
Beləliklə, Jan Valjan Kozettanı övladlığa götürür, onu Parisə aparıb monastır nəzdindəki qızlar pansionunda oxudur, özünü başqa ad altında bağban kimi qələmə verib qızı daim nəzarətdə saxlayır. Onlar iz azdırmaq üçün paytaxtda bir neçə ev dəyişirlər. Baron nəslinə mənsub Marius adlı tələbə gənc Kozettaya aşiq olur. Marius varlı deyil, çünki mühafizəkar babası inqilabi ideyalara meyli üzündən onu evindən qovub. Kirayə otaqda qalan tələbə əsasən ingilis, alman dillərindən tərcümə eləməklə dolanır.
***
Tamahı Tenardyenin başında çatlayır, qanunpərəst Javer onu da həbs eləyir. Ailə müflis olur, ata Tenardye türmədən çıxandan sonra ər-arvad iki qızıyla birgə səfil günündə Parisin bətninə soxulur. Onlar Mariusla qonşuluqda mənzil kirələyirlər, bütün günü küçələrdə dolaşıb oğurluqla, dilənçiliklə məşğul olurlar, xəbər daşıyır, böhtan danışır, ara vurur, könül bulandırırlar.
Ata Tenardye tezliklə kriminal aləmə yol tapır, həyatın dibində olan yarıminsanlarla ünsiyyətə girir. Hüqo onun Paris kanalizasiyasındakı fəaliyyətinə geniş yer ayırmaqla əslində, İsa Məsihin hökmünə tam zidd gedib Tanrı əmanətini - köməksiz bir uşağı incidən məxluqatın hər iki dünyada layiq olduğu məqamı bizə göstərir. Dolanışığı qaranlıq, üfunətli kanalizasiyadan çıxan Tenardyenin sığındığı cəhənnəm Dantenin cəhənnəmindən heç də abad, ondan heç də fərəhli deyil.
Əgər Jan Valjan romanda intuitiv-ruhani, Javer əqli-rasional xətti təmsil eləyirsə, Tenardye instinkt yumağı, yırtıcı ehtiraslar burulğanıdır (az sonra Dostoyevski də bənzər bədii sxemlərdən gen-bol yararlanacaq). Bir-birindən keyfiyyətcə seçilən hər iki şər təmsilçisi roman boyu keçmiş katorqalını qarabaqara izləyir. Jan Valjanın onlara ehtiyacı yoxdur, çünki xeyir özünə yetərlidir, şər olmadan daha yaxşı dolanır. Antipodları isə ona möhtacdırlar, onsuz keçinə bilməzlər, çünki şər orijinal deyil, orijinalın kölgəsidir. Xeyir şərsiz var ola bilər, şər xeyirsiz - yox.
Hüqo Tenardye ailəsinə qurtuluş üçün şans tanımır, yalnız onların böyük qızı Eponinanın barrikada üzərində qarşıdurma zamanı özünü Mariusa tuşlanmış güllənin qabağına atması, oğlanı Kozettaya qısqandığına görə ona yalan söylədiyini boynuna alması, son nəfəsində dilə gətirdiyi başqa etirafları bu qızın xilasına ümid bəsləməyə imkan verir.
Eponinanın etirafı bir vacib həqiqətə işıq salır. Buna qədər Marius Vaterloo döyüşündə ağır yaralanmış atasının - Napoleon ordusunun polkovniki baron Ponmersinin vəsiyyətinə əsasən onun xilaskarını axtarırdı ki, adamın borcundan çıxsın. Mərhum polkovnik onu Tenardye adlı bir serjantın qurtardığını söyləmişdi. Eponinanın dediyindən isə məlum olur ki, atası baronu xilas eləmək yox, soymaq niyyətiylə ona yaxınlaşıbmış, fəqət polkovnikin sağ olduğunu görəndən sonra özünü xilaskar kimi qələmə verib, çünki o vaxt qarətçiləri yerindəcə güllələyirdilər.
