Kulis.az ədəbiyyatşünas, tənqidçi Cavanşir Yusiflinin “Filoloji fantaziya" esseləri - Yazı və metod" yazısını təqdim edir.

Yaxında hekayələrimizi tənqid edən, daha doğrusu müəllifin təbirincə hekayə yaza bilməyən nasirləri tənqid atəşinə tutan (bu sovetdənqalma “atəş” termini həmin yazıyla münasibətdə tam yerinə düşür) bir məqalə oxudum.

Müəllif özü də nasirdir, ona görə bu intonasiya ona görə bir az təhlükəli də səslənirdi. Onun yazısında mənfilik və qüsurları nişan verən bir neçə passaj vardı ki, hekayəçilərimiz üçün bunlar “zəif bənd” hesab edilirdi. O məqalədə düzgün, yerinə düşən, amma ümumi səciyyənin qaraladığı qeydlər də vardı, məsələn, hekayənin ustası olmaq gərək, iri həcmli romanlar yazan bir müəllif hekayədə axsayar, özü də çox asanlıqla. Ayxan Ayvaz belə yazırdı:

Hekayə çətin janrdır, az sözlə söhbəti həll etməli, ab-hava yaratmalı və eyni zamanda kiminsə təkrarı olmamalısan. Kiminsə təkrarı olmamaq məsələsi əslində, hər janra aiddir. Sadəcə hekayədə bu daha tez görünür. Hekayə yazıçının gücünü o dəqiqə göstərən janrdır. Yazıçı var, romanlar yazır, povestlər yazır, ancaq hekayədə axsayır.

Ayxanın hekayə anlayışı təxminən belədir: Hekayə yazan yazıçıların, xüsusilə gənclərin hekayə adı altında yazdıqları əslində hekayə deyil. Dəfələrlə onlara bunu izah etməyə çalışmışam, alınmayıb. Yəqin ki, savadsızlığım, kifayət qədər intellektual olmamağım burda xüsusi rol oynayıb. Heç olmasa bir ciddi, söhbəti bilən intellektual bir ədəbiyyat adamı – tutaq ki, Qorxmaz Quliyev hekayə haqqında qısa bir mühazirə desə və onlara hekayənin nə olduğundan danışsa, kifayətdir.

Əlbəttə, kifayətdir. Müəllif daha sonar davam edir: “Əgər yazdığın janrın nə olduğunu bilmirsənsə, oyuna uduzmuş başlayırsan deməkdir. Düşünün, futbolçudur, amma futbolun nə olduğunu bilmir. Təbii ki, o, oyunda biabır olacaq. Hekayə əhvalat deyil. Bəli, içində əhvalatı var. Ancaq yazılan hekayələrin əksəriyyəti sadəcə əhvalatdan ibarətdir. Hekayədən daha çox ovqat yazılarına, xatirəyə bənzəyir. Bir az da oçerkə. Yəni hekayədən başqa hər şeyə oxşayır. Ən böyük problem məhz budur: yazdığın janra bələd olmamaq.”

Burda futbolla bağlı nümunə yəqin təsdiqlərsiniz ki, yerinə düşmür. Hekayə yazmaq heç bir mühazirə ilə də başa gələn iş deyil. O ki qaldı futbola… Bir dəfə institutda şahmat yarışı keçirilirdi, komandanın kapitanı məlum oldu ki, şahmatı heç bilmirmiş, yəni gedişləri belə… Oynadı və rəqibin şahını utdu… Ayxanın yazısı da ona bənzəyir. Amma Ayxanın bəndlərlə verdiyi nümunələrin, daha doğrusu göstərdiyi qüsurların çoxu doğrudur, doğrudan da, bəzən bir kitablıq hekayənin içində bircə cümlə olmur, bu doğrudan faciədir. Bizim yox, müəllifin, hə, o, kitabın nə vaxt dünyaya gəlməli olduğunu bilmir, ya bəlkə bu tipli kitablar heç dünyada olmamalıdır. Vaxtilə Azadlıq radiostansiyasının “oxu.az” portalında yaxşı bir ənənə vardı, nəşr edilən, amma dişə dəyən əsərləri müzakirə edirdik, özü də yaxşı qonorar müqabilində, amma orda da bəzən heç bədii əlaməti olmayan əsərləri bizə sırıyırdılar (bəzən-!), amma əksərən tənqid edilməli, məziyyətlərini açmalı mətnlər çox idi, məsələn, Seymurun Quqark romanı, digər bədii mətnlər, zənnimizcə o müzakirələr bizim prosesin canlanmasına və savadlanmasına, ciddi ədəbi prosesin nə demək olduğunu anlamasına çox yardımçı oldu.

