Bu gün görkəmli ABŞ yazıçısı və tənqidçisi Suzan Sontaqın anım günüdür.
Kulis.az onun "Nümunəvi əzabkeş Pavese" yazısını təqdim edir.
Çezare Pavese yazıçılığa təxminən 1930-cü ildə başlayıb; ingiliscəyə tərcümə edilmiş, ya da burada – Amerikada nəşr edilmiş kitablarını (“Təpədəki ev”, “Ay və tonqallar”, “Tənha qadınlar arasında” və “Təpələrin şeytanı”) 1947-49-cu illər arasında yazıb; buna görə də Pavesinin kitablarını ingiliscə oxuyanlar onun əsərlərinin bütövlüyü haqqında ümumi bir nəticəyə gələ bilməz.
Yenə də təkcə bu dörd romana istinad edərək Pavesenin romançı kimi əsas xüsusiyyətlərinin zəriflik, yığcamlıq və nəzarət olduğunu demək olar. Üslubu düz, quru və duyğusuzdur. Mövzusu çox vaxt vəhşilik olsa da, Pavesenin romanlarında nəzərə çarpan bir soyuqqanlılıq var. Bunun səbəbi odur ki, əsas mövzu vəhşi hadisə yox, (məsələn, “Tənha qadınlar arasında” romanında intihar; “Təpələrin şeytanı”nda müharibə) təhkiyəçinin diqqətli subyektivliyidir. Bir Pavese qəhrəmanının tipik cəhdi axıcılığa nail olmaqdır; tipik problemi isə ünsiyyət çatışmazlığıdır. Romanlar vicdanın böhranlarından və bu böhranlara qarşı mübarizədən bəhs edir. Ehtimal edilir ki, həvəslər korşalıb, duyğular və cismani istəklər zəifləyib. Öz hissləriylə girişdikləri ironik, melanxolik yaşantılar arasında var-gəl edən, vədəsiz peşmanlayan sivil insanların əzabları tanış məsələlərdir. Ancaq çağdaş həssaslığın bu növündə (romanda) edilən kəşflərin (məsələn, son səksən ildə yazılmış fransız roman və şeirlərinin çoxunun) əksinə olaraq, Pavesinin romanları həyəcansız və məsumdur. Əsas hadisələr həmişə səhnədən kənarda, ya da keçmişdə baş verir; erotik səhnələrdən qəribə şəkildə uzaq durulur.
Pavese personajların qopuq münasibətlərini əsaslandırmağa çalışaraq onları aid olduqları məkanla dərin əlaqə içində göstərir – çox vaxt bu, Pavesenin universitetə getdiyi və yetkinlik çağlarının böyük hissəsini keçirdiyi Turinin şəhər mənzərəsi, ya da Turin ətrafıdır, yəni yazıçının doğulduğu, uşaqlığının keçdiyi Piemonte bölgəsi. Yenə də bu məkan hissi, bir yerin mənası kəşf etmək, ortaya çıxarmaq arzusu Pavesenin romanlarına regional bədii ədəbiyyat xüsusiyyətlərindən heç nə qazandırmır; Pavesenin ingilisdilli oxucular arasında çox da həvəslə qarşılanmamasının səbəblərindən biri bu ola bilər; Pavese həm İnyasio Silonedən, həm də Alberto Moraviadan daha istedadlı və original yazıçı olsa da, onlar kimi reaksiya doğurmayıb. Pavesedəki məkan və insan duyğusu hər hansı italyan yazıçısından gözlədiyimiz məkan və insan duyğusu deyil. Amma unutmamalıyıq ki, Pavese Şimali İtaliyada boya-başa çatıb; Şimali İtaliya da bir xaricinin xəyalındakı İtaliyaya oxşamır; Turin isə xariciləri özünə cəlb edən tarixi qığılcımlardan və cismani həzzlərdən məhrum olan böyük sənaye şəhəridir. Pavesenin Turini və Piomentesində heç bir abidə, heç bir yerli kolorit, heç bir etnik cazibədarlıq yoxdur. Əslində, belə yerlər var, ancaq əlçatmazdırlar, anonim və insanlıqdan məhrum yer kimi mövcuddurlar.
