Kulis.az yazıçı-esseist Fəxri Uğurlunun “Mövlana Cəlaləddin Rumi və onun «Məsnəvi»si” məqaləsini təqdim edir.

Əvvəli burda

Kitab “Neyin nəğməsi” ilə açılır. Sonrakı hekayətlərdən fərqli olaraq bu proloq öz üslubuyla mənzum hekayə janrından çox ənənəvi şərq lirik poeziyasına yaxındır (sonralar Şərqdə bu nəğməyə onlarla nəzirə və cavab yazılıb). Ruminin bütün başqa yazıları kimi bu nəğmə də vəhdəti-vücud təliminin prinsipləri üstündə qurulub. Vücudi-külldən, yəni qamışlıqdan qoparılan ney fəryad çəkib ayrılıqdan şikayət eləyir, həsrət dolu səslərin, ah-nalənin calağından yaranmış nəğməsinin qanadında öz sonuna, əslində isə öz başlanğıcına, daim var olduğu bir yerə dartınır, cüzvlərin təkləndiyi, milyon-milyon tənhalığın, milyon-milyon ayrılığın dil tapa bilmədiyi məkandan - fəna mülkündən tənhalıq, ayrılıq anlayışlarının olmadığı məkansızlığa - bəqa mülkünə can atır.

Dinlə neyi, gör nə hekayət elər?
Ayrılıqlardan şikayət elər:
Qopduğumdan bəri qamışlıqdan mən,
Ağlar qadın, kişi inləyişimdən...
Əslindən qopub da ayrı qalanlar
Yenə o qovuşma gününü arar.
Yel deyil, alovdur bu neyin səsi!
Kimdə bu od yoxsa, sönsün nəfəsi!
Eşqin atəşidir ki, neyə düşdü,
Eşqin coşmasıdır ki, meyə düşdü... (4-7)

Bu yerdə istər-istəməz Füzulinin misraları yada düşür:

Ney kimi hərdəm ki bəzmi-vəslini yad eylərəm,
Ta nəfəs vardır quru cismimdə, fəryad eylərəm...

Bunun ardınca bütün “Məsnəvi” elə bil bu neyə təskinlik üçün yazılıb, bütün məqsəd fani dünyanın gözdən salınmasına, insanlığın içinə qara duman kimi çökmüş ölüm xofunun dağıdılmasına, ölümün bu mənada gözdən salınıb o biri mənada müqəddəsləşdirilməsinə yönəldilib və hər iki halda ölüm qorxulu deyil, ölüm insan ruhunun qarşısında acizdir. Ölüm yalnız özündən gücsüzlərə düşmən kəsilir. İnsan ölümdən yuxarı qalxdıqca ölüm acizləşir, yazıqlaşır və onun insana xidmət eləməkdən başqa bir əlacı qalmır.

“Tacir və tutuquşu” hekayətində nağıl olunur ki, bir tacir Hindistana səfərə çıxır və yola düşməzdən qabaq qulluqçuları, cariyələri başına yığıb nə istədiklərini soruşur. Sonra qəfəsdə saxladığı tutuquşudan da bunu xəbər alır, tutuquşu isə deyir ki, heç nə istəmirəm, ordakı tutulara məndən salam söyləyib halımı anladarsan; onlara deyərsən ki, heç rəvadırmı mən bu qəfəsdə, qürbətdə əzab çəkim, sizsə orda kef-səfa içində yaşayasınız... Tacir Hindistanda tutuları görüb bu giley-güzarı onlara çatdırır. Bunu eşidəndə bir tutuquşu titrəyir-titrəyir və yıxılıb ölür. Tacir çox peşman olur və səfərdən qayıdanda əhvalatı qəfəsdə saxladığı tutuquşuna danışır. Danışan kimi bu quş da titrəyib canını tapşırır. Tacir ah-vay eləyib başına döyür, ancaq iş-işdən keçdiyindən kor-peşman qəfəsi açıb quşu bir kənara atır. Tutuquşu həmin anda qanadlarını çırpıb bir ağaca qonur. Tacir bunun nə demək olduğunu xəbər alanda tutuquşu deyir ki, o, öz hərəkəti ilə mənə öyüd verdi. Dil-dil ötməyi, nəşələnməyi burax, çünki bu əməllərin səni həbsə atdı. Mənim kimi ol ki, canın həbsdən qurtulsun (14-47).

