Kulis.az Aydın Talıbzadənin ""Peyğəmbəri adam"ın qeydləri yaxud Şərq miniatürünün iki dünyası" yazısını təqdim edir.
“YƏ” VƏ “SİN”, YƏNİ SON
Mən islam mədəniyyətinin hüsnünü, ruhunu, aurasını rus dilinin plastikasına, əcnəbi qavrayışına ideal bir tərzdə yansıtmağa çalışmış azərbaycanlı sənətşünas haqqında yazıram.
Sufi xislətli bir alim haqqında yazıram.
İnsan haqqında yazıram.
Dostum haqqında yazıram.
Bir Şəmsəddin Təbrizi variantı haqqında yazıram.
İndi o ölüb.
Təzəliklə ölüb.
Ürəyi partlayıb ölüb.
Moskva mənzilində kimsəsizlik içində ölüb.
Təsəvvüfün ipini çəkə-çəkə Bağdadı, Hələbi, Tehranı, Səmərqənd və Buxaranı gəzmişdi.
Onu krematoriyada yandırıblar.
Külünü Azərbaycana göndəriblər, Bakıda kiçik bir qəbir çuxuruna basdırıblar.
Burada “peyğəmbəri adamı” heç kim tanımırdı, bir ovuc miniatür aşiqindən başqa.
İndi torpaq onu tanıyacaq; biləcək ki, özünküdür.
Mais Cahangir oğlu Nəzərli Rusiya Dövlət Humanitar Universiteti nəzdində Şərq mədəniyyətləri institunun nəinki aparıcı mütəxəssisi idi, hətta bu institutu yaratmış yeddi alimdən biri sayılırdı.
Yenə həmin yeddidir...
Kainatın həddidir...
İnsan işarələr aləmində yaşayır: əvvəlin də, sonun da əlaməti var. Amma gərək əlaməti görüb, oxuyub, anlaya biləsən.
Mənim məqaləm də iki aləmdən bir əlamətdir: kim fərqinə varıb oxuyarsa, çox sağolsun; gərçi oxumazsa, hökmən bir dua göndərsin tanrıya, kainata və Mais Nəzərlinin – Şərqə, Azərbaycana vurğun birisinin – ruhuna...
Duanın hansı dildə səsləndirilməsinin heç bir önəmi yoxdur.
“MİM”, YƏNİ DÜNYA HÜSNXƏTT KİMİ
Quranda mövcud təsəvvürə görə dünya mütləq harmoniya içindədir, amma insanı tez-tez mətn üzərində gəzişən balaca qarışqalara bənzədirlər. İnsan ağın qara ilə əvəzləndiyini görür, di gəl, yuxarı qalxmağı bacarmır ki, yazılanların müdrik ehtişamını və gözəlliyini qavraya bilsin.
Bunu Mais Nəzərli yazıb xəttatlıq sənətinə həsr etdiyi məqaləsində: Azərbaycan dilinin yaraşığını pozmamaq və teksti tam özünküləşdirmək şərtilə çevirdim onu ruscadan.
Mənə aşırı etibar eləyirdi: etirazda bulunmazdı.
Hərçənd onun düşüncə tərzi xəttatlığın “reyhani” üslubunu xatırladırdı, mənim düşüncələrim isə “divani”də obrazlaşırdı.
Mais Nəzərli Quranı kosmik Quranın mikromodeli bilirdi. “Kosmik Quran” deyəndə o, heç şübhəsiz ki, “lövhi-məhfuz”u nəzərdə tuturdu. Bundan çıxış edib söyləyirdi ki, Quran gizli, məxfi kosmik Quranın aşkarlığıdır. Məxfi kosmik Quranı zahirdə görükdürən isə xəttat mürəkkəbilə birgə vərəqə “qonub” şəkillənən hərflərdir.
Bax, həmin bu fikirlərə istinadən mən də bəyan eləyirəm ki, dünya özü bir hüsnxətdir: qar da, yağış da, günəş şüası da, hətta koronavirus da tanrı qələminin, tanrı müsəvvirliyinin möcüzəsidir.
Bütün xətlər və nöqtələr, düzlər və əyrilər, qövslər və çevrələr tanrının hüsnünü görükdürür: onun əməlinə, pərgar bacarığına bir işarədir. Pərgar ideal bir alət kimi ezoterikada Allahı simvollaşdırır.
Mais Nəzərli Moskvada yaşayırdı, Kiyevdə sənətşünaslıq təhsili almışdı, Bakıda təyinat müddətini tükədirdi və öz-özünə hesabat vermədən hürufiliyin sərhədlərində dolaşırdı.