Pavesenin insan-məkan münasibətləriylə bağlı duyumu (insanların hansısa məkana xas olan insandankənar gücün təsirinə düşüb həmin yerə saplanması) Alen Renenin, xüsusilə də Mikelanjelo Antonioninin filmlərini – Pavesenin ən yaxşı romanı olan “Tənha qadınlar arasında”nın əsasında çəkilən “Dostluq”, “Macəra” və “Gecə”yə baxan hamıya tanış gələcək. Ancaq Pavese romanlarının fəzilətləri kütləvi fəzilətlərdən deyil; Antonioninin filmlərindəki fəzilətlərin populyar olmaması kimi. (Antonioninin filmlərini bəyənməyənlər onları “ədəbi” və “hədsiz subyektiv” hesab edirlər). Antonioninin filmləri kimi Pavesenin romanları da zərif, qapalı (amma qətiyyən bulanıq yox), rahat, anti-dramatik və özünə yetərlidir. Antonioni məşhur rejissor olsa da, Pavese dövrümüzün məşhur yazıçılarından deyil. Ancaq Pavese Amerika və İngiltərədə indikindən daha çox diqqətə layiq yazıçıdır.
(Eyni şey başqa bir italyan üçün, Pavese ilə eyni ildə doğulan (1908), hələ də sağ olan və yazmağa davam edən, xeyli roman və hekayənin müəllifi Tomasso Landolfi üçün keçərlidir. Bu günə qədər İngiltərədə “Qoqolun arvadı və başqa hekayələr” adlı doqquz hekayədən ibarət bircidliyi çıxan Landolfi, çox fərqli yazıçıdır və yaxşı əsərlərində Pavesedən də güclüdür. Landolfinin mərəzli hazırcavablığı, tolerant olmayan intellektuallığı və fəlakətlə bağlı sürrealist düşüncələri onu Borxes və İsak Dinesen kimi yazıçılara yaxınlaşdırır. Amma Landolfi və Pavesedə, onların əsərlərini bugün xeyli dərəcədə Amerika və İngiltərədə yazılmaqda olan bədii ədəbiyyatdan (fiksiyadan) həm fərqləndirən, həm də ilk baxışda oxuculara darıxdırıcı gələn ortaq bir cəhət var. Landolfi və Pavesəyə aid olan müştərək xüsusiyyət belədir: tərəf tutmayan, özünəqapanmış yazı düşüncəsi. Bu cür yazıçılarda bir hekayəni nəqletmə aktı hər şeydən əvvəl təfəkkür aktıdır. Hekayə danışmaq aşıq-aşkar şəkildə insanın öz zəkasından istifadə etməsi deməkdir; Avropa və Amerika ədəbiyyatını müəyyənləşdirən ortaq bir xüsusiyyət kimi təhkiyənin bütövlüyü, əslində, təhkiyəçinin zəkasının bütövlüyü deməkdir. Ancaq bugün Amerikada geniş yayılmış bədii ədəbiyyat nümunələrinin yazılmasında zəkanın bu səbrli, cəfakeş, dəbdəbəsiz istifadəsi az qala yoxdur. Amerikalı yazıçılar çox vaxt istəyirlər ki, faktlar özləri özlərini açıqlasın, özləri özlərini şərh etsin. Əgər təhkiyəçinin səsi eşidilirsə, bu səs çox güman ki, saf zehni təmizlik (ya da zorakı hiyləgərlik və qıvraqlıq) içindədir. Belə ki, Amerikada yazılanların əksəriyyəti Avropada yazılan klassik tərzin əksinə, kobud şəkildə ritorikdir (başqa cür desək, vasitələrin məqsədlərlə əlaqəsini göstərən quru şeylərlə doludur); Avropadakı klassik tərz öz təsirini anti-ritorik (distansiya saxlayaraq, tərəfkeş olmadan şəffaflığa can ataraq) formada yaradır. İstər Pavese, istərsə də Landolfi bu anti-ritorik ənənəyə tam uyğun gəlir.)
