Kulis.az Qismətin “XXI əsrin söhbətləri” silsiləsindən 4-cü yazısı olan "Mələklərin cinsiyyəti, yaxud intellektual daş atarmı?" essesini təqdim edir.
2000-ci ildə görkəmli orientalist, Kolumbiya Universitetinin professoru Edvard Səidin bir fotosu dünyada böyük rezonans doğurdu. Fotoda alim Livan sərhəddində yerləşən İsrailin polis bölməsinə daş atırdı. Səid sonradan sözügedən fotoyla bağlı yarıciddi, yarızarafat açıqlamalar verdi. Bir yerdə dedi ki, daş atmaqdan böyük həzz aldım, başqa bir yerdə isə açıqladı ki, oğlumla “kim daha uzağa daş atar?” yarışı keçirirdik və s. Edvard Səid 2003-cü ildə uzun illər əziyyət çəkdiyi xərçəngdən vəfat etdi. Amma onun daş atarkən çəkilmiş fotosu (hansı məqsədlə olur-olsun) bütün dövrlərdə müzakirə olunan bir neçə məsələni yeni əsrin başlanğıcında yenidən gündəmə gətirdi: sənətçinin, intellektualın ictimai mövqeyi, başqa cür desək, ətrafda bunca problem varkən, tutalım, poeziya ilə məşğul olmaq, estetik, fəlsəfi qayğılarla əlləşmək nə qədər düzgündür? Sualları çoxaltmaq, müxtəlif formada vermək olar, mahiyyət aydındır.
Bu cür məsələlər gündəmə gələndə ən çox istifadə edilən bənzətmələrdən biri də “mələklərin cinsiyyəti” əhvalatıdır. Rəvayətə görə, Fateh Sultan Mehmet Konstantinopola daxil olarkən, bizanslı din xadimləri kilsəyə qapanıb “mələklərin dişi, yoxsa erkək” olduqlarıyla bağlı qızğın bir mübahisəyə girişiblərmiş. Həqiqiliyi dəqiq bilinməyən bu rəvayət bu gün də insani fəaliyyətlərin içində yalnız ictimai-siyasi olanı qiymətli hesab edənlərin dilində “faydasız işi” eyhamlaşdırmaq üçün istifadə etdikləri məcazdır.
Ədəbiyyat tarixində hər cür fiqura rast gəlmək mümkündür: Sartr kimi çəlləklər üstünə çıxıb alovlu nitqlər söyləyən, yürüşlərə qatılan aktivistlər də olub, Borxes kimi yalnız ədəbi jurnalları oxuyan, gündəlik qəzetlərə nifrət edən intellektuallar da. Hay-küy yatandan sonra, hamının yeri aydın olur: bu gün ədəbiyyata (vurğu yenə ədəbiyyata düşür!) Sartrın qatdıqlarıyla Borxesin qazandırdıqlarını müqayisə etmək üçün sənət tarixindən orta səviyyədə xəbərdar olmaq bəsdir.
Yadıma gəlir, bir dəfə jurnalistlərdən biri Orxan Pamukdan bizdə də çox sevilən “ziyalı mövqeyi” ilə bağlı soruşanda, usta yazıçı təxminən belə bir cavab vermişdi: “Belə şey tələb edənlər çox vaxt mənim fikrimi eşitmək yox, öz seçimlərinin sorğu-sualsız dəstəklənməyimi istəyirlər”.