Bizi hekayələrdə qüsurları çeşidləməkdən çox, normal hesab etdiyim mətnlərdə əhvalatın bədii mətnə çevrilməsi metodu maraqlandırır, bu metod həm düşüncədə əvvəlcədən (apriori-!) mövcud olur, yəni nəyi necə yazacağını bilirsən, amma yazıya çevrildikdə, yazı ilə ifadə olunduqda başqa, bəlkə qismən qabarıq formada dəyişikliklərə məruz qalır. Sən əgər Ayxan demişkən, əhvalatı prosesə çevrirsənsə, yəni, bu əhvalatdan kənara, həyatın ən müxtəlif sahəsinə qollar ayırırsansa, o mütləq davamlı proses şəklində doğulmalıdır: yəni yazı metodu düşündüyün üsulla düşünmədiyin prosesin öz içində meydana çıxan üsullarla qovuşur və mükəmməl mətn meydana gəlir. Çexovun hekayələrini, Mopassanın novellalarını xatırlayın. Yaxud Mir Cəlalın bəzi satirik hekayələrini – bu nümunələrdə gerçəkliyin hələ tam yaranıb oturuşmamış formaları “götürülür” və onunla münasibətdə oyun qurulur: At familiyası, sonra Gürcü familiyası, sonra, Gül dedi bülbülə, sonra Quş bazarı, Qab-qaşıq səsi, Cəfər əminin yolları, Güzgü, Kefcil Məhəmməd və sair və ilaxır. Satirik tonlu, ironik məzmunlu hekayələrdə bu forma – həyatın hələ oturuşub bərkiməmiş, standart dəyər ölçüsü qazanmamış formaları üzərində qurulan oyun nitq janrını, sintaksisi, ironiya masştabını… müəyyənləşdirir.

Ömər Xəyyamın “Üç təkərli yaşıl velosiped” hekayəsində rənglərin oyunu və ümumən dinamika, hərəkət (daha çox xəyalın, düşüncənin axını) üzərində qurulan oyun adi bir əhvalatı bayaq dediyimiz formaya çevirir və yazı metodu, kompozisiya quruluşu bununla bəllənir.
Diqqət edin: “...Göyün altında üzən adda-budda buludların kölgəsi yerin üstündə yoldan-yola süründü, damdan-dama tullandı, bulud buludu qovdu, bulud bulud dalınca qaçdı, qış parkında – Füzuli küçəsi ilə Təbriz prospektinin kəsişməsindəki beşmərtəbəli binanın başında bir-birinə yetişdilər, baş-başa verdilər, bacada isinən bozumtul işıq ilməsi canını götürüb gümüşü deşikdən sivişdi.” Hekayədə hökm sürən və onun düşüncə, forma axınını müəyyənləşdirən bu dinamika mətnə pritça havası gətirir və bədii mətləb elə bu havanın, bu axar-baxarlı dinamikanın içində həll olunur.

Hekayədə qəribə, ancaq onun məğzi, bədii mətndə ard-arda sözə, cümləyə çevrilən qatmaqarışıq, bəzən də nağılların içindən keçib gedən nüanslar, işıq şüləyi, yaşıl, çəhrayı, qızılı və sair rəngdə əşyaların bir-birinə qarışması, keçmişlə indini bir qırıq xatirənin hansı kövrək yerinəsə düyməsi sayəsində açılır, ortaya sözlə ifadəsi çətin olan mətləblər çıxır. Qəhrəman dilemma qarşısındadır, onu bu sualın, həlli mümkünsüz sualın qarşısına həyat, ehtiyac, ən əsası isə keçmişlə bağlı laydan-laya keçən, buludların, quşların qanadında dolaşan xatirələr çıxarıb. O qədər bəlkələr var ki, yaşamaq sadəcə çətindir, hansı şərtisə nəzərə alıb yaşamalısan və bilməlisən ki, dünya onsuz da fanidir, əgər vaxtilə, uşaq olduğu zaman atası qızılı dəstəkli bıçağıyla armudu soyanda və ilk dilimini uşağa elə bıçağın ucunda verəndə armudla dəmirin qarışan qoxusu canına hopduqca hopubsa, bu silinməz iz, sənin qızının da canına keçibsə, bu qoxunun və insanı təhdid edən qorxuların əlindən qaçmaq, düz yaşamaq, istədiyin ömrü yaşamaq mümkünsüzdür. Qəhrəman keçmişdəki bütün əşyaları nağıl rəngində görür, yəni bir nağılı oxuduqda ordakı obrazlar yadımızda əksərən rəng kimi qalır, hekayədə buna müvafiq bir məqam var: atası ona yarımçıq bildiyi rus nağıllarını danışır, yarımçıq yerləri, həyatın və nağılın boşluqlarını istədiyi kimi doldurur, hərdən uşağı da o nağılın içinə salır, uşaq o nağıldakı əşyaları, ağacı, quşu… rəng formasında xatırlayır, uşaqlığındakı yaşıl rəngli velosiped də belə. İndi qızına da o velosipeddən almaq istəyir. Demək qızı da elə uzaq uşaqlıq illərinin nağıllarından doğulub, atasının qızılı dəstəkli bıçağının ucundakı armud dilimi ilə dəmir qoxusunun bir zərrəsindən həm də… Bu gözəl nağıllar bir məqamda pozulur: ehtiyacını ödəyən pul bütün nağıl rənglərini soldurur, yəni daha günəş doğmayacaq, uşaq ikən sınan güzgünün tərləməsi nəyi nişan verirdisə, o olmayacaq, o inanc, o nağıl olmayacaq, sən sadəcə yaşayacaqsan… Bir də yaşıl rəngli velosipedin qırılan güzgüsü…