“Mən doğulduğum gün öldüm”, - hədislərdən birində belə deyilir. Bizim həyat dediyimiz bu uzun və qarmaqarışıq, bu darıxdırıcı və dəhşətli yuxu əbədi ömrümüzün qısaca bir fasiləsidir. Bəlkə də hansısa günahımıza görə aldığımız cəzadır. Bu bədənlə, özünün amansız maddi qanunlarıyla başımızı qatan dünyanın bizə verdiyi vədlər qəfəsin tutuquşuya verdiyi vəddən artıq deyil. Gerçək və mütləq azadlığın, qəfəsdən qurtulmağın, uça bilməyin bircə yolu var ki, o da bizim ölüm adlandırdığımız körpüdən keçir; bir şərtlə ki, gərək bu körpünü könüllü adlayasan. Ölümə könüllü getmək üçün də gərək ölümü sevə biləsən; ölümü sevmək üçün isə onu dərk etmək, ondan ucada dayanmaq lazımdır. Yalnız ölümdən çox bilməklə onun fövqünə qalxmaq olar. Bilgilərin ən dərini, ən sirlisi isə eşqdir. İnsandan tutmuş daşa qədər bütün varlıqların gizli mənası, mahiyyəti yalnız onu sevənlərin, köksündə sonsuz eşq gəzdirənlərin üzünə bütün aydınlığıyla açılır. Bu eşqdən məhrum olmaq heç nəyi dərk etməməkdir, ən böyük bilgisizlikdir. Bilgisizlik də ki, insanı taleyin əlində oyuncağa, dünyanın quluna çevirir, həqiqətin boyuna tutulan bütün ölçüləri insana unutdurur və nəticədə hər addımın yerində cücərən səhvlər insanı öz xoşbəxtliyindən o qədər aralı salır ki, hətta labüdlüyü heç bir şübhə doğurmayan ölümün gəlişi də ondan ötrü gözlənməz olur. “Axmağın ölümdən qaçması” hekayəsində deyilir ki, bir səhər axmaq Süleyman peyğəmbərin yanına Əzrayıldan şikayətə gəlir. Deyir ki, bəs, bu gecə Əzrayıl başımın üstünü kəsdirib düz gözümün içinə baxırdı; əmr et küləyə məni götürüb Hindistana aparsın ki, Əzrayılın gözündən yayına bilim!.. Süleyman padşah onun istəyinə əməl edir və sonra günlərin birində Əzrayıla rast gəlib soruşur: “Ey allahın buyruqçusu, o bədbəxti evindən-ailəsindən ayırıb qərib çöllərə salmaq üçünmü gözünün içinə baxmışdın?” Əzrayıl isə belə deyir: “Allah mənə o axmağın ruhunu Hindistan çöllərindən götürüb cəhənnəmə atmağı buyurmuşdu. Mən də günahkarın burda olduğunu görüb mat qalmışdım. Ancaq o, bir göz qırpımında oralara uçdu və mən də Allahın əmrini yerinə yetirdim” (14-126).

Göründüyü kimi, bu hekayədə iki başlıca motiv qabardılıb: birincisi, bir az əvvəl dediyimiz kimi, insanın dünya ilə münasibətləri düzgün qura bilməməsi, cahilliyi ucbatından bütün keyfiyyətləri, bütün dəyərləri qarışıq salması, həqiqətin və əsl xoşbəxtliyin səmtini unutmasıdır ki, belə adamın necə gülünc vəziyyətə düşməsini Mövlana mərhəmətli kinayə ilə, göz yaşlarına bulanmış istehzayla göstərib. Bu motiv, yəni zülmət səltənətində həqiqət ölçülərinin itirilməsi öz mövzusu və ruhu ilə yaxın olan digər iki hekayənin də ana xəttidir. “Qaranlıqda filin min bir sifəti” hekayəsində nağıl olunur ki, vilayətə bir fil gətirib qaranlıq otağa qatırlar. Fili görmək üçün axışıb gələnlər əl gəzdirməklə onun necəliyini bilmək istəyirlər; biri fili su borusuna oxşadır, biri palaza, biri sütuna bənzədir, biri şah taxtına... Və hekayənin sonunda ikicə misra yanıb-sönür: “Bircə şam işığı bəsiydi ki, onlar filin nə olduğunu, necə olduğunu görsünlər” (14-91).

Başqa bir hekayədə isə deyilir ki, bir gecə şir tövlənin bacasından girib bir kişinin cöngəsini yeyir, sonra da cöngənin yatdığı yerə yıxılıb toxluqdan xumarlanmağa başlayır. Gecəyarısı kişi cöngəni yoluxmağa gedir və qaranlıqda şiri cöngə hesab eləyib tumarlayır. Şir isə öz-özünə düşünür ki, qaranlıq olmasaydı, qorxudan kişinin bağrı yarılardı. Hekayənin sonunda yenə də Mövlananın süjet arxasından səsi eşidilir: “Müdrik adam, mahiyyətinə bələd olmadığını sığallamağa çox da tələsmə, qaranlıq dağılanda hər şey bəlli olacaq” (14-78).

