Kulis.az Seyfəddin Hüseynlinin tərcüməsində Ma­rio Varqas Lyosanın “Gənc ya­zı­çı­ya mək­tub­lar” kitabından “Katoble­pas” məktub-essesini təqdim edir.

Əziz dos­tum!

Son gün­lər öh­də­mə dü­şən iş­lə­rin çox­lu­ğu Si­zə dər­hal ca­vab yaz­ma­ğı­ma ma­ne ol­du. Bu­nun­la be­lə, mən bü­tün bu müddət ər­zin­də da­vam­lı şəkildə Si­zin mək­tu­bu­nuz ət­ra­fın­da dü­şün­mü­şəm. Özü də bu­nun ye­ga­nə sə­bə­bi Siz­də­ki bö­yük hə­vəs, coş­ğun­luq de­yil. Mən də bu fi­kir­də­yəm ki, hər cür ağ­la­sığmaz bə­la­lar­dan qo­run­maq üçün ədə­biy­yat­dan yax­şı mü­da­fiə üsu­lu in­di­yə­dək ta­pıl­ma­yıb. An­caq dü­şün­cə­lə­rə dal­ma­ğı­mın bir sə­bə­bi də bu­dur ki, Si­zin ver­di­yi­niz "Ro­man­lar­da­kı əh­va­lat­lar har­dan ya­ra­nır", "Ro­man mü­əl­lif­lə­ri öz əsər­lə­ri üçün möv­zu­la­rı ne­cə ta­pır­lar" ki­mi su­al­lar mə­nim özü­mü in­di də, ya­ra­dı­cı­lıq yo­lu­mun baş­lan­ğı­cın­da ol­du­ğu qə­dər, na­ra­hat et­mək­də­dir. Hal­bu­ki ar­tıq xey­li say­da əsə­rin mü­əl­li­fi­yəm. Mə­nim hə­min su­al­la­ra ca­va­bım var. Am­ma mü­la­hi­zə­lə­ri­m gərək birbaşa, hər­fi mə­na­da qə­bul edilməsin. Əks təq­dir­də, on­la­rın ma­hiy­yə­ti də­yi­şi­lə­cək və fi­kir­lə­rim sax­ta tə­siri ba­ğış­la­ya­caq.

İs­tə­ni­lən əh­va­la­tın kö­kün­də onu qə­lə­mə alan in­sa­nın hə­yat təc­rü­bə­si da­ya­nır. Yə­ni hə­yat təc­rü­bə­si tə­xəy­yü­lün qi­da mən­bə­yi­dir. La­kin bu, heç də o de­mək de­yil ki, gu­ya ro­man bi­la­va­si­tə mü­əl­li­fin üs­tü­ör­tü­lü tər­cü­me­yi-ha­lı­dır. İs­tə­ni­lən bə­dii əsər­də onun mü­əl­li­fi olan in­sa­nın fər­di təc­rü­bə­si­lə sıx əla­qə­li is­ti­nad nöq­tə­si, saf bir to­xum aş­kar­la­maq müm­kün­dür. Cə­sa­rətlə de­yə bi­lə­rəm ki, bu qay­da­nın doğ­ru­lu­ğu is­tis­na­sız­dır və ona gö­rə də ədə­biy­yat alə­min­də "kim­yə­vi ba­xım­dan" tə­miz, xa­lis tə­xəy­yül məh­su­lu ol­mur. Hər bir bə­dii uy­dur­ma mü­əl­li­fin yad­da­şın­da qə­rar tu­tan və onun ya­ra­dı­cı zeh­ni­ni hə­rə­kə­tə gə­ti­rən fakt­lar, ha­di­sə­lər, can­lı in­san­lar üzə­rin­də fan­ta­zi­ya və us­ta­lıq sa­yə­sin­də ucal­dı­lan abi­də­dir. Bu za­man adi bir to­xum­dan bü­töv bir dün­ya ya­ra­nır. Elə zən­gin və rən­ga­rəng bir dün­ya ki, bə­zən onun da­xi­lin­də tə­məl ro­lu­nu oy­na­yan, xə­yal­la ger­çək­lik ara­sın­da giz­li bağ­lı­lıq ya­ra­dan tər­cü­me­yi-hal ele­men­ti­ni sez­mək çox çə­tin olur. Özü­mün çox­dan­kı, gənc­lik il­lə­ri­mə aid bir çı­xı­şım­da mən bu me­xa­niz­mi "tər­si­nə strip­tiz"ə bən­zət­miş­dim. Mü­əy­yən mə­na­da, ro­ma­nın ya­ran­ma­sı­nı ca­maa­tın gö­zü qar­şı­sın­da pal­tar­la­rı­nı əy­nin­dən çı­xa­rıb, çıl­paq bə­də­ni­ni nü­ma­yiş et­di­rən pe­şə­kar strip­tiz­çi­nin işi­nə ox­şat­maq müm­kün­dür. An­caq ya­zı­çı bu hə­rə­kə­ti tər­si­nə icra edir. O, ro­man üzə­rin­də iş­lə­yə-iş­lə­yə san­ki əy­ni­nə ye­ni-ye­ni pal­tar­lar ta­xır, tə­xəy­yü­lü he­sa­bı­na ya­rat­dı­ğı li­bas­lar­la özü­nün pro­se­sin əv­və­lin­də­ki çıl­paq­lı­ğı­nı ara­dan qal­dı­rır.

