Kulis.Az ABŞ-ın Minnesota Universitetinin tarix üzrə professor, İrəj Bəşirinin Nizami Gəncəvi haqda məqaləsini ixtisarla təqdim edir.

Camal al-Din İlyas Yusif Nizami Gəncəvi təxminən 1140-cı ildə indiki Azərbaycanın Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Həmçinin Nizaminin İranın Qum şəhərində anadan olması, sonradan Gəncəyə köçməsi ilə bağlı məlumatlar da vardır. O 1202-ci ildə və yaxud 1205-ci ildə vəfat etmişdir. Xidmətçiləri onu sonradan dağıdılmış xüsusi bir türbədə dəfn etmişdir. Ötən əsr ərzində Azərbaycan SSR-i tərəfindən şairin türbəsi təmir edilmişdir.

Nizaminin atası Yusif mülki inzibatçı və müsəlman dindar olmuşdur. Yetim olmasına baxmayaraq Nizami musiqi, hüquq, astronomiya, tibb, riyaziyyatdan mükəmməl təhsil almış və bütün bunları öz poeziyasına məharətlə daxil etmişdir.

Nizami çox az səyahət etmişdir. Əslində o özünü “Gəncənin dustağı” adlandırırdı. Bu səbəbdən onun poeziyasında coğrafi məqamlar şübhəli qarşılanır.

Nizami 3 dəfə evli olmuşdur. Onun ilk həyat yoldaşı Afaqdır. O Dərbənd hakimi Fəxrəddin Bəhram şah tərəfindən Nizami üçün göndərilən qıpçaq kökənli kənizdir. O, Nizaminin ilk və ən sevimli qadınıdır. Onların Məhəmməd adında oğulları vardı. Həmçinin Nizami “Fərhad və Şirin” də Şirin obrazı üçün Afaqdan ilham almışdır. ”Xosrov və Şirin” tamamlandıqdan sonra Afaq dünyasını dəyişir. O zaman Məhəmməd yeddi yaşında olur. Çox qəribədir ki, Nizaminin digər qadınları da çox erkən ölür və hər ölüm bir poemanın tamamlanmasına təsadüf etmişdir. Nizami belə demişdi: ”Allah(ım) niyə hər məsnəvi üçün mən bir xanım fəda etməliyəm?”

Nizami saray şairi olmadığından o vaxtın xanədanlarının tarixi hadisələrində adı hallanmamışdır. O, bədii ifadəsində və etiqadında müstəqil qalmağı üstün tutmuşdur. Nizami Firdovsinin qəhrəmanlığını, Xəyyamın fatalizmini, Sanainin humanistliyini, Ünsüri və Fərruxinin lirikasını, Qurqaninin erotizmini (şəhvətini) sintez etmişdir.

Nizami qadınları bəzi şairlər kimi sadəcə bəzək əşyası kimi istifadə etməmişdir, əksinə onun qadınları güclü, ağıllı, fəzilətli habelə zərif, ehtiraslı və sehrli gözəlliyə malikdirlər. Onlar kəskin elmi zəkaya sahibdirlər. Onun dili Firdovsinin dili kimidir, bəsit, zövqsüz, bayağı deyil. Nizaminin dili sevgi və səmimiyyət dilidir.

• Bəhruz Niftəliyevin "Tanrıya məktublar"ı
• "ChatGPT"də yeni funksiya
• “İnsan dənizi” romanı yenidən nəşr olundu