Ötən günlərdə Pavesenin 1935-ci ildən 42 yaşında intihar etdiyi 1952-ci ilə qədər yazdığı gündəliklər ingiliscə çap olundu. Bu gündəliklər Pavesenin romanlarıyla tanış olmadan, özünəməxsus modern bir ədəbiyyat növünün (yazıçının gündəliyi, dəftərləri, ya da xatiratı) nümunələri kimi də oxuna bilər.
Bir yazıçının gündəliyini niyə oxuyuruq? Əsərlərini aydınlaşdırdığı üçünmü? Çox vaxt aydınlaşdırmaz. Məncə, gələcəkdə çap olunmaq üçün yazılanda belə, daha çox gündəlik janrındakı xamlıq hissinə görə oxuyuruq. Yazıçını öz dilindən eşidirik; əsərlərində geyindiyi “mənlik” maskalarının arxasındakı “mən” ilə tanış oluruq. Roman nə qədər səmimi olur-olsun, bunu bacara bilməz; birinci şəxsdə yazılanda, ya da özünə açıq şəkildə işarə vuran üçüncü şəxsdə yazılanda belə. Pavesenin romanlarının əksəriyyəti (ingiliscəyə tərcümə olunan dörd romanı da daxil olmaqla) birinci şəxsdə yazılıb. Yenə də biz bilirik ki, “İtmiş zamanın sorağında”dakı təhkiyəçi Marsel nə qədər Prustdursa, “Məhkəmə” və “Qəsr”dəki təhkiyəçi K. nə qədər Kafkadırsa, Pavesenin romanlarındakı “mən” də o qədər Pavesedir. Bu, bizə kifayət etmir. İnsanın dini inanclar üçün özünü qurban etməsinin normal qəbul edildiyi çağlardakı kimi, çağdaş oxucu da bu gün yazıçını öz qarşısında çılpaq şəkildə görmək istəyir.
Gündəliklər bizə yazıçı ruhunun iş otağını göstərir. Bəs yaxşı, yazıçının ruhuyla niyə bu qədər maraqlanırıq? Ona yazıçı kimi bəslədiyimiz hədsiz marağa görə yox, yolu Pol və Avqustin tərəfindən açılan, “mən”in kəşfini əzab çəkən “mən”in kəşfiylə eyniləşdirən, xristianlığın daxilə baxmaq ənənəsinin ən sonuncu və ən güclü mirası olan psixoanalizlə iştahlı şəkildə maraqlandığımıza görə. Çağdaş düşüncədə sənətçi (müqəddəsin yerini tutaraq) nümunəvi bir əzabkeş olub. Sənətçilər içində isə yazıçı, söz ustası çəkdiyi əzabı ən yaxşı ifadə edə biləcək kəsə çevrilib.
Yazıçı nümunəvi əzabkeşdir, çünki həm əzab çəkməyin ən dərin qatlarına enib, həm də öz əzabını ucaltmaqda (Freydist mənada yox, sözün həqiqi mənasında) peşakar bir metod kəşf edib. Yazıçı insan kimi əzab çəkir; yazıçı kimi isə bu əzabı sənətə çevirir. Yazıçı çəkdiyi əzabı sənətin malına çevirməyi kəşf edən şəxsdir – eynilə müqəddəslərin ruhların səlaməti üçün əzab çəkməyin faydalı və lazımlı olduğunu kəşf etməsi kimi.