İn­di­ isə ro­man möv­zu­la­rın­dan söz açaq. Mə­nə elə gə­lir ki, möv­zu­lar ya­zı­çı­nın özün­dən qi­da­la­nır. Bu za­man o, Flo­be­rin "Mü­qəd­dəs An­to­ni­nin şey­ta­na uy­ma­sı" ro­ma­nın­da mü­qəd­dəs An­to­ni­nin önün­də pey­da olan və Bor­xe­sin "Uy­du­rul­muş var­lıq­lar haq­qın­da ki­tab"ın­da ye­ni­dən gö­rü­nən mi­fik hey­va­nı - Ka­tob­le­pa­sı xa­tır­la­dır. Ka­tob­le­pas, pən­cə­sin­dən baş­la­maq­la, özü-özü­nü gə­mi­rib ye­yən bəd­hey­bət var­lıq­dır. Əl­bət­tə, hərfi mənada oxşarlıqdan söhbət gedə bilməz, ancaq ya­zı­çı da əh­va­lat­lar qur­maq üçün ma­te­ri­al ax­ta­rar­kən özü-özü­nü "ye­yir". Həm də bu iş­lə tək­cə yad­da­şın sə­xa­vət­lə bəxş et­di­yi ma­te­ria­la əsas­la­na­raq su­rət­lər, ay­rı-ay­rı ha­di­sə­lər və mən­zə­rə­lər ya­rat­maq­dan öt­rü məş­ğul ol­mur. Yox, o, yad­da­şın rəf­lə­rin­də öz ira­də­si üçün ener­ji mən­bə­yi də ax­ta­rıb ta­pır. Bun­suz ro­man ya­rat­maq ki­mi uzun və ağır bir pro­se­si ba­şa çat­dır­maq müm­kün de­yil.

Ro­man­lıq möv­zu­lar haq­da mü­la­hi­zə­lə­rim­də bir az­ca irə­li­yə get­mə­yə cürət edə­rək de­yim ki, mü­əl­lif möv­zu­la­rı yox, on­lar mü­əl­li­fi se­çir­lər. Mü­əl­lif bu və ya di­gər möv­zu­la­rı ona gö­rə qə­lə­mə alır ki, ağ­lı­na məhz bun­lar gə­lir. Möv­zu se­çi­min­də mü­əl­li­fin sər­bəst­li­yi çox nis­bi­dir, hət­ta ola bil­sin, heç yox­dur. Mə­nim fik­rim be­lə­dir ki, mü­əl­li­fə möv­zu­la­rı hə­yat dik­tə edir. Ba­şa dü­şü­rəm ki, bu söz ol­duq­ca gu­rul­tu­lu səs­lə­nir və bu­na gö­rə üzr is­tə­yi­rəm.