Bizi İncəsənət İnstitutunda təsviri sənətin fədaisi Hicran xanım Babayeva tanış eləmişdi: onda Mais “Şərq miniatürlərində yabançılaşma effekti” adlı bir məqalə üzərində işləyirdi və bu elmi araşdırma ilə əlaqədar Bertolt Brextin epik teatr nəzəriyyəsi barədə məlumat soraqlaya-soraqlaya axtarıb məni tapmışdı.
Bu o dönəmlər idi ki, Qvatemala yazıçısı Migel Anxel Asturiasın 1949-cu ildə nəşr elətdirdiyi “Qarğıdalı adamlar” (“Hombres de maiz”) romanı rus dilində yenicə çapdan (1977) çıxmışdı və Latın Amerikası prozasının şedevrlərindən biri statusunda bütün Sovetlər İttifaqının ədəbiyyat elitasına əsl magik realizmin nə olduğunu anlatmışdı. Bu romanda gerçəklik addım-addım irəliləyib mistikanın içinə girirdi, kabusların yaşadığı bataqlığın çamurunda yuxuya gedirdi və səhər heç nə olmamış kimi sıpçınıb ayılırdı, baxışlarını yerə dikib, kətməni çiyninə atıb tarlada işləməyə yollanırdı.
Qarğıdalı müqəddəs dənli bitkidir Latın Amerikasında: vətəni Meksikadır, kürreyi-zəminə məhz burdan yayılıb.
Lakin Bakıda qarğıdalıya peyğəmbəri deyiblər ta qədimdən.
“Peyğəmbəri”, əslində, fars sözüdür, Allah rəsulunun missiyasını eyhamlaşdırır, peygəmbərliyi bildirir. Bakılılar bu kəlməni onlardan alıblar, özümsəyiblər, qarğıdalının metaforası eləyiblər.
Həqiqətən, qarğıdalı qamış tipli qəribə bir bitkidir, qarğı budağıdır: bəhəri, yəni kök formalı ağ oduncağın taclarına mirvari-mirvari oturdulmuş sarı, kəhrəba dənələr cərgəsi sanki xəttatın “kufi” yazısıdır, tam, bütöv bir ayədir, bir surədir. Amma daha maraqlısı budur ki, qarğıdalı bəhəri qat-qat xirqə-bürüncək içinə salınıb və bu bürüncəyin arasından qarğıdalının zəfəran qədərincə zərif qızılı-kürən saqqalı, zülfü görünür, Muhamməd peyğəmbərin zülfü, saqqalı kimi...
Bəlkə elə buna görədir ki...
Bəlkə elə müqəddəs elçi obrazını eyhamlaşdırdığına görədir ki...
Bəlkə elə gizlini aşkara gətirib konkret işarəyə, rəmzə çevrildiyinə görədir ki.
Bəlkə elə insanları asancana doyuzdurduğuna görədir ki...
Bəlkə elə hüsnxətt nümunəsi olduğuna görədir ki...
Bəlkə elə sarımtıl dənələri “Muhamməd” ismindəki “mim”ləri xatırlatdığına görədir ki, Bakıda qarğıdalıya peyğəmbəri deyiblər, onu bitkilərin peğəmbəri biliblər?!
Mən də Maislə tanış olanda bu cavan oğlanın qızılı-kürən saqqalını görüb ona “peyğəmbəri adam” dedim və əlüstü soruşdum ki, sən Asturiası, Markesi, Kortasarı, Lotmanı, Baxtini, Frezeri, Levi-Strossu oxumusan? Gülümsünüb cavab verdi ki, Aydın, xətrimə dəyirsən, ayıb eləyirsən.
O zaman hər ikimizə bəlli oldu ki, köhnənin, lap köhnənin dostlarıyıq, yüzilin dostlarıyıq və ruhlarımız Kəbə ziyarətində qardaşlaşıb...
“KAF” VƏ “NUN”, YƏNİ VARLIĞIN VƏHDƏT GÖZƏLLİYİ
Mən islam mədəniyyətində teatr və teatrallıq təzahürlərinin var olmaq tendensiyasını, məntiqini, hüsnünü araşdırırdım, o isə Səfəvi dövrünün miniatürlərini tarixi və fəlsəfi bir tekst kimi öyrənirdi.
Mübahisələrimiz səngimirdi: Şərqdən bir ovuc fikir xamçalayıb aparırdıq Qərbə və həməncə anlayırdıq ki, Şərq təfəkkürünü Qərbin düşüncə metodologiyaları ilə açmaq heç mübah deyil. Çünki Şərq işraqdır, başlanğıcdır, enerji püskürməsidir, Qərb qürubdur, qəribdir, enerji tükətimidir.
