Tarixə qədərki epoxada yad insanlar bir-biri ilə münasibət qurarkən nəyə əsaslanırdılar? Onlar hansı dünyabaxış və təsəvvürləri bölüşürdülər? Antropoloqlar bunun ayrı-ayrı əhvalatlar olduğu fikrinə gəliblər.
“Ovçuluq-yığıcılıq inanclarında tanrı-əxlaq anlayışı yoxdur, lakin onlar bir birinə kömək edir və qəbiləni kollektiv həyatında iştirak edirdilər. Bu səbəbdən biz düşünürük ki, ovçu-yığıcıların bu hekayələri artıq kənd təsərrüfatı meydana gəlmiş xalqlar üçün xarakterik olan müqəddəs allahları olan mürəkkəb miflərin sələfləridir” – deyə London universitet kollecindən Andrea Milyano izah edir. Bu gün bir çox antropoloqlar bir fikirlə razılaşır ki, bizim əcdadlarımız olan insan qrupları arasında din sadə səbəbdən yarana və möhkəmlənə bilərdi – fövqəl qüvvələrə və onların günahkarları cəzalandıra bilməsinə inam qruplarda nizam yaradır, qrup üzvləri arasında əlaqələri möhkəmləndirirdi. Bu belə “inanclı” insan qruplarına yaşamağa və öz nəslini davam etdirməyə imkan verirdi.
Digər tərəfdən alimlər etiraf edir ki, dinlər və o dinlə əlaqəli əxlaq normaları birdən-birə yaranmayıb. – Onlar 13-15 min il əvvəl insanların kənd təsərrüfatını mənimsədiyində yaranıb. Buna müvafiq olaraq, qədim insanlar əlaqə qurmaq, bir-birinə etibar etmək üçün hansısa bir formadan istifadə etməlidirlər. Bu forma konfliktləri minimallaşdırmalı, qarşılıqlı sərfəli əməkdaşlığa kömək etməli idi.
Milyano və onun həmkarları Filippində ibtidai icma quruluşunda ilişib qalmış aborigen qəbilələrin nümayəndələrindən ibarət qrupu müşahidə edərək, bu rola uyğun bir namizəd tapdılar. Bu qəbilənin üzvləri müasir sivilizasiyanın nailiyyətləri ilə maraqlanmırlar və ovçuluq və yığıcılıqla məşğuldurlar.
Bu müşahidələr zamanı alimlər qeyri-adi bir şey gördülər: onların arasında böyük şöhrətə və nüfuza malik insanlar yaxşı ovçular və yaxud ağsaqqallar və ya ağbirçəklər deyildi, hamıdan yaxşı əhvalatlar danışmağı bacaranlar idi.
Bu müşahidələr alimləri maraqlandırdı və onlar qəbilənin yaşlılarından bir-biri ilə bölüşdükləri hekayələrin, nəvələrinə ötürdükləri nağılların bir neçəsini danışmağı xahiş etdilər.
Məlum oldu ki, hekayələrin və nağılların bir çoxu bilavasitə, qəbilə üzvlərinin bir-biri ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq etməli olmasından, mübahisələrin həllində zorakılığın tətbiqinin qəbul olunmazlığından, cinslərin bərabərliyi kimi sosial normalara riayət etməyin vacibliyindən bəhs edir.
Ən maraqlısı odur ki, yaxşı hekayət danışmaq nəinki onun müəllifinin qəbilə üzvləri arasında nüfuzunu qaldırırdı, həm də onun nəsli davam etdirmək şanslarını artırırdı. Qəbilənin digər üzvlərinə baxanda belə adamların uşaqları daha çoxdur.
Alimlərin ehtimallarına görə, hər iki fakt bunu deyir ki, hekayə mübadiləsi ənənəsi insanın sonrakı mədəni təkamülündə ortaya çıxmış dinin ilkin özünəməxsus formasıdır.