Pavesenin gündəliklərini bir-birinə bağlayan ortaq nöqtəni onun çəkdiyi əzablardan necə istifadə etməyində, onlardan necə yararlanmağıyla bağlı düşüncələrində axtarmaq lazımdır. İstifadə yollarından biri ədəbiyyatdır; digəri isə həm sənətə meyillənmə və sənəti təkmilləşdirmə texnikası kimi, həm də özü-özlüyündə bir dəyər kimi tənha qala bilməyi öyrənməkdir. Üçüncü istifadə metodu isə əzab çəkməyin ən sonuncu instansiya olan intihardır – amma burada intihar əzaba son vermək üçün deyil, əksinə, əzabdan istifadə etməyin ən axırıncı məqamıdır.
Gündəliklərin 1938-ci ildə yazılmış bir səhifəsində diqqət çəkən belə bir düşüncə silsilə ilə qarşılaşırıq: “Ədəbiyyat həyatın hücumlarına qarşı müdafiədir. Ədəbiyyat həyata belə deyir: “Məni aldada bilməzsən. Vərdişlərini tanıyıram, reaksiyalarını əvvəlcədən təxmin edib izləməkdən zövq alıram və sənin normal axarını kəsən hiyləgər tələlərə düşərək səndən sənin sirrini oğurlayıram!… Baş verənlər qarşısında adətən müraciət edilən digər müdafiə yolu isə irəli doğru təzə bir sıçrayış etmək üçün güc yığarkən sığındığımız səssizlikdir. Ancaq özümüzü səssizliyə elə özümüz təhrik etməli, səssizliyə ötürülməyə, ölüm yolu ilə olsa belə, boyun əyməliyik. Bu çətinlik qarşısında yeganə müdafiə yolu özümüzə bir çətinlik seçməkdir… Təbiətləri etibarilə yüksək dozada, fasiləsiz şəkildə əzab çəkə bilən insanların üstünlükləri var. Əzabın şiddətini astar üzünə çevirərək onu öz malımız, öz seçimimiz edə bilmək yalnız bu yolla mümkündür; ona boyun əyirik. İntihar üçün haqlı bir səbəb.”
Başlıca nümunələrini nəzərdən keçirəsi olsaq, modern formada yazıçı gündəliklərinin qəribə bir təkamüldən keçdiyini görə bilərik: Stendal, Bodler, Kafka və indi də Pavese. “Mən”in açıq-aşkar şəkildə ortaya tökülməsi “mən”dən xilas olmaq yolunda fədakar bir axtarışa çevrilir. Pavesedə Andre Jidin öz həyatını sənət əsəri kimi görən protestan anlayışı, öz ehtiraslarına hörmət, öz hisslərinə inam və özünə sevgi yoxdur. Kafkadakı kimi öz əzablarına özünü zarafatsız, tamamilə zərif şəkildə həsr etmək meyli də yoxdur. Romanlarında “mən” sözündən rahatlıqla istifadə edən Pavese, gündəliklərindən özünə adətən “sən” deyir. Özünü təsvir etmir, əksinə, özünə səslənir. O, özü-özünün zarafatcıl, nəsihət verən, danlayan müşahidəçisidir. Adama belə gəlir ki, mənliyin bu cür içə qapalı rakursdan görülməsinin nəticəsi ancaq intihar ola bilər.