Mü­əy­yən hə­yat təc­rü­bə­si şü­ur­da və şüu­ral­tın­da öz iz­lə­ri­ni qo­yur, son­ra­dan ya­şa­nan­lar onu tə­qib elə­mə­yə baş­la­yır və o da bun­lar­dan ya­xa qur­tar­maq üçün müx­tə­lif əh­va­lat­lar uy­dur­ma­ğa gi­ri­şir. Hə­yat təc­rü­bə­sin­dən do­ğan han­sı möv­zu­la­rın han­sı for­ma­da ya­zı­çı­nın diq­qət mər­kə­zi­nə keç­di­yi­nə da­ir mi­sal­lar gös­tər­mə­yə, yə­qin ki, eh­ti­yac yox­dur. Xa­ti­rat­da­kı is­tə­ni­lən mə­qa­mı bu­na sü­but ki­mi gö­tür­mək müm­kün­dür. Mə­sə­lən, ar­xa­yın­ca de­mək olar ki, bax bu əh­va­lat, bu su­rət, bu şə­ra­it, bu ma­raq­lı olay mə­ni ra­hat bu­rax­ma­dı, özü­nə cəlb elə­di, san­ki ru­hu­mun də­rin­lik­lə­rin­dən bir sə­da ki­mi qop­du və mən də o sə­si sus­dur­maq üçün bü­tün bun­la­rı qə­lə­mə al­ma­lı ol­dum. Heç şüb­hə­siz, be­lə mə­qam­da, ilk ola­raq, ada­mın ya­dı­na Prust dü­şür. Əsl Ya­zı­çı-Ka­tob­le­pas odur. Yad­da­şı­nın xa­ra­ba­lıq­la­rın­da bir ar­xeo­loq ki­mi əl­ləş­mək­lə "İti­ril­miş vax­tın ax­ta­rı­şın­da"nı ya­ra­dan ya­zı­çı­dan da­ha ar­tıq kim özü­nü çey­nə­yib və da­ha üs­tün nə­ti­cə­lər əl­də edə bi­lib? Bu əsər mü­əl­li­fin, onun ai­lə­si­nin, dost­la­rı­nın, mü­na­si­bət­lə­ri­nin, zöv­qü­nün, məm­nun­luq və mə­yus­lu­ğu­nun, bü­töv­lük­də in­san ru­hu­nun möh­tə­şəm bə­dii ifa­də­si­dir. Bi­oq­raf­lar Prus­tun ro­ma­nın­da­kı, zən­gin tə­xəy­yül ar­xa­sın­da giz­lə­nən re­al ha­di­sə və su­rət­lə­rin də­qiq, ger­çək si­ya­hı­sı­nı tər­tib edə bi­lib­lər. On­lar bu sehr­li əsə­rin mü­əl­li­fin hə­ya­tı­na aid re­al ma­te­ri­al­lar­dan qu­rul­du­ğu­nu ol­duq­ca inan­dı­rı­cı bir tərz­də bi­zə gös­tər­mə­yi ba­ca­rıb­lar. Hər­çənd ki, bi­oq­raf­la­rın üzə çı­xar­dıq­la­rı bu "ma­te­ri­al­lar si­ya­hı­sı" ye­nə də Prus­tun ya­ra­dı­cı­lıq qüd­rə­ti­nin gös­tə­ri­ci­sin­dən baş­qa bir şey de­yil. O, özü­nü öy­rən­mək­lə, öz keç­mi­şi­nə baş vur­maq­la hə­ya­tı­nın ən adi mə­qam­la­rı əsa­sın­da əs­ra­rən­giz bir xal­ça to­xu­yub. Bu xal­ça, ma­hiy­yət eti­ba­ri­lə, mü­əl­li­fin sub­yek­tiv möv­qe­dən mü­şa­hi­də et­di­yi, hə­ya­tın axa­rın­da özü-özü­nü iz­lə­mək üçün iki­lə­şən in­san tə­biə­ti­nin hey­rə­ta­miz ək­si­dir.

