«Hətərən-pətərən estetikasına» və Kamal Abdullanın
son romanına daha bir açıqlama




Niyə bu yazını yazdım?

Bu yaxınlarda «525-ci qəzet»də aparılmış “Unutmağa kimsə yox...” romanının müzakirəsində
(http://www.525.az/view.php?lang=az&menu=6&id=31749) o roman haqqında mənim yazdığım yazı da dilə gətirildi. Yazımın adı beləydi: «Kamal Abdullanın son romanına eklektik (“hətərən-pətərən”) düşüncələr estetikasından yanaşmaq cəhdi. - “525-ci qəzet”.21.05.2011
(http://kultaz.com/)

Mənim başlığa çıxardığım «hətərən-pətərən estetikası» “525-ci qəzet”də və «Kultaz»da getmiş diskussiyalarda iki nəzakətli qınayışı doğurdu. Birini Rəhman Bədəlov belə söyləmişdi:
“Hətərən-pətərən” uğurlu ifadə deyil. Sənətdə sığallı, ütülü fikirlərə və duyğulara qarşı olanda belə, ahəng, hətta Böyük Ahəng olmalıdır. Qədim yapon sənətkarları kimi, yaratdığını dağıtsan belə. Unutmağa heş kəs olmayanda belə. Sənət “hətərən-pətərənə” qadağadır. Amma özü-özlüyündə boşdu, mənaları özündə əridir. Uşaqların oyunu kimi (Rəhman Bədəlov. Çalışacacam qısa yazım http://kultaz.com/2011/06/05/rehman-bedelov-calisacacam-qisa-yazim/).
O birisini Etmad Başkeçid söyləmişdi:
«Mən əsərin poetikası və arxitektonikası ilə bağlı Rüstəm Kamalın və Tehran Əlişanoglunun, Arif
Acaloğlunun məqalələrini xüsusi qeyd etmək istərdim. Lakin “hətərən-pətərən estetika”yla (bunu “tüstü estetikası” da adlandıra bilərsiniz) bədii əsərə yanaşmanı qəbul etmək mümkün deyil».

Ədəbi tənqiddə sevgi və nifrət pafosu

Bir gözəl intellektualın və bir gözəl yazarın bu qınaqları məndə ədəbiyyat və ədəbiyyatı necə düşünməklə bağlı dartışmaya girişmək həvəsi yaratdı. İndi isə AYO-nun Kamal Abdullanın axırıncı romanı ilə bağlı müzakirəsində söylədiyim və bəlkə də anlanılmamış bir düşüncəmdən başlayım: ədəbi tənqidin Azərbaycanda iki növünü ayırmaq olar. Birincisi, açıq və ya bicliklə pərdələnmiş sevgi pafosuna tutulan yazılardır. Bu yazılarda «gör yazar nə demək istəmişdir» prinsipində açıqlamalar bədii mətnə sevgi və heyranlıqdan doğur ki, heyranlıq da yağdırsın.

O biri növ yazılar nifrət pafosuna tutularaq hədəfini qəzəbin çevrimlərində uğursuzluqda, bacarıqsızlıqda suçlayır (ədəbiyyata ləkə gətirən yazılar). Onu da deyim ki, son vaxtlar hər iki növdə bəzi yaxşı yazılar oxumuşam. Di gəl bu iki ədəbi tənqid «janrı» və ya pafosu ilə ilgili mənim gördüyüm təhlükələr də var.

Mədəniyyətlərdə sevgi və nifrət kamuflyajları

İş burasındadır ki, sevgi o zaman əsl olur ki, sevən sevdiyi uğurunda itkilərə və metaforik desək, ölümə də gedir. Pasternakın «Doktor Jivaqo» romanı ilə ilgili ünlü dilçi V.V.İvanov kimi rus intellektualları romanı sevgi pafosunda düşünəndə bütün cəzaları göz qabağında tutaraq yazmışdılar (bizdə Cavidsevərlər, Müşfiqsevərlər arasında da belə fədailər olub). Eləcə də tarixdən yaxşı bilirik ki, dövlətdə, milli mentalitetdə arxası olan ədəbiyyata qarşı nifrət pafosunda yazanların da öz fədailiyi olmuşdu.

Ancaq tarix göstərir ki, sevgi və nifrət (ədalətli qəzəb) pafosunda yazmışların dünya ədəbiyyatında parlayan ulduzları bir xeyli adamların, sevgi və qəzəbləri olmasa da, sevgi və qəzəb pafosundan «təsirli-etgili» forma kimi istifadə etməsinə yol açmışdır. Məcnun olmayıban sevgilisinə «Məcnunam» yazan gənc şairlər kimi.