Nəticə etibarilə gündəliklər uzun bir daxili hesablaşma, özünü təftiş etmə silsiləsidir. Bu mətnlərin içində nə gündəlik həyat və ya müşahidə edilmiş hadisələrlə bağlı bir qeyd, nə də ailə, dostlar, sevgililər, iş dostları, ya da (Jidin gündəliklərində olduğu kimi) ümumi hadisələrə verilmiş reaksiyalarla bağlı təsvirlər var. Bu mətnlərdə bir yazıçı gündəliyindən gözlədiyimiz şeylərdən yalnız (Kolridcin “Dəftərlər”i və yenə Jidin gündəliklərində olduğu kimi) üslub və ədəbi kompozisiya ilə bağlı çoxsaylı düşüncələr, öz oxuduqlarından götürdüyü uzun qeydləri görürük. Pavese İtaliyadan kənara çıxmamış olsa da, əslində, “tam avropalı”dır; gündəlikləri onun bütün Avropa ədəbiyyatını və düşüncəsini, xüsusi maraq göstərdiyi Amerikan ədəbiyyatını çox yaxşı bildiyini göstərir. Pavese təkcə bir romançı deyil, bir “uomo di cultura”dır – mədəniyyət adamıdır: şair, romançı, qısa hekayələr müəllifi, ədəbi tənqidçi, tərcüməçi və İtaliyanın ən qabaqcıl nəşriyyatlarından birinin (Einaudi) nəşrə məsul direktorudur. Gündəliklərdəki səhifələrin çoxunda ədəbiyyat-adamı-olaraq-yazıçının səsi var. Riqveda, Evripid və Defodan Kornel, Viko, Kyerkaqor və Heminqueyə qədər dəyişən son dərəcə müxtəlif yazıçıları oxumaqla keçmiş bir ömrün axırında qazanılmış həssas və zərif şərhləri var. Burada göstərmək istədiyim şey gündəliklərin bu cəhəti deyil; çünki çağdaş oxucuların marağına səbəb olan şey gündəliklərin bu cəhəti olmayıb. Yenə də buna diqqət etmək lazımdır ki, Pavese öz əsərlərindən danışarkən onların müəllifi olmaqdan çox, oxucu, ya da tənqidçi kimi davranır. Burada əsərin formalaşma prosesi, yazmağı düşündüyü roman, şeir, ya da qısa hekayələrlə bağlı plan və eskizlər yoxdur. Mübahisə mövzusu olan yeganə şey bitmiş əsərlərdir. Gündəliklərdə nəzərə çarpan bir başqa çatışmazlıq da Pavesenin siyasətlə bağlı düşüncələridir – nə 1935-ci ildə on ay həbsdə yatmasına səbəb olan anti-faşist tədbirlərdən, nə də Kommunist Partiyasıyla uzun illər çəkən, qərarsız və nəticədə xəyal qırıqlığıyla bitən əlaqəsindən bir cümlə belə yazmır.
Belə deyə bilərik ki, bu gündəliklərdə iki persona var. İnsan olaraq Pavese; tənqidçi və oxucu olaraq Pavese. Ya da: keçmişə tuşlanmış düşüncələri və gələcəyə yönəlmiş düşüncələriylə Pavese. Hisslərin və eskizlərin özünü ittiham edən, günahlarını etiraf edən analitik tərəfi var; düşüncələrin özəyi (bir yazıçı kimi, qadınların aşiqi kimi və irəlidə intihar edəcək bir insan kimi) öz istedadıdır. Bundan başqa orada keçmişə yönəlmiş şərhlər var: yekunlaşmış bəzi əsərlərin analizləri və onların digər əsərlər arasındakı yeri; oxuduqlarıyla bağlı qeydlər. Həyatının “indisi” gündəliklərinə girsə də, bu bizim qarşımıza daha çox onun bacarıqları və ümidlərinin nəzərdən keçirilməsi kimi çıxır.
Yazmaqdan başqa Pavesenin təkrar-təkrar qayıtdığı iki əsas mövzu var: Birincisi, Paveseni universitet illərindən (iki yaxın dostu intihar etdiyi üçün) bəri narahat edən və hər səhifədə qarşımıza çıxan intihar temasıdır. İkincisi isə romantik sevgi və erotik uğursuzluqdur. Pavese özünü fövqəladə dərəcədə cinsi yetərsizlik hissiylə əzablar içində qıvrılan bir adam kimi təqdim edir; bu əzablarını, cinsi texnika, sevginin ümidsizliyi və cinsiyyət müharibəsiylə bağlı hər cür nəzəriyyə ilə dəstəkləyərək özünə aşılmaz bir sədd çəkir. Qadınların erotizmdən istifadə etməsi, cinsi istismarla bağlı fikirləri, özünün sevə bilməməsi və cinsi baxımdan qarşısındakını razı sala bilməməsiylə bağlı etirafları iç-içə keçir. Ömrü boyu heç vaxt evlənməmiş Pavese, gündəliklərində uzun çəkən bir neçə sevgi macərasını və bir neçə təsadüfi cinsi təcrübəyə verdiyi reaksiyadan söz açır; bu reaksiyalar adətən nəsə problem çıxacağını hiss etdiyi anlarda, ya da münasibətlər uğursuzluqla bitdikdən sonra yazılıb. Qadınları heç vaxt təsvir edilmir; münasibətlərdəki hadisələrə kiçicik də olsa eyham vurulmur.