Qeyd et­dik­lə­ri­miz­dən be­lə bir mü­hüm nə­ti­cə ha­sil olur ki, tə­xəy­yül üçün çı­xış nöq­tə­si ro­lu­nu ya­zı­çı­nın ya­şam təc­rü­bə­si oy­na­sa da, re­al hə­yat "ədə­bi tə­yi­nat" mə­ka­nı de­yil və ola da bil­məz. On­lar ara­sın­da ki­fa­yət qə­dər bö­yük, hət­ta kos­mik öl­çü­lü mə­sa­fə var. Çün­ki ke­çid pro­se­sin­də möv­zu söz­lə ifa­də olu­nan­da, təh­ki­yə for­ma­sı­nı alan­da tər­cü­me­yi-hal­dan gə­lən mə­qam­lar də­yi­şi­lir, yad­daş­dan gö­tü­rü­lən və ya uy­du­ru­lan baş­qa ma­te­ri­al­lar­la qa­rı­şa­raq zən­gin­lə­şir (bə­zən bə­sit­lə­şə də bi­lər). Bu pro­se­sin ge­di­şin­də tə­xəy­yül məhsulu özü­nə mü­əy­yən for­ma qa­za­nır. Mü­əl­li­fi­nin adı­nı üs­tə­lə­mə­yən əsər­lər yal­nız bi­oq­ra­fik ma­te­ri­al ki­mi əhə­miy­yət da­şı­yır və ya­ra­dı­cı­lıq­da uğur­suz­luq sa­yı­lır. Bə­dii­ləş­mə pro­se­si yad­da­şın mü­əl­li­fə ver­di­yi ma­te­ria­lın söz­lə qu­ru­lan ger­çək dün­ya­ya, yə­ni ro­ma­na çev­ril­mə­si­dir. For­ma isə tə­xəy­yü­lün konk­ret­ləş­mə­si­nə im­kan ya­ra­dır. Mə­nim ədə­bi ya­ra­dı­cı­lı­ğa ya­naş­ma­mı düz­gün say­maq olar­sa (bir da­ha qeyd edi­rəm, bu­na əmin de­yi­ləm), ro­man mü­əl­li­fi bu mə­sə­lə­də sər­bəst­dir və de­mə­li, nə­ti­cə­yə gö­rə də tam mə­su­liy­yət da­şı­yır. Əgər Siz bun­dan be­lə nə­ti­cə­yə gəl­di­niz­sə ki, ya­zı­çı bə­dii xə­yal­lar qu­rar­kən öz möv­zu­la­rına görə yox, on­la­rı ədə­bi əsə­rə çe­vir­mək­dən öt­rü gör­dü­yü iş­lər üçün mə­su­liy­yət da­şı­yır, üs­tə­lik, əsər­lə­ri­nin uğur­la­rı­na və uğur­suz­lu­ğu­na da bir­ba­şa o ca­vab­deh­dir, bə­li, düz an­la­mı­sı­nız. Mən məhz bu fi­kir­də­yəm.