Sərdar Aminin hekayəsi: Nilufərlər.
Sərdarın hekayəçilik üslubu tamam fərqlidir. Ömər bir şeyin, belə deyək işığını, onun heç olmasa bir şüləyini gösərmək üçün bütün hər şeyi səfərbər edir, hətta pritça havalı oyun qurur, bu hekayəsindəki buludların axışı, qəhrəmanın, uşağın yaşıl bir deşikdən keçmişə səyahəti və sair. Demək, Ömər hər şeyi təhkiyə məhvərinə səfərbər edir ki, özünün vacib bildiyi bircə mətləbi çox qabarıq şəkildə göstərsin. Sərdarsa hər şeyi bir qələmin, bir nizənin… ucuna yığır, onları müxtəlif kombinasiyalarda quraşdırır, qarışdırır, zahirən heç nə demir, ən çirkin şeylərlə ən gözəl anıları yan-yanaşı düzür, insanın ölümünü yorğunluq, yuxu kimi təsvir edir ki, oxucu çaş-baş qalsın və hekayə hansı məqamdasa, yəni realdan real, gerçəkdən gerçək əhvalatların bitdiyi yerdə sirrə bələnsin. Real nəsnələri sirrə dönüşdürmək Sərdarın üslubunun aparıcı xassəsidir.

Bu iki hekayəni hansı məqamdasa birləşdirib bir gözəl film çəkmək olar: Ömərdə dekorativ təsvirlər, interyer, eksteryer, buludların axışı, quşlar, mətləbi təsvirlə həll edən cizgilər, Sərdardasa hadisəni, əşyanı daxildən üzə çıxaran, əşyalar arasında assosiativ və birbaşa, yaxud təsadüfi əlaqələri kəşf etmək…

Sərdarın hekayəsində ən müxtəlif əşyalar var, bu da təbiidir, çünki söhbət ardıcıl olaraq beş il ərzində bir dərəyə torpaq daşıyan Kamaz maşınından gedir. Hər bir əşyanın arxasında hadisələr düzülür, əşyaya toxundunmu, onunla bağlı hadisə dilə gəlir və bütün bu hənir, bu pıçıltılar həmin dərinin torpağını vaxtilə Xəzərin suyunun öpməsi məsələsi ilə qovuşuqda sirli, mistik bir aura yaranır. Sərdar hadisəni lakonik, xəsisliklə, mükəmməl kinomatoqrafik dillə təqdim edir, sərt və yek kəlmə ilə hadisənin məğzini göstərməyə çalışır. Onun üslubunda məhz diri, canlı, bir az da sərt formada göstərmək nüansı güclüdür.

Sahib kişi panelin üstünə uzanır, yanında toz-torpağın içindən tapdığı gəlincik, hələ ki, Sahib kişi gəlinciyin gözlərindən xəbərsizdir, bu sonda olacaq, bütün danışılan, bir qələmin və nizənin ucuna yığılan hadisələr birləşib bir sözə çevriləndə dəhşətli mənzərə yaranır. İnsanlar hər hadisəni necə gəldi yaşayırlar, elədiyinin günah olduğunun fərqinə varmadan yaşayırlar, insanların unutduğu bu hadisələr dünyanın ən müxtəlif künc-bucağından yığışıb bir dərə dibinə toplanır, vaxtilə buranı yalayan dalğalar bir də qayıdır, aləm dəyir bir-birinə…

Baxın: “Qəfil dalğa Sahibi qaldırıb yerə çırpdı. Ağzına-burnuna dolan dəniz suyunu qaytarıb özünü ələ almaq istəyəndə növbəti nəhəng dalğa onu doldurduğu dərənin o başına atdı. Sudan başını çıxarıb Xəzərin dağ boyda dalğalarının Günəşli dərəsinə təpidilmiş torpağı rahatlıqla yuyub apardığını gördü. Dalğaların köksündə beşik kimi yırğalandıqca içinə rahatlıq gəldi. Bu xarabanın yiyəsi yoxdu?! Nə vaxtsa, dilinə gətirdiyi ifadəni xatırladı. Bəlkə də bu sözləri dünyada ondan az işlədən ikinci adam yox idi, ancaq əsas odur, bir dəfə də olsa, demişdi. Bu an Sahib başqa təsəlli tapmadı. Kəlməyi-şəhadəti xatırlaya bilmədi, son dəfə “bu xarabanın yiyəsi...” dedi.”

Hekayə texnikası haqqında söhbətlər davam edəcək.

Ədəbiyyat qəzeti

• Musiqili Teatrda premyera olacaq
• Səndən yaman küsmüşəm - Günün şeiri
• “Azərbaycan Atabəyləri” filminin təqtimatı keçiriləcək