Pavesenin də yaşayaraq gördüyü kimi, bu iki tema, əslində, bir-birinə sıx şəkildə bağlıdır. Həyatının son aylarında Amerikalı bir film ulduzuyla girdiyi bədbəxt münasibətin ortasında belə yazıb: “İnsan özünü bir qadına bəslədiyi sevgi ucbatından öldürməz, çünki sevgi (hər cür sevgi) bizi çılpaqlığımız, səfalətimiz, dəymədüşərliyimiz, heçliyimizlə ortaya çıxarır. Dərinlərdə, çox dərinlərdə axıb getməkdə olan bu qəribə sevgi münasibətindən var gücümlə yapışmamışdımmı?… Sırf özümü o köhnə düşüncəyə geri qaytarmaq üçün, onu əvvəldən bəri daim fikrimi yoldan çıxaran həmin səbəbə, o köhnə düşüncəyə, sevgiyə və ölümə geri qayıtmağın üzrxahlığı etməmişdimmi? Bu, mənim qanımda olan şeydir.” Ya da zarafatcıl bir tonda belə yazırdı: “Qadınları düşünməmək mümkündür, eynilə ölümü düşünməmək kimi.” Qadınlar və ölüm Paveseni həmişə eyni narahatlıq, pessimizm havasıyla ovsunlayıb; çünki hər iki vəziyyətdə də Pavesenin başlıca problemi bunlara layiq olub-olmadığıdır.
Pavesenin sevgi mövzusunda demək istədiyi romantik ideallaşdırmanın bizə tanış olan astar üzüdür. Pavese də, Stendal kimi, sevginin özlüyündə bir fiksiya olduğunu yenidən kəşf edir; arabir səhv edən sevgi deyil, sevginin özü xətadır. İnsanın bir başqasına bağlanmaq hesab etdiyi şey, maskası yırtılanda, qarşımıza tənha “mən”in çoxsaylı rəqslərindən biri kimi çıxır. Sevgiyə bu cür baxmağın yazıçının çağdaş vəzifəsiylə oxşar olduğunu görmək çətin deyil. Sənəti bir təqlid olaraq görən Aristotelçi ənənədə yazıçı reallığı özündən kənardakı bir şey olaraq təsvir etməyin bir vasitəsi, yaxud vasitəçisi idi. Sənəti bir ifadə olaraq görən Modern ənənədə isə (təxminən, Russodan bu yana) sənətçi özüylə bağlı həqiqəti danışır. Buna görə də istər-istəməz səhvən sevilən şəxsi, ya da obyektin dəyəriylə bağlı yaşantını, yaxud açıb-ağardıldığı zənn edilən sevgini insanın öz təcrübəsi, ya da açıb-ağardılması kimi görən bir sevgi nəzəriyyəsi ortaya çıxır. Sevgi də sənət kimi özünü ifadə etmək yollarından birinə çevrilir. Halbuki bir qadını əldə etmək bir roman, ya da bir şeir yazmaq kimi tənhalıqda baş verən bir təcrübə olmadığı üçün uğursuzluğa məhkumdur. Bugün ciddi ədəbiyyat və kinonun başlıca mövzularından biri uğursuz sevgidir. (Əks-arqumentlə qarşılaşanda, məsələn, “Leydi Çatterleyin sevgilisi”, ya da Lui Malın “Sevgililər” ilə qarşılaşanda, hadisəni “nağıl” kimi qiymətləndirməyə meyl edirik). Sevgi ölür, çünki doğuluşu səhvdir. Yenə də insan, Pavesenin sözləriylə desək, dünyanı bir “mənfəət meşəsi” olaraq gördükcə, bu, məcburi bir səhv olaraq qalacaqdır. Tənha qalmış “mən”in əzabı heç vaxt bitməz. “Həyat əzab çəkməkdir və sevginin verdiyi həzz narkotikdir.”