***
Jan Valjan Kozettaya aşiq olmuş Mariusdan əvvəl-əvvəl xoşlanmır, qızlığını bu oğlana qısqanır. Sonralar qızın da Mariusu sevdiyini gördükcə yavaş-yavaş yumşalır. Üstəlik, saxta adlar altında gizlənmək, Kozettanı da bu saxtakarlığa şərik eləmək onu bezdirib, fəqət həqiqəti açıb söyləsə, gənclərin xoşbəxtliyinə haram qatmış olar, çünki heç kim katorqa məhbusunun qızını zadəgan evinə buraxmaz. Fəqət bu müəmma, bu kələf gec-tez hansısa şəkildə çözülməlidir.
Marius artıq yaşlanmış zəngin burjuy Jilnormanın kiçik qızından olan nəvəsidir. Babası onu baron atasından qalma mirasla birlikdə mənimsəyib. Bu dövrün burjuyları on səkkizinci əsrin Fransasındakı burjua sinfinə bənzəməzlər - o zamankı burjua monarxiyaya, tiranlığa, feodalizmə, aristokratiyaya, bir sözlə, köhnəliyə qarşıydı, inqilabın avanqardı, respublika tərəfdarıydı; indikilərsə artıq, belə demək olarsa, aristokratlaşmış, mühafizəkarlaşmış burjuylardır, hətta özlərinə Lui Filipp adlı “burjua kralı” da seçiblər ki, tarixdə bundan absurd bir gedişat tapılmaz. Respublikaçıların çiynində hakimiyyətə gəlmiş burjua sinfi indi respublika quruluşunu bəyənmir.
Odur ki, varlı Jilnorman baba respublikaçı nəvəsi Mariusu çölə atıb. Marius barrikada döyüşlərində ölümcül yaralananda onu kürəyinə alıb aradan çıxaran da Jan Valjan olur. Valjan hadisələrin qaynar nöqtəsinə inqilaba rəğbətinə görə yox, gələcək kürəkəninin sorağıyla dürtülür. Kozettanı gözüyaşlı qoymamaq xatirinə o, Mariusu paytaxtın yeraltı yollarıyla, Tenardyenin yiyələndiyi cəhənnəm tunelləri - Parisin bağırsağıyla aparır. Tunelin sonunda kanalizasiyanın darvazasını da onların üzünə (əlbəttə, pul müqabilində!) şeytan nökəri, cəhənnəm qarovulçusu açır. Tenardye onları tanımır, o, Jan Valjanın kimisə öldürdüyünü, bu yolu da meyidi Sena çayında batırmaq üçün gəldiyini düşünür, iki daşın arasında cinayət faktını qazanc mənbəyinə çevirməyə çalışır. Ümumiyyətlə, insanın sevincindən, xoşbəxtliyindən, rifahından, şadlığından faydalanmaq onun xislətinə yaddır, o yalnız dərddən, bədbəxtlikdən, faciədən, fəlakətdən pul qırtır.
Mariusu Parisin cəhənnəmindən keçirib aydınlığa çıxarmaqla Hüqo bizə nə demək istəyir? Dantenin dediyinimi? Ki, cənnətə, xoşbəxtliyə gedən yol mütləq əzab-əziyyətdən, işgəncədən keçməlidir? Bəlkə də...
Kozettanı Mariusa qısqansa da, Jan Valjan qızlığının qismətini çiyinlərində daşıyır, onu babasına çatdırıb ad vermədən uzaqlaşır. Yarası sağalandan sonra Marius Kozettaya elçi düşür. Kozetta saxta soyadla nikaha girir. Əslində qoca Valjana da elə bu lazımdır - bundan sonra baronessa Kozetta Ponmersi qondarma tərcümeyi-halını arxivə atıb gerçək soyadıyla yaşayacaq, atalığının saxta ömür dəftərindən adını siləcək, onun zalım taleyinin hökmü altından çıxacaq.
***
Jan Valjan bir bəhanəylə toydan yarımçıq gedir. O indi içindəkiləri kimləsə bölüşməyə, insan oğlu insanın qarşısında tövbə eləməyə dəhşətli ehtiyac duyur. Ertəsi gün Mariusla görüşüb ürəyini boşaldır, əsl adını, gerçək kimliyini ona açır, Kozettanı çox sevdiyini, onsuz yaşaya bilmədiyini deyir. Marius onun etiraflarından sarsılır, Kozetta ilə atalığının əlaqəsini kəsmək barədə düşünür.
