Kulis.az Çarlz Dikkensin “Oliver Tvistin macəraları” romanı haqqında Fəxri Uğurlunun "Kir götürməyən ruhun gücü" adlı məqaləsinin ikinci hissəsini təqdim edir.

əvvəli burada

İnsan yalnız determinist qanunlarla hərəkətə gələn təbii mexanizm deyil, heyvandan fərqli olaraq onun azad ruhu, azad düşüncəsi, azad iradəsi də var. Azad insan həyatı dəyişmək istəyəndə çoxluq əvvəl ona qarşı çıxır, onu daşqalaq eləyir, vurub onu atdan salmaq istəyir. Həyatı, günü-güzəranı dəyişəndən sonra elə həmin çoxluq həmin azad insanı qəhrəman elan eləyir, onu müqəddəs tutur, onun səcdəsinə durur.

İnsan dəyişmir deyirlər - doğrudur, böyük əksəriyyət dəyişmir, ömrü boyu necə varsa, elə də qalır, ölənəcən təbiətdən aldığını xərcləyir. Ancaq tək-tək dəyişən, özüylə birgə dünyanı dəyişdirənlər də var. Bəli, özünü dəyişən, öz təbiətinə qarşı çıxan dünyanı da dəyişir. Öz təbiətinin yedəyində gedib dünyanı dəyişənlər də var, ancaq buna dəyişmək demək olmaz, bu, yeni mərhələyə adlamaq yox, keçilmiş mərhələyə qayıtmaqdır. Proqres - həmişə yenilik axtarışındadır, reqres - bugünün, gələcəyin çağırışlarından qaçıb ibtidai dövrün mağaralarına sığınmaqdır.

Oliver hələ məcburi əməyə məhkum olunduğu günlərdə də cızığından çıxıb azad iradəsini ortaya qoya bilir - məsələn, nəzərdə tutulmuş normadan artıq yemək istəməklə. Onun bu cəsarəti düşərgə nəzarətçilərində həm heyrət, həm aqressiya doğurur. Onlar bu presedentlə heç cür barışa bilməzlər, bu gün Oliver istəyirsə, sabah bütün düşərgə əlavə pay istəyəcək. Fəqət artıq ox yaydan çıxıb, ilk cəsarətli addım atılıb, zamanı geri qaytarıb bunu yaddaşlardan silmək heç vaxt mümkün olmayacaq. Qəhrəman cəzalanacaq, ancaq qəhrəmanlıq unudulmayacaq.

Üstəlik, Oliver Tvistin azadlıq iradəsi aqressiv deyil, bu iradə silahtək kiməsə tuşlanmayıb; eynən İsa Məsihin azadlıq eşqi kimi onun da azadlıq iradəsi sevgidən, mərhəmətdən, ədalətdən mayalanıb. Bu, kimdənsə, nədənsə azad olmaq istəyi, iradəsi deyil, bu, azadlıq duyğusunun özünün qarşısı heç vəchlə alınmaz istəyə, iradəyə çevrilməsidir.

***

Sevgidən, insafdan məhrum ədalət hissinin nə qədər yalın, quru, çılpaq olduğunu müəllif bizə məhkəmə hakiminin timsalında göstərir. O bəlkə də, adil, dürüst, qanunpərəst hakimdir, ancaq onun ədaləti mərhəmətdən xalidir, buna görə də humanizmdən kənardır, qəddarlıqdan bir o qədər seçilmir. Eynən Hüqonun Javeri kimi bu ədalət keşikçisi də qanunun nöqtə-vergülünə, hərfinə mübtəladır, di gəl, ruhundan xəbərsizdir. Əvəzində məsum uşağın xilasını xristianlığın ana ehkamlarından birinə sadiq mömin kimi özünün başlıca vəzifəsinə çevirən cənab Braunlounun mərhəməti həm sevgi, həm ədalət duyğusuyla aşıb-daşır. Belə ədalətli olmaq üçün qanunlar məcəlləsini əzbərləmək şərt deyil, bundan ötrü insanlıq qanunlarına sevgi, sədaqət bəsləmək yetər.

