Kulis.az Güneyli tarixçi-araşdırmaçı Məhəmməd Rəhmanifərin APA-ya müsahibəsini təqdim edir.

– Məhəmməd bəy, Azərbaycana xoş gəlmisiniz. Sonuncu səfəriniz nə vaxt olub?

– Haradasa, 10 il bundan öncə. Bu dəfə həsrət uzun çəkdi. Şükürlər olsun, yenə də buradayıq.

– Bakını gəzə bildiniz? Nə kimi dəyişiklər gördünüz?

– Vallah, ərəbcə bir ifadə var: insan bir şeyi çox sevsə, gözləri kor, qulaqları kar olar. Yəni onunla bağlı yeniliyi görmək və eşitmək olmaz. Mən Bakını o qədər sevirəm ki, hər nə qədər dəyişiklik olsa da, yeni nələrsə tikilsə də, mən elə sanıram ki, bunu hər zaman elə bu cür gözəl formada görmüşəm. Bu, mənim sevgimdən irəli gəlir. Hər yenilik mənim üçün lap başdan varmış kimi gəlir. Bakı mənim üçün həmişə belə gözəl, təravətli olub.

– Sizin APA-da Güney Azərbaycanla bağlı silsilə yazılarınız yayımlanır. Bu mətnlərdə diqqətimi çəkən soydaşlarımızın İran rejimi tərəfindən sıxışdırılması məsələsidir.

– Hər baxımdan sıxışdırılma var və davam etdirilir. Yəni orada, İranda Güney azərbaycanlılara qarşı basqı və sıxışdırmalar qeyd etdiyiniz kimi aparılır. Bu, hətta məişət səviyyəsinə qədər gedib çıxır. Güney Azərbaycan bölgələrinə dövlət tərəfindən heç bir yatırım edilmir. Hətta şəxsi təşəbbüslərin də qabağını alırlar. Bunun nəticəsində Güney Azərbaycanda yaşayış şərtləri olduqca ağır hal almış olur və insanlar məcbur fars bölgələrinə köç edirlər.

Həmçinin, bildiyiniz kimi, milyonlarca güneylinin ana dilində təhsil almaq haqqı yoxdur. Bizim türkcə kitablarımıza və tədbirlərimizə belə yasaqlar tətbiq edilir. Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlı tədbirlər keçirmək heç cür mümkün deyil. Elə şərtlər qoyulur ki, o şərtlərlə nəsə həyata keçirmək müşkülə çevrilir. Yəni hər şey sanki polis nəzarəti altında saxlanılır, idarə olunur. İnsanlar üçün ifadə və hətta duyğu azadlığı belə yoxdur.

Siz xatırlayırsınızsa, mənim yazılarımdan biri “Traktor” futbol klubu barəsində idi. Bizim qadınlarımız sevdikləri klubun oyununa belə gedib baxa bilmirlər. Onların stadiona girişi yasaqdır. Belə olan halda, qadınlarımız məcbur gedib uzaqdan, dağdan-dərədən baxırlar.

– Məhəmməd bəy, şair və yazıçılara olan münasibət necədir? Ana dilində yazmaları, həmin o yazıların kitab halında çapı və sair.

– Təbii ki, müxtəlif maneələr tətbiq olunur. Sırf Azərbaycan türkcəsində yazan adamlar artıq, bir növ, şübhəlilər siyahısına salınır. Yəni deyə bilərik ki, o adamlara qarşı dövlətin nəzarəti olur. Şair, yaxud yazıçı ana dilində yazırsa, bu, artıq şübhədir, ona qarşı basqının tətbiq olunması deməkdir. Məsələn, mən Məhəmmədhüseyn Şəhriyarla bağlı kitab yazmışdım: “Şəhriyarla birlikdə özgələşməkdən özləşməyə doğru”. İranda hər bir kitab üçün izn alınmalıdır, yoxsa onu yaymaq haqqın olmur. Biz də bu kitab üçün izn aldıq. Sonralar məni sorğu-suala çağırdılar. Və mənə dedilər ki, əgər sənə 12 illik həbs kəsəcəyiksə, onun 2 ilini bu kitaba görə çəkəcəksən. İzah etdilər ki, səbəbin biri odur ki, sırf türkcə yazmısan. İkincisi isə, kitabın içindəkilər. Mənə sual edirlər ki, niyə türkcə yazırsan? Dedim, bu nə deməkdir axı? Bu dil mənim ana dilimdir. İkinci amil isə, dediyim kimi, kitabın içindəkilərdir.