Gö­rə­sən, ya­zı­çı­nın hə­ya­tın­da­kı say­sız-he­sab­sız fakt­lar­dan bə­zi­lə­ri­nin (be­lə­lə­ri çox az­dır) ya­ra­dı­cı tə­xəy­yül üçün əhə­miy­yət­li ol­ma­sı­nın, di­gər­lə­ri­nin isə (on­la­rın sa­yı qat-qat ar­tıq­dır) onun zə­ka­sın­da heç bir tə­sir oyat­ma­dan ötüb keç­mə­si­nin sə­bə­bi nə­dir? Bu sua­la də­qiq ca­va­bım yox­dur. An­caq bəl­li bir mü­la­hi­zəm var. Gö­rü­nür, hekayətlər qur­maq üçün ya­zı­çı­ya la­zım olan per­so­naj­lar, ma­raq­lı əh­va­lat­lar, konf­likt­lər bə­dii dü­şün­cə ilə re­al hə­ya­tın ger­çək dün­ya­nın ay­rı­cın­da olan­lar­dır. Bu da, əgər mə­nim əv­vəl­ki mək­tu­bum­dan xa­ti­ri­niz­də­dir­sə, məhz ya­zı­çı­lı­ğa meyl oya­dan, in­sa­nı ət­raf alə­mə qar­şı üs­yan qal­dır­ma­ğa sövq edən əsas amil­dir. Fik­ri­mi əsas­lan­dır­maq üçün say­sız nümunələrdən birinin - XVIII əs­rin, bö­yük də ol­ma­sa, hey­rə­ta­miz də­rə­cə­də məh­sul­dar fransız ya­zı­çı­sı Re­tif de la Bre­ton­nun üzə­rin­də da­yan­maq is­tər­dim. Mən onu məh­dud is­te­da­dı­na gö­rə yox, ger­çək dün­ya­ya qar­şı üs­yan­kar­lı­ğın də­qiq nü­mu­nə­si­ni təq­dim et­di­yi­nə gö­rə fərq­lən­di­ri­rəm. Re­tif de la Bre­ton­nun yaz­dı­ğı çox say­da ro­man içə­ri­sin­də ən məş­hu­ru av­to­bi­oq­ra­fik məz­mun­lu "Müs­yö Ni­ko­la"dır. XVIII əs­rin Fran­sa­sı bu­ra­da so­sio­lo­ji də­qiq­lik­lə, bü­tün in­san tip­lə­ri, dü­şün­cə­lə­ri, ge­yim­lə­ri, məş­ğu­liy­yət­lə­ri­lə bir­gə ve­ri­lib. Bu əsər, is­tər ta­rix­çi və ya ant­ro­po­loq, is­tər­sə də et­noq­raf və ya so­sio­loq ol­sun, bü­tün təd­qiqt­çı­lar üçün əsl xə­zi­nə­dir. On­la­rın ha­mı­sı Re­ti­fin ya­rat­dı­ğı bu mən­bə­dən gen-bol bəh­rə­lə­nib­lər. La­kin onun ro­man­la­rın­da əks olu­nan so­si­al və ta­ri­xi real­lıq­lar elə kəs­kin də­yi­şik­lik­lə­rə mə­ruz qa­lıb ki, on­lar haq­qın­da sırf tə­xəy­yül ki­mi söz aç­maq la­zım gə­lir. Re­al dün­ya­ya çox bən­zə­yən ge­niş və zən­gin bir aləm­də ki­şi­lər qa­dın­la­ra çöh­rə­si­nin gö­zəl­li­yi­nə, be­li­nin in­cə­li­yi­nə, mə­nə­vi saf­lı­ğı­na gö­rə vu­rul­mur­lar. On­la­rı ilk növ­bə­də qa­dın ayaq­la­rı­nın zə­rif­li­yi və ya ayaq­qa­bı­la­rı­nın qə­şəng gö­rü­nü­şü cəlb edir. Re­tif de la Bre­tonn fe­ti­şist idi və bu­na gö­rə də müa­sir­lə­ri ara­sın­da eks­sent­rik ki­mi ta­nı­nır, "qay­da­dan" kə­na­ra çıx­dı­ğı üçün ger­çək­li­yə mü­na­si­bət­də "dis­si­dent" sa­yı­lır­dı. Re­ti­fin ye­ni­dən ya­rat­dı­ğı aləm­də qa­dın gö­zəl­li­yi­nin əsas at­ri­bu­tu və ki­şi­lə­ri ən çox va­leh edən ob­yekt ki­mi in­cə ayaq­la­rın, həm­çi­nin on­la­ra xü­su­si ya­ra­şıq ve­rən co­rab­la­rın, baş­maq­la­rın diq­qət mər­kə­zin­də da­yan­ma­sı ta­ma­mi­lə adi, nor­mal hal­dır. Dün­ya­lar ara­sın­da­kı ke­çid pro­se­si az say­da ya­zı­çı­da bu cür də­qiq­lik­lə, mü­əl­li­fin şəx­siy­yə­ti­nə, is­tək­lə­ri­nə, meyl­lə­ri­nə, na­ra­zı­lıq­la­rı­na uy­ğun şə­kil­də özü­nü gös­tə­rir. An­caq bu­na bən­zər hə­rə­kət­lə­ri, o də­rə­cə­də şü­ur­lu və ay­dın for­ma­da ol­ma­sa da, baş­qa mü­əl­lif­lər də edir­lər. Hər kə­sin hə­ya­tın­da, Re­ti­fin fe­ti­şiz­mi­nə ox­şa­yan, in­sa­nı ya­şa­dı­ğı dün­ya­dan fərq­li bir aləm ar­zu­la­ma­ğa sövq edən han­sı­sa mə­qam­lar var. Fə­da­kar­ca­sı­na haqq-əda­lət ara­maq, ən in­tim, ma­zo­xist və sa­dist eh­ti­yac­la­rı­nı ödə­mək, bö­yük bir eşq ya­şa­maq, söz­lə ye­ni dün­ya­lar qur­maq ya­zı­çı­nın ət­raf aləm­lə konf­lik­ti­nin əsa­sın­da da­ya­nır.