Fecin özünü kimsəsiz uşaqların himayədarı kimi göstərməyə çalışsa da, onun qayğıkeşliyi, mərhəməti saxtadır. Fəqət şər hər zaman xeyiri yamsılamağa, onun libasına bürünməyə məhkumdur, əks halda cəlbedici, cazibədar görünməz. Şər gerçək sifətini büruzə versə, hamını özündən itələyər, əvvəl-axır tək qalar. Bu səbəbdən şər hər zaman xeyirin şüarlarıyla, ixtiralarıyla silahlanır. Şeytan fəhləsi heç vaxt Şeytana işlədiyini boynuna almır, İblis özü də Allah adından danışır - Qərbdə buna Antixrist, Şərqdə Dəccal deyirlər. Fecin də xalis Dəccal kimi Tanrının bazarına girir, müqəddəs elan olunmuş nə varsa, hamısını ayaqlar altına atır, məsum uşaqları alçaq əməllərə alışdırır, onları dar ağacına sarı itələyir. Bununla da özünü gözləyən dəhşətli aqibəti tələsdirmiş, Nabokovun (eləcə də Pasternakın) təbirincə desək, el-aləmi öz edamına dəvət eləmiş olur.

Dərindən götürəndə şərə mübtəla hər kəsə acımaq, belələrinin gününə ağlamaq lazımdır, çünki onlar, İsa Məsih demişkən, baxa-baxa görmürlər, dinləyə-dinləyə eşitmirlər, öz başlarına nə gətirdiklərini bilmirlər. Məhz elə bu mülahizəylə Oliver Tvist - saf ruhunun, su kimi yumşaq, sel kimi güclü iradəsinin sayəsində azadlığa çıxan bu erkək mələk edamqabağı zindanda sayıqlayan Fecinin ziyarətinə gedir, ondan ötrü göz yaşı töküb dua eləyir. İllər sonra İvan Karamazovun uydurduğu pritçada on altıncı əsr Sevilyasında zühur eləyən İsa peyğəmbər də onun adından xaçpərəstlərin qanını sel kimi axıdan Böyük İnkvizitorun dodaqlarından beləcə bir mərhəmətlə öpəcək...

Şeytan nökərinin amansız, yırtıcı nökəri Bill Sayksa gəlincə, ona heç dua-səna, quruca bir mərhəmət, bir damla soyuq göz yaşı belə qismət olmur. İrili-xırdalı cinayətkarlar arasında nəfəs alsa da, qəlbindəki insanlıq, analıq-bacılıq duyğusu hələ də közərən Nensini qəddarcasına öldürəndə belə bu qatilin tükü ürpənmir, Sayksın alter-eqosu olan adamcıl köpəyi onu (yəni özü özünü) ələ verir, qaçıb qurtarmaq üçün belinə doladığı kəndir boğazına keçib onu boğur. Soyuqqanlı qatilin aradan çıxmaq imkanı varkən öz ayağıyla əcəlinin üstünə qayıdır, başqalarından qaça bilsə də, özündən qaça bilmir. Yazıçı bizə aydın dillə deyir ki, şərə aludə olan kəsə özgə düşmən gərək deyil; o özü özünün qənimi, özü özünə dar ağacıdır.

***

Dikkensin romanını həm detektiv, yaxud macəra romanı, həm də sosial, yaxud tərbiyəvi roman kimi oxumaq olar. Ancaq bu yanaşmaların hər biri yarımçıq olacaq, çünki “Oliver Tvistin macəraları” bunların hamısından ötə İncil ehkamlarından, xristian əxlaqından bəhrələnən dini roman, dini-mistik ədəbiyyat örnəyidir. Bundan sonra neçə-neçə qalın kitab yazsa da, bir söz ustası kimi ildən-ilə püxtələşsə də, Çarlz Dikkens ömrünün sonuna qədər nə fəlsəfi-etik, nə də bədii-estetik prinsiplərindən sapacaq. Onun əsərlərindəki uşaq, yeniyetmə obrazları nüsxələnib bütün Qərb ədəbiyyatına yayılacaq. Onun qəhrəmanları sözün sənətə çevrildiyi bütün dillərdə danışacaqlar, onun kitabları əsasında saysız-hesabsız filmlər (yanılmıramsa, bu məsələdə yalnız Şekspirdən geri qalır) çəkiləcək.