Nə qədər ki eşq çaxmağıyla odlanmayan idrak dünyanı işıqlandırmayıb, insanın dünya haqqında təsəvvürü də yanlış olacaq, insan həmişə yanılacaq. Bizsiz də mövcud olan dünyadan başqa həm də bizim təsəvvürümüzün yaratdığı dünya var, yəni əslində biz öz təsəvvürümüzdən kənardakı dünyanı - obyektiv aləmi görə bilmirik, biz o aləmin həqiqətlərini yalnız intuisiyamız vasitəsilə dərk edə bilərik və obyektiv qanunları idrakımıza ötürəndən sonra öz subyektiv dünyamızı obyektivləşdirə, yaxud da əksinə, obyektiv dünyanı subyektivləşdirə bilərik. Başqa sözlə, insanın fərdi harmoniyasının ölçüləri, dəyərləri və qanunları əbədi harmoniyanın ölçüləri, dəyərləri və qanunlarıyla üst-üstə düşməyincə insan vəhdət vadisinin vətəndaşlığı hüququnu qazana bilmir, faciəli şəkildə kainatın sahillərinə atılıb qalır.

Yuxarıda söz açdığımız “Axmağın ölümdən qaçması” hekayətinin ikinci motivi isə tale, alın yazısı haqqında min illərdən bəri yaranmış təsəvvürün üstündə köklənib. Allah onun taleyinə Hindistan çöllərində ölməyi yazmışdı və o öz istəyinin tam əksinə olaraq küləklərin qanadında taleyini qarşılamağa getdi...

Ümumiyyətlə, bu tale məsələsi əsrlər boyu dünya ədəbiyyatının ən yaralı yeri, fəlsəfənin ən kəskin mübahisə predmeti, başlıca problemi olub və olaraq qalır. Doğrudanmı, insan “düşünən əsadır” (Paskal) və olsa-olsa öz alın yazısının icraçısıdır? Bəs onda insanın bitməz-tükənməz iradəsi, hər şeyə sahib olmaq, hər şeyi bilmək istəyi hardandır? Əgər hər şey yalnız Allahın iradəsiylə canlanırsa və Tanrının arzusundan kənarda heç nə yoxdursa, onda bütün bu ədalətsizliyin, qəddarlığın, iyrəncliyin baş alıb getməsinə mərhəmətli Allah necə razı olur? Görəsən, Tanrı bu şər əməllərin onun adına yazılmasına necə baxardı?! Yox, əgər bizim dəhşətli hesab elədiyimiz hadisələrdə əslində dəhşətli heç nə yoxdursa, onda bu “dəhşətli” ifadəsi və bizi dəhşətə gətirən hisslər nədən ötrüdür?.. Yüz illər boyu bu kimi suallar neçə-neçə dahiləri ziddiyyətlərin arasında çıxılmaz vəziyyətdə qoyub və bir çoxlarının da inamına təslim olmaqdan başqa çarəsi qalmayıb. Rumi də öz yaradıcılığında ziddiyyətsiz ötüşməyib.

“Axmağın ölümdən qaçması” hekayəsində taledən qaçmaq cəhdini gülünc bir istək kimi qələmə verən Mövlana başqa bir hekayətdə alın yazısı mifinə xəyyamvari istehzayla gülür. Birisi özgənin hasarını aşıb ev yiyəsinin gözü qabağında döşənir bağdakı meyvələrin canına. Bağ yiyəsi bu həyasızlığın səbəbini soruşanda oğru deyir: “Mənim nə günahım var, mən Allahın quluyam. Bu meyvələri bizə Allah verib. Mənim bura gəlməyim də ancaq Allahın işidi”. Bağ yiyəsi isə cavabında deyir: “Nə deyirəm, ola bilsin, sən haqlısan. Əgər dünyada hər işi Allahın adına yazmaq olarsa, onda mən Allah qəzəbinin icraçısı kimi səni - Allahın günahkar bəndəsini Allahın ağacına sarıyacağam!” Bağ yiyəsi dediyi kimi eləyir, sonra da bir ağac götürüb döşənir oğrunun canına. Oğru haray-həşir salıb “Aman! Heç nəyin üstündə Allahın yaratdığına əl qaldırıb özünü günaha batırma!” deyir. Bağ yiyəsi isə oğruya belə cavab verir: “Burda sənin məntiqindən qıraq nə var ki - Allah bəndəsi Allahın ağacıyla Allah bəndəsini döyür. Mənim qəzəbim də, əllərim də, sənin cəmdəyin də, bu ağac da - hamısı Allahındı!..” (14-150).

Davamı olacaq

• "Onların da mənim qədər yaşamağa haqqı var idi" - Zəfər günü l 8 noyabr
• Füzuli və müasir ədəbiyyat
• "Ondan millətçiliyin üfunəti gəlir" - Onlar Mirzə İbrahimovdan nə istəyirdi?