Jan Valjan Kozettanın xoşbəxtliyinə kölgə salmamaq üçün bir müddət sonra özü onlardan aralanmaq qərarına gəlir. Yenə də hücrəsində təkbaşına, kimsəsiz gün keçirir. Bu ara Tenardye Mariusu tapır, onun səadətinə zəhər qatmağa, qayınatasını gənc baronun gözündən salmağa çalışır. Fəqət onun satmağa, daha doğrusu, sırımağa cəhd elədiyi qiymətli məlumatlar barona artıq bəllidir. Söhbət əsnasında Tenardye özü də bilmədən ona gerçəkdən dəyərli bir məlumat verir. Marius anlayır ki, ölümcül yaralandığı zaman onu Valjan xilas eləyib. O, Tenardyenin “haqqını” ödəyib onu qapıdan qovur (Tenardye onun verdiyi pulla Amerikada qul alverinə girişəcək), özü isə Kozetta ilə birlikdə Jan Valjanın görüşünə tələsir...
Əgər Jan Valjanın Fantinaya münasibəti İncildəki Mariya Maqdalina rəvayətinə işarədirsə, onun Kozettaya sevgisi Piqmalion haqqında qədim yunan mifini xatırladır. Əfsanəvi heykəltəraş fil sümüyündən düzəldib Qalateya adı verdiyi qadın fiquruna - öz yaratdığına aşiq olur. Jan Valjan da Kozettanın Piqmalionudur, bu qızı Tanrıdan sonra ikinci dəfə yaradandır. Onun Kozettaya sevgisi nə atalıq istəyi, nə də erotik həvəsdir; bu hissin adı platonik məhəbbətdir. Jan Valjan Kozettaya bəslədiyi duyğudan baş çıxarmasa da, onu Tanrının Məryəmi sevdiyi kimi sevir: Kozetta onun həm övladı, həm anası, həm də sevgilisidir. Kozettanın Mariusdan doğacağı oğlan onun həm nəvəsi, həm qardaşı, həm də oğlu olacaq.
Jan Valjan özü isə yepiskop Mirielin bağışladığı şamdanların işığında bu dünyadan Məsih kimi bakir, məsum gedəcək...
***
Viktor Hüqo monastır həyat tərzinin, rahib əxlaqının tərəfdarı deyildi, çünki monastırda bərabərlik, ruhani dinclik olsa da, azadlıq yoxdur, eşq yoxdur. Monastır başqa, kilsə başqa. Kant deyirdi ki, inanclı xristianların bir yerə toplaşdığı istənilən məkan kilsədir. Monastır tənhalıq, kilsə vəhdət məkanıdır. Monastır daha çox buddizm əxlaqına, buddist düşüncəsinə uyğun bir yerdir. Budda deyir ki, hər bir fərd ayrıca ada, ayrıca bir ulduzdur. Məsih isə insanları birliyə, qardaşlığa səsləyir. Stendalın “Parma monastırı” romanının qəhrəmanı ehtiraslar, intriqalar, savaşlarla dolu cəhənnəmdən sağ qurtarandan sonra monastıra pənah aparır. Hüqonun “Paris Notr-Dam kilsəsi” romanının qəhrəmanları isə kilsəni eşq məbədinə, dinin, dövlətin şərindən qaçanların sığınacaq yerinə çevirirlər.
Monastır başqa, kilsə başqa. Hüqo kilsə əhlindəndir, ümumbəşəri birlik, sufi təbirincə desək, vəhdəti-vücud təşnəsidir. Baş rahibənin dirənişinə baxmayaraq Kozettanın monastırda ömürlük qalmasına nə müəllif, nə Jan Valjan, nə qız özü razı olur. Hər cür idealist əxlaqa, o cümlədən xristian əxlaqına görə, insan başqaları üçün yaşamalı, başqalarında təcəlla eləməlidir, qalan bütün hallarda həyat puç, mənasızdır. İnsan insanlığa aşiq olmalı, özünü sevdiklərində əritməlidir. Sevdiklərində, yəni Tanrıda, çünki Tanrı dediyin məxluqatın cəmidir, sən o cəmliyi duyanda Allaha qovuşmuş olursan. Hər halda dini-mistik təlimlərə görə belədir.