– Şəhriyar barədə kitab yazdığınızı dediniz. Ümumiyyətlə, İranda Şəhriyar bir türk şairi kimi qəbul olunurmu?

– Fikirlər müxtəlifdir. Güney Azərbaycan türkləri içərisində də bəzən onu İran-fars şairi kimi tanıyanlar olur. İranda Şəhriyar, birmənalı olaraq, İran şairi olaraq tanıtdırılır. Hətta o dərəcədə ki, onun hansı dildə yazdığı məsələsini də ört-basdır edirlər. Amma mən kitabımda bəhs etmişəm ki, Şəhriyar Təbrizdən Tehrana gəlir, bu da o deməkdir ki, coğrafi baxımdan Azərbaycandan uzaqlaşır. Və nəticədə, onun yaradıcı düşüncəsində bir az İranlaşma hiss olunur. Ta ki anası onun yanına səfər edənədək. Ondan sonra “Heydərbabaya salam”, “Səhəndim” şeirlərinə baxanda Şəhriyarın özünə, Azərbaycana qayıdışı görünür, hiss edilir. Mən bu faktları kitabımda geniş formada izah etmişəm, şərhlər vermişəm.

– Belə baxıram, yəqin ki, o kitabdan bizə hədiyyə edə bilməyəcəksiniz.

– Təəssüf ki, edə bilməyəcəyəm. Çünki kitab Təbrizdə ərəb əlifbası ilə nəşr olunub. Latın əlifbası ilə nəşrə icazə verilmir. Həmin kitabda “Səhəndim” şeiri ilə bağlı yazdığım şərhdə şairin öncəgörücülük tərəfinə də toxunmuşam. Hansı ki şairin şeirlə ifadə etdiyi əksər detallar zamanla gerçək oldu. Sərhəddə məftillərin yıxılması və sair kimi fikirləri Şəhriyar şeirində ifadə edəndə hələ bu heç kəsin ağlına belə gəlmirdi. Bu cür qeyri-adi detalları maraqlıdır ki, heç kəs demir, bu öncəgörənlik detallarına toxunmur. Amma mən bacardığım qədəri ilə toxunmuşam. O kitab haqqında danışsaq, bu, ayrıca bir müsahibə mövzusu olar.

– Aydındır. Məhəmməd bəy, bəs İranda Nizami Gəncəvi barədə nə düşünürlər? Əksər hallarda Nizaminin fars şairi kimi təqdim edilməsinin şahidi oluruq.

– Nihat bəy, mən sizə öncəlikdə bir məqamı deyim ki, İranda milliyətçilik farsçılıq əsasında tərif və təbliğ edilir. Ərəb və türk düşmənliyi də bunun əsas faktorlarından biridir. Bunun da kökü 200 il öncəyə gedib çıxır ki, təəssüf, bu halın yaranmasında azərbaycanlıların da payı var. Məsələn, Mirzə Fətəli Axundovun bu zehniyyətin yaranmasında payının olduğunu deməkdə fayda var. Hər halda, bu tarixdir, unutmaq və danmaq olmaz. İndi bu gün üçün İran düşüncəsinə görə, dünyada nə qədər yaxşı şey varsa, farslarındır, nə qədər, pis şey varsa, ya ərəblərindir, ya da türklərin. Birmənalı. Məsələn, Farux Səfizadə adlı professor rəsmi formada bəyan edir ki, ərəb dilinin nəyi yaxşıdırsa, bizimdir, nəyi pisdirsə, özlərinindir.

Kəsəsi, hər kimsə farsca nəsə yazıbsa, farslarındır. Məsələn, Füzuli ərəbcə də, farsca da, türkcə də yazıb. Deyirlər ki, o bağdadlıdır, Azərbaycana dəxli yoxdur. Yaxşı bəs tarixə baxanda Bağdad şəhərinin də daxil olduğu Azərbaycan dövlətlərini necə danmaq olar? Belə düşüncə olarmı? Yaxşı, gəlin baxaq: Füzuli Bağdadda doğulubsa və Azərbaycan şairi ola bilməzsə, bəs Nizami Gəncədə doğula-doğula necə fars şairi ola bilər axı? Belə zehniyyətə nə ad verəsən, nə deyəsən?

– Məhəmməd bəy, kifayət qədər tarixi faktlara toxunduq. İranın tarixi saxtalaşdırması cəhdlərinin də şahid olmuşuq. Siz də bir tarixçisiniz. İstəyərdim, bu barədə də bir az danışaq.