Fikirlər ilanlar kimi bir-birinə sarılanda, münasibətlər gəriləndə, Cimi Hendrikslə Ravi Şankar müqayisə ediləndə o, dostlarına deyirdi ki, mən gedirəm mətbəxə, sizin üçün qlitveyn (qırmızı çaxırdan düzəldilən isti içki) və badımcan çığırtması hazırlamağa. Badımcan çığırtması, yanında da üzüm salxımı, ələlxüsus, qara şanı, onun üçün Azərbaycan ekzotikası idi. Bir də Zeynəb Xanlarovanın oxuduğu mahnılar...
Bir dəfə Maisgilin Moskva mənzilində qonaq olarkən gözüm ona sataşdı ki, kitab rəflərində Zeynəb Xanlarovanın valları da özünə yer alıb. Soruşdum və bir balaca da cümləmə ironiya qatdım: “Ey, peyğəmbəri adam, sən Zeynəb Xanlarovaya da qulaq asırsan?” Qımışdı, dedi: “Aydın, bilmirəm o, nə oxuyur, necə oxuyur, ancaq mən onun səsilə Azərbaycanı dinləyirəm”. Həmişəki kimi yenə mübahisə modusuna kökləndim, rişxəndcil mentor mövqeyində qərarlaşdım: “Mais, Azərbaycandan ötrü darıxanda Rəşidi, Müslümü dinlə”. Cavabı bu oldu: “İnan mənə, Aydın, onların heç biri Azərbaycanı Zeynəb Xanlarova qədər ruhuma yansıda bilmir”.
Heç nə danışmadım. Çünki tam əksini düşünürdüm. Amma bir tərəfdən də Maisə haqq verirdim ki, Rəşidin, Müslümün fantastik ifalarında məhz milli kolorit, istilik, ekzotika, xoşbəxtlik transferi Zeynəb Xanlarovada olduğu kimi sirayətedici deyil.
“Peyğəmbəri adam” hər yerdə özünü dünya vətəndaşı kimi aparsa da, bir tək Azərbaycanı sevirdi.
Sonralar Mais Nəzərli 20 ildən bəri yeni əməkdaş götürülməyən Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutuna kiçik elmi işçi vəzifəsinə düzəldi və Mixail Qorelik, Şərif Şükürov, Andrey Smirnov kimi şərqşünasların, etnoloqların mühitində özünkü oldu; onu Moskvada qəbul elədilər, saydılar, bəyəndilər.
Yadıma gəlir, biz Moskvada Maislə görüşəndə həmişə deyərdi: “Aydın, bizdə biri var, Qorelik, Şərq miniatürlərində yalnız papaqları və silahları tədqiq eləyir. Düzdür, onlar haqqında hər şeyi bitdə-bitdə bilir, əla bilir, amma mən belə alim olmaq istəmirəm”.
Hərçənd qəribəsi bu oldu ki, Maisin özünün bütün yaradıcılığı cəmi bir miniatür əsərinin paradiqmal müstəvidə araşdırılması və təfsiri üzərində quruldu. O, bir tədqiqat obyekti kimi Ə.Firdousinin “Şahnamə” dastanının motivlərinə, çox güman ki, 1544-cü ildə Mir Seyid Əli tərəfindən çəkilmiş “Xosrova Hindistandan hədiyyələrin gətirilməsi” miniatürünü seçmişdi.
“Peyğəmbəri adam” bu miniatür şedevrini millimetr-millimetr öyrəndi, riyazi düsturlardan, “qızıl orta” tənasübündən bəhrələnib öyrəndi, təsvirdəki tarixi, teoloji, kosmoloji şifrələrin mənalarını aça-aça öyrəndi və mükəmməllik zirvəsinə çatdı: kompozisiya ölçülərindən çıxış edərək göstərdi ki, Xosrov Pərvizin – şahın – fiquru miniatür üçün moduldur, yəni impuls-törədicidir, müsəvvir fırçasının ağ vərəq üzərində hərəkətinin əsas parametrdir. Bu isə o anlama gəlir ki, təsvirdə görükən bütün canlılar və cismlər şahın fiqurundan “qopmadır”: onun bədən fakturasının ayrı-ayrı hissələrilə ideal nisbət nümayiş etdirirlər. Xosrov Pərvizin fiquru isə proporsional böyüdüldükdə miniatürün bütün kompozisiyasını öz içinə ala bilir, yəni tam kompopzisiya boyda olur. Rəssam Mİr Seyid Əli bunu ona görə belə düşünüb ki, Orta əsrlər müsəlman mədəniyyətində Yer də, Göy də, Şərq də, Qərb də, yuxarı da, aşağı da şaha, sultana mənsubdur. Miniatür həm də, əgər belə söyləmək məqbulsa, Xosrov Pərvizin təsvirlərlə süslənmiş “pasportu”dur ki, ora rəmzlərin köməyilə onun doğum tarixi də, ulduz falı da həkk edilib.