Bir vaxtlar aktiv siyasətə qoşulan, sonralar həmin illərdəki düşüncəsini “Sartrın pis təsiri” adlandıran Mario Varqas Lyosa məşhur “Ədəbiyyatsız dünya” essesində yana-yana belə deyir:
“Geniş yayılmış düşüncəyə görə, ədəbiyyatsız da keçinmək olar; ədəbiyyatın həssaslığımızı, mədəniyyətimizi artıran müqəddəs və faydalı bir fəaliyyət olması mübahisə doğurmur, amma bu, yalnız boş vaxtı olanların gözə aldığı əyləncə, süslənib-püslənəcəyi bəzəkdir. İdman eləmək, kinoya getmək, briç, ya da şahmat oynamaq kimi bir şeydir bu, yəni, həmin geniş yayılmış düşüncənin tərəfdarları üçün həyat mübarizəsinin təxirəsalınmaz qayğıları və öhdəlikləri qarşısında seçim etmək lazım olanda, ədəbiyyatı heç düşünmədən nəzərə almamaq olar.”
Kalvino siyasət-ədəbiyyat münasibətlərindən bəhs edən yazılarında qarşı tərəfi zorla öz fikrinə gətirməyə, məcburi siyasi aktivliyə çağırmağa “dünyanın cəsədləşməsi” deyirdi.
Vladimir Nabokov çar dövründən tutmuş sovet dövrünə qədər bədii mətnlərdə bədii-estetik dəyəri ikinci, üçüncü plana atanlara qarşı açdığı savaşda bilə-bilə, qəsdən kəskin mövqedən çıxış edir, “şarlatan tənqidçilərin icadı” dediyi ictimai mesajın epoxandan epoxaya dəyişilən məsələ olduğunu təkrarlamaqdan bezmirdi. Nabokov yaxşı bilirdi vaxtilə istədiyi mövzuda ürəyi istədiyi kimi yazdığı üçün Puşkinin üstünə “ictimai fayda” adıyla düşənlər nə deyirdilər: bir cüt çəkmə Şekspirdən daha faydalıdır (Pisarev), bir tikə pendiri Puşkinin bütün yaradıcılığına dəyişmərəm (Nekrasov).
Mənim üçün ədəbi dəyərindən çox cəsarəti ilə hörmətə layiq olan Soljenitsın 1974-cü ildə İsveçrənin “Palas” otelində yaşayan Nabokovla görüşməliydi. Nabokov dəfələrlə mətbuata demişdi ki, mən Soljenitsini oxuyanda uğunub gedirəm, bu dərəcədə yaza bilməmək nadir hadisədir. Amma əlavə etməyi də unutmurdu: yazıçı kimi ikinci dərəcəli olsa da, cəsarətli publisistik çıxışları təqdirəlayiqdir. O vaxtlar Nobelə namizəd olan Soljentinsın yolda fikrini dəyişdirir, “Lolita”ya görə mübahisəli şöhrəti olan Nabokovla görüşə getmir.
Mükafata qoyduğu mayanın batacağından qorxaraq əsrin ən böyük yazıçılarından biriylə görüşməkdən qaçan Soljenitsın 2000-ci ildə Rusiya prezidenti ilə görüşür, ulu Rusiya xalqı haqqında müzakirələr aparır. Köhnə, amma köhnəlməyən həqiqət bir daha təsdiqini tapır: bədii-estetik dəyər gözardı ediləndə, ədəbiyyat kimi təqdim olunanın ömrü heç otuz il çəkmir. Ona görə vaxtilə böyük Oğuz Atay gündəliklərində “yaza bilməyənlərin solçuluq-sağçılıq oyunları” deyirdi, amma təklənmişdi deyə, elə həmin gündəliklərində belə yazırdı: “Mən burdayam, ey oxucu, sən hardasan?”
Sosrealizmə yoluxmuş yoldaşlar üçün zəruri haşiyə. Yuxarıdakı abzasın ikinci cümləsində söhbət yeməkdən yox, ədəbiyyatın, ədəbiyyatçının funksiyasından gedir.
Aydındır ki, “şair yanan evdə masaya çıxıb şeir oxumalı deyil” (U. Eko), amma şair “sən yanmasan, mən yanmasam, biz yanmasaq” misrasını fövqəladə halların çağırışı kimi də başa düşməməlidir.