Elə bi­li­rəm ki, ədə­biy­ya­ta xas ən mü­rək­kəb key­fiy­yət olan dü­rüst­lük haq­qın­da da­nış­ma­ğın vax­tı ye­ti­şib. Şüb­hə yox­dur ki, bə­dii tə­xəy­yül ma­hiy­yət eti­ba­ri­lə uy­dur­ma­dır. İs­tə­ni­lən ro­man hə­qi­qət ki­mi qə­lə­mə ve­ri­lən ya­lan­dır, təq­dim edil­di­yi ki­mi ol­ma­yan re­al­lıq­dır, bir növ ger­çək­li­yə bən­zət­mə­dir. Bu, inan­dı­rı­cı­lıq də­rə­cə­si ya­zı­çı­nın çe­şid­li üsul­lar­dan, sirk­də­ki fo­kus­çu­lar ki­mi, nə də­rə­cə­də uğur­la is­ti­fa­də et­mə­sin­dən bir­ba­şa ası­lı olan bir ya­ra­dı­cı­lıq işi­dir. Be­lə­lik­lə, ba­xaq gö­rək, ro­ma­na mü­na­si­bət­də dü­rüst­lük­dən da­nış­ma­ğı­mı­zın ye­ri var­mı? Axı, bu janr­da qə­lə­mə alı­nan ən ger­çək mət­ləb be­lə, is­tər-is­tə­məz ya­lan, uy­dur­ma və il­ğım sə­ciy­yə­li­dir! Hə, bun­dan da­nış­ma­ğın ye­ri var, an­caq mə­sə­lə­ni baş­qa cür qoy­maq la­zım­dır: o ya­zı­çı­nı dü­rüst və doğ­ru­çu ad­lan­dır­maq olar ki, ta­le­yin hök­mü­nə də­qiq və ita­ət­lə əməl edə­rək, yal­nız mü­əy­yən bir qrup möv­zu­nu qə­lə­mə al­sın, şəx­si təc­rü­bə­sin­dən qay­naq­lan­ma­yan, şüu­ru­na la­büd bir şə­kil­də ha­kim kə­sil­mə­yən di­gər möv­zu­la­ra ya­xın dur­ma­sın. Baş­qa söz­lə, ya­zı­çı­nın dü­rüst­lü­yü öz ba­şın­da­kı "cin­lər"lə dil ta­pıb, gü­cü ça­tan qə­dər on­la­ra xid­mət et­mə­sin­də tə­za­hür ta­pır.