Erotik asılılığın fiktiv xüsusiyyətinə bəslənən çağdaş inancın nəticələrindən biri də qarşılıqsız sevginin qarşısı alınmaz cazibəsinə yeni bir şüurla təslim olmaqdır. Sevgi tənhalıq içindəki “mən” tərəfindən hiss edilərək səhvən açıb-ağardıldığı üçün, sevgilinin “mən”inə girə bilmək romantik təsəvvürdə hipnoz olmaq kimi bir cazibə yaradır. Qarşılıqsız sevginin magik cazibəsi, Pavesenin “Səhvsiz davranış” dediyi şeydə və güclü, tamamilə tənha, hər şeyə qarşı laqeyd olan mənlikdə gizlidir. 1940-cı ildə Pavese gündəliyinə belə yazıb: “Səhvsiz davranış laqeydlikdən yaranır. Bizə tamamilə laqeyd yanaşan şəxsə dəlicəsinə aşiq olmağımızın səbəbi bəlkə də budur; qadın – “zərifliyi”, “mükəmməlik” magiyasını, arzu edilə biləcək hər şeyi təmsil edir.”
Pavesenin sevgiylə bağlı müşahidələrinin əksəriyyəti Qərbdəki cinsi sevgi obrazının təkamülünü, Tristan və İzoldadan başlayan “romantik əzab çəkmə”, sonra isə ölüm istəyi kimi davam edən, Deni de Rujmon və digər təxəyyül tarixçilərinin nəzəriyyələrini dəstəkləyən əyani nümunələr kimidirlər. Ancaq Pavesenin gündəliklərindəki “yazmaq”, “erotizm” və “intihar” terminlərinin təsirli şəkildə ritorik iç-içəliyi bu həssaslığın çağdaş formada, əslində, daha mürəkkəb olmasından xəbər verir. Rujmonun tezisi bəlkə də qərbdə sevgiyə hədsiz dəyər verilməsini açıqlaya bilər, ancaq bu mövzuyla bağlı çağdaş pessimizmi, sevginin və şəhvani doyumun ümidsiz gözləntilər olduğunu açıqlaya bilməz. Rujmon da rahatlıqla Pavesenin bu sözlərindən istifadə edə bilərdi: “Sevgi dinlərin ən bayağısıdır.”