Bu yerdə 2017-ci Türkiyədə çapdan çıxan bir kitabı xatırlamaqda fayda var. “Heptemeron” adlı bu kitabda Türkiyənin tanınmış şairi, intellektualı Enis Batur yeddi həmkarına iki sual ünvanlayır: “Birinci sual. Türkiyənin, Dünyanın vəziyyəti məlum ikən, 2016-cı ilin hər hansı bir ayında, kiminsə Ömər Xəyyamın bir rübaisini tərcümə etməyə çalışması 1453-cü ildə mələklərin cinsiyyəti haqqında mübahisə etməklə eyni şeydir? İkinci sual. Şeirdə, şeir tərcüməsində məna-səs əlaqəsi çözülməsi çətin düyündürmü və bu düyünü tamamilə açmaq olmasa da, zorlamağın mərhələləri sizə nədir?”
Bir cümləlik haşiyə. “Heptameron” – (mənası “yeddi gecə” deməkdir) kraliça Marqarita de Navarranın 1558-ci ildə Bokaççionun təsiriylə yazdığı, 72 novelladan ibarət maraqlı bir kitabdır.
Qayıdaq mətləbə. “Heptameron”da sözügedən Ömər Xəyyam rübaisi çox məşhurdur, əsrlər boyu şairlər ona müraciət edib, onu yazıldığı dildəki (farsca) sənətkarlıqda tərcümə etməyə çalışıblar. Bu rübainin məzmunu belədir: “Göy qübbəsinə çiyin verən o qəsrin, qapısına padşahların başqa qoyduqları, üz sürtdükləri o sarayın bürcünə bir qumru qonmuşdu; gördüm, eşitdim ki, elə hey eyni cür oxuyur: Hardadı, hardadı, hardadı, hardadı?” Bu rübainin farsca orijinalında sonuncu misrada “ku” səsi dörd dəfə təkrarlanır, beləliklə, qumrunun çıxardığı səs alınır; bu, poeziyada mimetik (təqlidi) ahəngdə ən yaxşı nümunələrdən sayılır. Böyük sarayların, səltənətlərin axırı heç olduğunu nişan verən bu rübaidəki “ku” həm qumrunun oxumasıdır, həm də farsca “hanı, hardadır?” deməkdir. Böyük Hüseyn Cavid mənzum “Xəyyam” pyesinə Ömər Xəyyamdan etdiyi tərcümələri də daxil edib və bu məşhur şeiri belə tərcümə edib:
“O saraylar ki, buludlarla öpüşməkdə bu gün,
Yüz sürərlərdi keçən şahlar onun xakinə dün,
İştə gördüm, qonaraq bürcünə bir qumru ötər,
Sanki der: hey gidi, hey! Nərdə o gün? Nərdə o gün?”
“Heptameron”da bu rübainin Türkiyədə və Avropada dərc olunan variantları da təqdim olunub, hamısı bir yerə qədər alınıb, heç kim Ömər Xəyyamın bacardığı qumru səsinə yaxın düşə bilməyib. Yeri gəlmişkən, məncə, Hüseyn Cavidin variantı Türkiyədə çıxan tərcümələrin hamısından uğurludur.
Deyilənə görə, bir gün Fales həyətində ulduzları baxırmış. O qədər fikri gedib ki, ayağının altını görməyib, büdrəyib quyuya düşüb. Qulluqçusu onu quyudan çıxara-çıxara deyinirmiş:
“Ayağının altını görmürsən, ulduzlarla əlləşirsən.”
Bu gün gerçəkliyə saplanmış həmin deyingən adam Falesin bioqrafiyasında bir cümlədir, amma ayağının altını görməyən filosof dünyanın hər yerindən görünən ulduzlar kimi parlaqdır.
Heç bir seçim digərini istisna etməməlidir.
Mənə qalsa, büdrəməyi gözə alaraq, kimlərsə ulduzlara da baxmalıdır və qumruların səsini heç vaxt unutmamaq lazımdır: ku-ku-ku-ku?
2020, 28 yanvar.