Əgər mü­əl­lif onu da­xil­dən tər­pə­dən möv­zu­la­rı qə­lə­mə al­mır, so­yuq baş­la möv­zu və sü­jet­lər se­çə­rək ya­za­raq, bu yol­la asan­lıq­la uğur qa­za­na­ca­ğı­nı dü­şü­nür­sə, be­lə ya­zı­çı dü­rüst və ger­çək­çi ola bil­məz. Ümu­miy­yət­lə, bir qay­da ola­raq, bu cür mü­əl­lif­lər pis ya­zı­çı­lar sa­yıl­ma­lı­dır. Hər­çənd ki, bə­zən be­lə­lə­ri də best­sel­ler­lər si­ya­hı­sın­da fəx­ri yer­lər tu­ta bi­lir­lər. Hə­min si­ya­hı isə, bil­di­yi­niz ki­mi, də­yər­siz ro­man­lar­la do­lu­dur. Mə­nim nə­zə­rim­də, əgər ru­hu­nun də­rin­li­yin­də­ki ka­bus­lar, ya­zı­çı­la­rı üs­yan­kar var­lıq­la­ra çe­vi­rən "cin­lər" ada­mı coş­dur­mur­sa, onun re­al­lı­ğı ye­ni bir şək­lə sa­lan ya­ra­dı­cı adam ol­ma­sı müş­kül­dür. Öz "cin­lərin­dən” qa­çan, öz möv­zu­la­rı­nı ki­fa­yət qə­dər ori­ji­nal və cəl­be­di­ci say­ma­ya­raq, kə­nar möv­zu­la­ra gi­ri­şən­lər dəh­şət­li də­rə­cə­də ya­nı­lır­lar. Ədə­biy­yat­da özü-öz­lü­yün­də yax­şı və ya pis möv­zu yox­dur. İs­tə­ni­lən möv­zu yax­şı da çı­xa bi­lər, pis də. Bu isə, bir da­ha qeyd edi­rəm, möv­zu­nun ro­man şək­li alar­kən nə­yə çev­ri­lə­cə­yin­dən, yə­ni üs­lub və struk­tur­dan müs­təs­na də­rə­cə­də ası­lı­dır. Məhz han­sı­sa möv­zu üçün se­çi­lən for­ma mü­əy­yən bir əh­va­la­ta ori­ji­nal və ya çey­nən­miş, də­rin və ya sət­hi, mü­rək­kəb, ya­xud bə­sit xa­rak­ter ve­rir. For­ma ha­di­sə­lə­rə və per­so­naj­la­ra ener­ji, zən­gin mə­na və dü­rüst­lük gə­ti­rir, ya­xud da elə onun uc­ba­tın­dan bə­zən qəh­rə­man­lar can­sız və ka­ri­ka­tu­ra­nı xa­tır­la­dan oyun­caq­la­ra çev­ri­lir­lər. Mə­nim alə­mim­də, bu, ədə­biy­ya­tın is­tis­na sev­mə­yən az­say­lı qay­da­la­rın­dan bi­ri­dir. Öz­lü­yün­də, möv­zu­lar ro­man üçün əv­vəl­cə­dən han­sı­sa aqi­bət mü­əy­yən­ləş­dir­mir. Ya­zı­çı­nın on­la­rı mü­əy­yən qay­da­da düz­dü­yü söz­lər­lə ger­çə­yə çe­vi­rər­kən ne­cə dav­ra­na­ca­ğın­dan ası­lı ola­raq, möv­zu­lar yax­şı və ya pis, cəl­be­di­ci və ya can­sı­xı­cı alı­nır.

Dos­tum, elə bi­li­rəm ki, mövzu məsələsi barədə bu qədər yetər.

Si­zi bağ­rı­ma ba­sı­ram!

“Xəzər” jurnalı, 2006 (1)

• Kərbəla çölündəki "qaynama temperaturu"
• Məşhur tənqidçinin “Cinayət və cəza” haqqında essesi
• İçalat qəribliyə düşəndə...