Çağımızda sevgi də, qəzəb də əməllicə diskreditasiya olub, urvatdan düşüb, hətta bayağılaşıb da! Vətən sevgisindən, Qarabağ sevgisindən özlərinə “brənd” (brend) düzəldənlər bazarda elə səs-küy salıblar ki, adamların gözlərinə elə giriblər ki, əsl vətənsevərlər, Qarabağ dərdini yaşayanlar, artıq, sevgi pafosundan utanırlar. Yaltaqlığın guya-arqumenti «sevirəm»dir. Yaltaqlıq da bizi sevgidən utandırıb. Korrupsiyadan nifrətlə yazanlar isə bizi nifrətdən usandırıblar.

Bunu yazdım, ağlıma gəldi ki, Batıda «təbliğat» ideyasının PR-la, yəni Piarla əvəzlənməsinin bir səbəbi də o olub ki, «təbliğatın» «qrammatikası», yəni teksti qurmaq prinsipi sevgi və nifrət üstündə qurulub. Görünür, Batıda da sevgi və nifrətdən hər yerindən duran «yaraşıqlı qiyafə» geyindiyi üçün ağıllı firmalar və partiyalar o qiyafədən imtina edərək təbliğatı Piarla əvəz etmişdilər.

Sevmək çox çətindir, ona görə də girdirmə sevənlərin çoxluğu və şitliyi əsl sevənləri sevgi ritorikasından çiyrəndirir.

Ancaq onu da deməliyəm ki, bizdə nifrəti «gör, mən necə düzlüyün, haqqın əsgəriyəm» bicliyinə çevirənlərin hələ ki vəziyyəti yaxşıdır – onlar hələ də adamları aldada bilirlər. Mənim proqnozum: yaxın gələcəkdə bu adamlar da haqsızlığa nifrəti və qəzəbi gözdən salacaqlar…

Bax, bu kontekstdə soru çıxır. Necə bir ədəbi tənqid yaratmalı ki, onun düşündürücülüyünə, səmimiliyinə gözdən salınmış, şit olmuş sevgi və nifrət ləkə gətirməsin?

«Hətərən-pətərən» estetikasını elmliləşdirmək cəhdi

Mənim oxucuları Mövləvilərin fır-fıra rəqsi kimi fırladan “Unutmağa kimsə yox...” romanının söyləm tərzini açmaq üçün epataj prinsipində seçdiyim, terminləşdirdiyim «hətərən-pətərən estetikası» sevgimi sevgisiz bildirmək üçün idi. Ancaq seçimimə başqa ciddi əsaslar da vardı.

El içində boş-boş, məqsədsiz və ya məqsədi axmaqlıqdan dağınıqlaşmış danışana «hətərən-pətərən danışma!» deyirlər. Di gəl, incəsənətdə və fəlsəfədə biz nəyi görürük? Onu görürük ki, əxlaqın, mentalitet dəyərlərinin, dövlət siyasətinin künc-bucağa, qaranlığa, yer altına (andəqraunda) qovduqlarını, mədəni dünyaya yaraşmaz saydıqlarını istedadlı kimlərsə «acıqca» reablitasiya edirlər, doğruldurlar. Bunun üçün də tekstlərini onların «qrammatikasında» qururlar, yəni tekst elementlərini onların verdiyi düzümdə düzürlər. Beləcə, Bəhlul Danəndə və Mola Nəsrəddin «gic-gic» davranmağın və düşünməyin qrammatikasından istifadə edirdilər – eləcə də təsəvvüfdə Bektaşilər. Beləcə Lao-szı söyləyirdi ki, ən yüksək müdriklik axmaqlığa, ən yüksək natiqlik pəltəkliyə bənzəyir. Bunu çağdaş semiotikanın terminlərinə çevirsək, deyə bilərik ki, ən yüksək müdrik axmaqlığın, natiq pəltəkliyin qrammatikasından istifadə edir. Baxın, çağdaş cins şalvarlara – onlar gözəlliyi cındır, yamaq-yumaq şalvarların, hətta çirkli paltarların «qrammatikasında» düzədirlər. Baxın, Absurd teatrın ünlü teksti olan «Qodonu gözləyərkən» (Bekket) pyesinə – bəyəm o «hətərən-pətərənliyin» qramatikasında və ya semiotikasında qurulmayıb?!

Haçansa, diqqətdə saxlamaq, ideyanı, məqsədi, fikri düz yolla, hədəfə ox kimi uçan düşüncələr “semiotikasında”, “qrammatikasında” söyləmək əsl yazmaq və düşündürmək mədəniyyəti sayılırdı. İndi isə Post-modernizm öz tekstlərini fraqmentləşdirmək, ora-bura səpələmək, dolaşığa gedib qayıtmamaq qrammatikasında qurur (Paviçdə Məsudinin yuxulara gedib azaraq geri qayıda bilməməsi kimi – bu yerdə Kamal Abdullada Mirzə Pirqulunu necə yada salmayasan ki, bəlkə də öz yuxularında azmamaq üçün onları idarə edir?!). Bu qrammatika düşüncə və ədəbiyyat tarixində çox əskilərdən özünə yer almışdı, ancaq həmişə periferikliyin utanışında idi. İndi isə kültürdə onun antipodu utanış periferikliyinə düşür – ancaq Azərbaycanda yox. Bizdə hələ də «de görüm nə deyirsən» söyləyənlər özlərini ağıllı adam ədasında duyub utanmadan utandırırlar.