Ancaq Dikkensin xidməti yalnız Avropa (dolayısıyla həm də dünya) ədəbiyyatına yeni fəlsəfi-estetik qapılar açmaqla bitmir. Onun əsərlərində əksini tapmış sosial problemlər həm özünün sağlığında, həm də özündən sonra İngiltərə cəmiyyətini dönə-dönə çalxalamış, ən yüksək səviyyələrdə müzakirəyə çıxarılmışdı. Kabinetində oturub öz işiylə məşğul ola-ola o, bütün cəmiyyəti, hətta dövlət ərkanını belə sözün yaxşı mənasında ayağına gətirmişdi. Kraliçanın saraya dəvətindən azı iki dəfə imtina eləmişdisə də, monarxiya başçısı bundan inciməmişdi, özü onu ziyarətə gəlmişdi. Onun həm də ölkəsinin gerçəkliyinə güzgü tutan əsərlərinin sayəsində köhnədən qalmış, yaxud da yeni uydurulmuş neçə-neçə mürtəce, antihumanist qanun-qayda ya ləğv olunmuş, ya da tədricən islah olunmuşdu. Onun bilavasitə təsiriylə İngiltərədə uşaq əməyinin istismarına məhdudiyyət qoyulmuşdu (bu məqamda islahatçı rus çarı II Aleksandrın İvan Turgenevin “Ovçunun qeydləri” silsiləsindən hekayələrini oxuyandan sonra tərəddüdünə son qoyub təhkimçilik hüququnu ləğv elədiyini xatırlamaq da yerinə düşər).

Həqiqətən, son bir neçə yüz illik tarixə nəzər salanda görürsən ki, sentimental fransızlardan fərqli olaraq praqmatik ingilislər inqilablar, çevrilişlər yoluyla yox, təkamül yoluyla inkişafa üstünlük veriblər (yəqin həm də ona görə ki, Robespyerin sələfi Kromvelin tarixi fəaliyyətindən doğru nəticə çıxarıblar). Fransa imperatoru Hüqonu vətənindən didərgin salanda İngiltərə kraliçası Dikkensin əsərlərindən islahat aparmağı öyrənirdi.

***

Çox təəssüf ki, müasir dünyamızda sözün, sənətin belə bir gücü qalmayıb. Nə bilim, bəlkə də artıq buna ehtiyac yoxdur. İndi hətta ədəbiyyatı bir fənn kimi məktəb proqramlarından çıxarmaq təklif olunur. Əminəm ki, ədəbiyyatsız, incəsənətsiz dünya ruhsuz bədən kimi duyğusuz, cansız olar. Bu dünyanı mənəvi zəmindən məhrum praqmatik düşüncənin, qəlbin isitmədiyi soyuq ağılın, əxlaqa söykənməyən qısır zəkanın ümidinə buraxmaq olduqca xatalıdır.

Mən mənəvi-əxlaqi imperativlərə biganə, sözə-sənətə xor baxan müxtəlif peşə sahiblərini zaman-zaman çox müşahidə eləmişəm (belələri hətta dünya siyasətinin aparıcı postlarına da yol tapıblar). Onlar bu dünyada heç bir dəyərə inanmırlar, onlar üçün müqəddəs heç nə yoxdur. Onlar bu fani dünyada onca gün artıq yaşamaq naminə - inanmadıqları bəşəri dəyərlər bir yana qalsın - vətənlərini, millətlərini gözüyumulu qurban verərlər.

İndi ədəbiyyat fənninə qənim kəsilmiş praqmatik robotlar nə demək istəyirlər: sözlə, sənətlə bəslənmiş insan adamlar yeni bir qlobal fəlakətin astanasına sürüklənən dünyamızı beləmi gələcəyə təhvil verib getsinlər?..

• "Kurtlar vadisi"nin aktyorları illər sonra bir yerdə
• Aşpazı Vudi Alleni məhkəməyə verdi
• Şuşada İƏT ölkələrindən olan gənclərin yaradıcılıq marafonu keçirilir