Mənim fikrimcə, modern sevgi kultu, Rujmonun irəli sürdüyü kimi, xristianlıqdan ayrılan (Qnostik, Manixeist, Katarosçu) inkarçı inanc hekayəsinin bir hissəsi deyil; əksinə, duyğuların itirilməsi üzərində intensiv şəkildə, çağdaş yanaşmayla əlləşmək deməkdir. “Özümüzə… özümüzü optimist düşünmək və bundan fayda götürəcək bir məqama gətirmək üzrə… özümüzə, romanlarımızdan birindəki qəhrəmanlardan biriymiş kimi baxmaq sənətini” inkişaf etdirmək istəyi, gündəliklərin başqa yerlərində fasiləsiz qüssə mənbəyi olan özünə yadlaşma vəziyyətindən Pavesenin ümidlə danışa bildiyini göstərir. Gündəliklərin başqa yerində Pavese deyir: “Həyat bədəndə başlayır.”; fasiləsiz şəkildə, bədənin ağıla yönəltdiyi qınaqları dilə gətirir. Sivilizasiyanı bədənin obyektiv olaraq problemə çevrildiyi mərhələ olaraq ifadə edəsi olsaq, onda indi içində olduğumuz sivilizasiyanı bu problemin subyektiv olaraq fərqində olduğumuz mərəhələsi kimi ifadə edə bilərik. Bugün cismani yaşantıya həvəs göstərir, yəhudilik və xristianlığın zahidlik ənənələrini rədd edirik; ancaq yenə də həmin dini ənənənin bizə miras qoyduğu ümumiləşdirilmiş həssaslığın sərhədləri içində davranırıq. Buna görə də gileylənirik; taleyimizə boyun əymişik və qopuqluq içindəyik deyə giley-güzar edirik. Pavesenin tam şəkildə inziva və tənhalıq içində keçəcək ömür sürmək gücünü tapmaq üçün fasiləsiz şəkildə zikr etdikləri (“Qəhrəmanlığın yeganə qaydası, tənha, tənha, tənha olmaqdır”) onun hiss edə bilməmək mövzusunda dayanmadan təkrarladığı yalvarışlarla tamam ziddiyyət içindədir. (Məsələn, ən yaxşı dostu olan, hörmətli bir professor və Müqavimət Hərəkatının öndəri Leone Ginzburq 1940-cı ildə faşistlər tərəfindən işkəncəylə öldürüləndə, Pavesenin heç bir şey hiss edə bilməməsi ilə bağlı müşahidələrinə baxın.) Modern sevgi kultu bax bu məqamda dövriyyəyə girir: bu, özümüzü hissləri yaşamaq baxımından sınadığımız və yetərsiz hesab etdiyimiz başlıca sahədir.
Hamı bilir ki, biz cinslər arasındakı sevgiyə, Antik Yunanlılar və Şərqlilərdən daha fərqli, daha böyük əhəmiyyət verərək baxırıq, çağdaş sevgi anlayışı bir az zəiflədilmiş və dünyəviləşdirilmiş formada da olsa, xristianlıq ruhunun davamıdır. Ancaq sevgi kultu, Rujmonun iddia etdiyi kimi, xristianlıqdan qalma inkarçı inanc deyil. Xristianlıq yarandığı gündən bəri (Pol) yeganə romantik din olub. Qərbdəki sevgi kultu əzab çəkmək kultunun (ciddiliyin ən uca nişanəsi olaraq əzab çəkməyin – çarmıx nümunəsi) yalnız bir istiqamətidir. Antik İbranilər, Yunanlılar, ya da Şərqlilərdə sevgiyə bu dərəcədə dəyər verildiyini görmürük, çünki əzab çəkməyə bu dərəcə müsbət dəyər yüklənmir. Ciddiyətin göstəricisi əzab çəkmək deyildi; əksinə, ciddiyət insanın əzab çəkmək cəzasından qaçmaq və ya əzabı ötüşdürmək bacarığıyla, rahatlığa və tarazlığa çatmaq qabiliyyətiylə ölçülürdü. Bunun əksinə, bizə miras qalan həssaslıq – ruhaniyyəti və ciddiyyəti hissi təbəddülat, əzab çəkmək və ehtirasla eyniləşdirir. İki min ildir əzab çəkən vəziyyətdə olmaq xristianlar və yəhudilər arasında ruhani bir dəb sayılıb. Buna görə də bizim hədsiz dəyər verdiyimiz şey sevgi yox, əzab çəkməkdir – daha kəskin deyəsi olsaq, əzab çəkməkdən gələn ruhani dəyərlər və faydalardır.
Müasir dövrün bu xristian həssaslığına qatqısı ondan ibarətdir ki, biz sənət əsərlərinin və erotik sevgi cəhdlərinin əzab çəkməyin ən nadir iki mənbəyi olmasını kəşf etmişik. Yazıçının gündəliyində axtardığımız və Pavesenin bizə narahatlıq verən bolluqda təqdim etdiyi şey də bax budur.
Tərcümə: Qismət