Monadologiyada divar məsələsinə yeni bir açım

İndi isə keçim Kamal Abdullanın romanı ilə bağlı yazımda danışdığım monadologiya məsələsinə. Mən Laybnisin, Froydun, Niççenin düşüncələrinə əl atanda bəzi dostlarım zarafatla sancırlar ki, - «bunu onlar deyib, bəs sən nə deyirsən?». Ona görə də Laybnisin monadası ilə bağlı mənim nə dediyimi açım.

Alman filosofu dünya modelini özünə bükülmüş, dişarıya qapalı olan monadalar sistemi kimi qurmuşdu. Bu modeldə hər adam, hər canlı, hər nəsnə, beləcə, özünə qapalı, başqalarına qapısı, pəncərəsi olmayan monada idi. Kamal Abdullanın romanında paralel dünyalar iri monadaları andırır. İndilik paralel dünyalar haqqında fizikanın söylədikləri ilə Kamalın söylədikləri arasında ilişgilər məni ilgiləndirmir. Məni maraqlandırır başqasına qapalılıq məsələsi.
Onu da deyim ki, Şpenqler, Toynbi kimi adamların adları ilə urvata minmiş bir kulturoloji model də monada ideyasına çox oxşayır. Mədəniyyətlərin bir-birinə prinsipial olaraq qapalı olması ideyası. İdeyanın orijinallığı və effekti ilə alışdığımız dünyanın uyğunsuzluğu məni həmişə çaşdırırdı. Necə yəni qapalı mədəniyyətlər? Bəs o biri mədəniyyətlərdən etnoqrafik yazılar onları bizə açmır?! Bəs Batı və Doğu dialoqları açmır?!

Kamalın romanını oxuya-oxuya, oxuduqlarımı düşünə-düşünə bu fikrə gəldim ki, biz «qapalı dünya» ideyasını daş divarla başqalarının üzünə hörülmüş dünya kimi anlayırıq. Bizi Laybnisin monadasında, Şpenqler, Toynbi modellərində çaşdıran başqalarının yolunu kəsən “divarı”, başqasını içəri buraxmayan “divarı” daş divar kimi anlamağımızdır.

Qapalılığın başqa variantı bundan sonra ağlıma gəldi (Kamalla axırıncı söhbətdən sonra). Dünyada heç nə bizə birbaşa verilməyib. Hər nə varsa, bizə dolayı verilib. Yəni hətta əlimi yandıran qızmar dəmir də mənə birbaşa verilməyib, sinirdəki impulslarla beynimə çatır. Gözlərim də pəncərə deyil, əslində, mənim, sənin beynimiz Laybnisin monadasıdır, biz nəsnə və hadisələrin özünü görmürük, beynimizin qapalı içindəki görkləri, siqnalları görürük. Dolayılıq, bax, budur. Mədəniyyətlər arasında ucalan keçilməz divarlar dolayılığın divarlarıdır. Mədəniyyətlərin, insanların, dünyaların birindən o birisinə göndərilənlərin keçməsinə əngəl odur ki, heç nə birbaşa içəriyə buraxılmır, özündən özgələşərək buraxılır, dolayılaşaraq buraxılır. İndi göz qabağına gətirsək ki, bu pillə-pillə dolayılaşdırmalarda pillələrin sayı sonsuzdur, yəni hər iki yaxın nöqtənin arasında yenə biri var, sərhədlər tam qapanmış olar.

Bu düşüncələrdə ağlıma gəldi ki, bircə Tanrıdır, qapalı monada deyil, çünki anlayışına görə O, bəsirəti ilə hər şeyi birbaşa bilir. Buradan da mənim düsturum: varlıqda hər nəsnə dolayılığa məhkumdur, Allahdan başqa!

Mən Kamal Abdullanın son romanı üstünə «hətərən-pətərən» estetikasından, monadalogiyadan yazanda bu düşüncələri düşünürdüm, dostlarım Rəhman və Etimad isə bu düşüncələrə monada kimi qapanıb özlərinə buraxmamışdılar. Ancaq eybi yox, Niççenin bir deyimi var, Üst insan adilərdən fərqli olaraq düşmənini sevir, çünki düşməni sayəsində öz bacarıqlarını gerçəkləşdirir, riskli yaşam yaşayır. «Düşmən» sözünü metaforik anlayaraq biz də diskussiyalarda “düşmənlərimizi” sevməliyik. İndi bu anlamda bir cümlə: onlar mənə deməsəydilər, mən də deməzdim, yəni bu yazını içimdə tapmazdım.

• Qardaşımın atası - Orxan Cuvarlının hekayəsi
• Dünya şöhrətli aktyor karyerasını bitirir
• Aktyor reanimasiyaya yerləşdirilib