Buradan isə Mais Nəzərli “aləmi-kəbir”lə (böyük aləm, makrodünya) “aləmi-səğir”in (kiçik aləm, mikrodünya) bir vəhdət zəncirində bulunması ideyasına gəlib çıxırdı, “vəhdət əl-vücud”, “kamil insan” və “nur-i Muhammad” konseptlərinin bir miniatür çərçivəsində mümkünlüyünü isbatlayırdı. İsbatlayıb deyirdi ki, kitab qrafikası nümunəsi, mətn illüstrasiyası kimi təsnif edilən miniatürün özü tarixi, dini-fəlsəfi, sosial-kulturoloji, astroloji şifrələrlə dolu bir tekstdir; elə bir tekstdir ki, kontekstilə eyniləşir.
Heç də təsadüfi sayılmaz ki, o özünün fundamental tədqiqatını “Şərq miniatürünün iki dünyası” (2006) adlandırdı.
Amma demədi ki, miniatür iki dünyanın, zahirlə batinin sərhədinin, görüş nöqtəsinin, sözlə təsvirin, gizliylə aşkarın təmas məqamının möcüzəsidir, müqəddəs işarəsidir: həmişə potensial cənnəti sərgiləyir, mif təfəkkürünü görükdürür.
Əvəzində 13 il sonra Mais Nəzərli “Vəhdət gözəlliyi” adlı bir məqalələr tolusunu nəşr elətdirdi, ora Seyid Hüseyn Nəsr, Vicdan Əlinin, İrəc Dadaşi kimi kimi şərqşünasların və özünün kiçik formatlı araşdırmalarını yığdı: məqsədi Allahdan Allaha doğru yolda, təriqətdə Allahı gözəlliyin müəllifi və obyekti qismində təqdim etmək, gözəlliyin Allah keyfiyyəti olduğunu göstərmək idi.
Amma bu xüsusda demədi ki, gözəllik estetik kateqoriyadır, cansız nisbət qəlibidir, insan qavrayışının tunellərindən biridir. Demədi ki, Allahı və Allahın təcəllasını, bütün zühur formalarını gözəl bilən, gözəl hesab edən insandır.
Gözəllik bilginin və ruhun keyfiyyətidir.
Gerçəklikdə isə heç bir gözəllik-filan yoxdur: hər şey olması mümkün olan kimidir. Zatən, tanrı eybəcər heç nə yaratmayıb, nə yaradıbsa qədərində, funksionallığında yaradıb.
Mais Orta çağlardan üzü bu yana islam fəlsəfəsində, islam estetikasında dolaşan ideyaların şərşünaslıq elmində şərhini və yozumunu sözlərlə rəsm edən müsəvvir idi.
Dili bilməyə-bilməyə Azərbaycanı gözünə təpən, hər nəsnədə ekzotika və ezoterika görən bu “peyğəmbəri adam”ı aparmışdım Goradil bağlarına.
Dənizə gedirdik piyada.
Alışmayan adam üçün biraz zordur. Kənddən çıxırsan, dəmiryolunu keçirsən, düz qumsallıqla sallanırsan aşağı.
Birdən Maisin gözü yol üstündə yarıyacan quma batmış, malası tökülmüş, yetim tifillər kimi böyür-böyürə qısıllmış ikicə gümbəzə sataşdı. Fotoapparatını götürüb müxtəlif nöqtələrdən çəkdi günbəzləri; tikilinin qapı və pəncərəsi ağzında qalaqlanmış qumları çəkdi və bir xoşbəxt təbəssüm içində dilləndi: “Aydın, burada nəyə baxıramsa, gözümdə həməncə hər şey miniatürləşir”.
Yazardım, çox yazardım, lap çox: amma ehtiyatlandım ki, bu esse məndən savayı ayrı bir kimsəyə də maraqlı ola bilərmi?
Mən bu məqaləni konkret oxucunu təsəvvürümə gətirmədən yazdım, Azərbaycan üçün yazdım, dünyaca tanınmış sənətşünas Mais Nəzərlini Azərbaycan mədəniyyəti tarixinə tapşırmaq üçün yazdım...