Əxlaq da pul kimidir, gərək daim dövriyyədə olsun, bir küncdə yatıb qalanda dəyəri-qiyməti bilinmir. Monastır, zahid əxlaqı da dövriyyədən çıxarılmış, yaxud dövriyyəyə buraxılmamış puldur, ona bir kibrit çöpü də verməzlər. Kilsə insanı dünyaya ezam eləyir (eynən keşiş Miriel Jan Valjanı göndərdiyi kimi), onun çiyninə missiya qoyur, monastır insanı dünyadan geri çağırır. Monastır təklik, kilsə cəmlik evidir.
Jan Valjan Tanrı yürüşünə kilsədən çıxmışdı, nəticədə özünü insanlara fəda eləməkdən, öz ömrünü, istəklərini, sərvətini, Şeytandan sələmlə aldığı xislətini qurban verməkdən çəkinmədi. Cəmi bəşərə nur yağdıran Allah eşqi qarşısında bütün bunlar onun gözündə bir çürük qozdan baha getmədi. Odur ki, bu gün adsız məzarda yatdığına baxmayaraq onu bütün bəşər tanıyır, onun qəziyyəsi bütün dünyaya bəllidir. Onu uşaq da, böyük də, qadın da, kişi də sevir. Müəllifiylə birgə onun yeri peyğəmbərlər panteonudur.
***
“Səfillər” epopeyası çoxplanlı, çoxşaxəli, çoxqatlı əsərdir. Romanın kompozisiyası mürəkkəb, üslubu unikal, oxunub qavranması çətindir. Bununla belə bir dahiyanə əsərdən alınan zövq yüz min ortabab əsərin verdiyi həzzdən daha dolğun, daha dərin, daha güclüdür. Bir güclü əsəri yüz dəfə təkrar oxumaq yüz zəif əsər oxumaqdan yüz qat faydalıdır.
Hüqonun ən böyük ustalıqlarından biri də budur ki, o, tarixi kataklizmlərlə, həm sənət, həm elm sahəsində ixtiralarla, qəhrəmanlarla, dahilərlə zəngin bir əsrdə sadə insanı tarixin, kainatın mərkəzinə çəkir. Şairlərin, filosofların, sərkərdələrin, ixtiraçıların yox, sadə bir katorqa məhbusunun timsalında (sonralar Tolstoyun, Dostoyevskinin də eləyəcəyi kimi) İsa peyğəmbəri öz dövrünə gətirir, onun təlimini on doqquzuncu yüzilliyin Fransasında sınaqdan keçirir.
Hadisələrin qaynaşdığı, süjet xətlərinin Parisdən vurub kənddən çıxdığı, təsadüflərin saga-sola at oynatdığı romanda ən xırda adamların fərdi taleləriylə tarixin oxunu fırlayan savaşlar, inqilablar elə ustalıqla bir araya gətirilib ki, elə bil bu əhvalatlar, bu qəziyyələr insan fantaziyasının gücüylə yox, Tanrı iradəsiylə yazılıb, sanki təsadüflər də təsadüf deyil, fatum, qəzavü-qədər, ilahi zərurətdir. Elə bil bütün bunlar Jan Valjanın ruhani səfərə çıxması, Kozettanı tapması, onu xoşbəxt sonluğa çatdırması yolunda qurulmuş bir oyundur.
Sağda monarxiya, solda respublika, sağda müharibələr, solda inqilablar, sağda din, solda ateizm, sağda keçmiş, solda gələcək... Adama elə gəlir, tarix yalnız bunlar deməkdir. Ancaq yerin tarazlığını saxlayan bu iki qütbün arasından üzüyuxarı bir yol da gedir. O yol Viktor Hüqo yolu, o yol Jan Valjan yoludur. O yolun yolçularını yalnız bəsirət gözünlə görə bilərsən. Görəndə anlayırsan ki, krallar da, inqilabçılar da, rahiblər də, generallar da, ordular da, barrikadalar da, keçmiş də, gələcək də, sağ da, sol da yalnız dekorasiya, yalnız fon imiş. Anlayırsan ki, tarix krallara yox, inqilabçılara yox, Jan Valjana işləyirmiş.
Bunu anlamağa nə var - geriyə baxaq görək hansı imperator, hansı cəngavər, hansı ixtiraçı Qərb sivilizasiyasının tarixinə İsa peyğəmbərdən artıq təsir göstərib. Hansı?..