– Bu gün İran kimi tanıdığımız ərazidə fərqli imperatorluqlar olub. Hazırda onlarda iki əsas tarixi dayaqlara söykənmə cəhdlərini görürük. Bunlardan biri Sasani, ikincisi Səfəvi imperiyalarıdır. Yəni 2000 illik tarixin içərisində bu iki dövlətə söykənmək istəyirlər. Çünki bu ikisi mərkəzi dövlət qurmuşdu və ərazilərini – onlara görə İran ərazisini – genişləndirmişdilər. Üstəlik, Səfəvi dövründə şiəlik geniş vüsət almışdı ki, indiki molla rejimi üçün də bu çox böyük maraq kəsb edir. Bu səbəbdən, İran mediası, tarixi Səfəvi dövlətini heç bir vəchlə aşağılamır. Amma baxaq digər türk dövlətlərinə, onlara münasibətə. Başdan-ayağa aşağılanmaq, təhqir.

Şah İsmayılın özünə qarşı da bu kimi rəftar yoxdur. İsmayıl, birmənalı olaraq, İranın qurucusu kimi təqdim edilir. Təəssüf ki, Azərbaycanımızda da bu cür düşüncədə olan adamlar var. Mənim hər zaman dediyim bir söz var: türkçülük bizim bir qanadımızdırsa, Azərbaycançılıq da o bir qanadımız olmalıdır.

– Ümumiyyətlə, Sasanilərdən bu yana indiki İran ərazisində İran-fars dövləti olmayıb. Sırf bu dönəmin tarixinə yanaşma onlarda necədir?

– Doğru vurğuladınız. İranda “İran şəhri” adlı məktəb yaradılıb və bu məktəbə böyük maliyyə ayrılıb. Həmin məktəbdə 2500 il bundan öncədən bu günə qədər İran adında ölkə və zehniyyətinin olduğunun təbliği ilə məşğul olurlar. Guya ara-sıra bu ərazilərə türklər, ərəblər, moğollar sırf qarət üçün gəlmiş və İran hər zaman bu coğrafiyada mövcud olmuşdur.

Gəlin tarixə baxaq: 1400 il bundan qabaq islam dini gəlib. Bu illər ərzində son 100 ili kənara qoyub baxsaq, indiki İran ərazisində 900 illik türklərin idarəçiliyinin, 300 il isə ərəblərin idarəçiliyini görə bilərik. Farsların bu illər ərzində 2 dəfə qısamüddətli məhəlli hökumətləri olub, vəssalam. Bütün bu faktların ardından necə İranın varlığından, onun ayağa qalxmasından, qarət olunmasından danışmaq olar? İran bu 1300 illik tarixdə sırf İrana sərf edən xırda bir detalın ucundan yapışaraq ona köklənir, onu böyüdürlər. Amma tarixi seçərək oxumaq, öyrənmək olmaz. Tarix bütündür, yaxşısı ilə də pisi ilə də.

– Aydındır. Siz bayaq fikrinizdə mədəni sahədə də müəyyən sıxışdırmaların olduğunu dediniz. Rejissor Məhəmməd Əlimoradi ilə müsahibəm zamanı o da bu məsələyə toxunmuşdu.

– Tamamilə doğrudur. Məsələn, sən sənədli film çəkirsənsə, Azərbaycan musiqi alətinə müraciət edirsənsə, rəqslərindən danışırsansa, dərhal təzyiqə məruz qalacaqsan. Əsas problem Azərbaycan varlığı və Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlıdır. Hər nəsə bu iki detalı göstərirsə, dərhal sıxışdırılmaya məruz qalacaqdır. Onlar üçün yenə də deyirəm: dil və içərik maraqlıdır. Yəni mövzu, daxili məna. Material nə vəd edir, nəyə xidmət edir, rejimi tərif edirmi, ya tənqid edirmi, insanların ağrı-acısından danışırmı, ya yox və s.

– Məhəmməd bəy, İrandakı son etirazlarla bağlı fikirləriniz maraqlıdır. Etirazların başlaması, hökumətin cəza üsulları və s.

– Etirazlar birdən-birə olduqca genişləndi. Hansı ki siyasətçilər belə bu qədər geniş vüsət almasını gözləmirdilər. İnsanların istəyi, arzusu, məramı da, əlbəttə ki, məlumdur. Ölkənin dörd tərəfindən yüksələn etiraz aksiyalarını önləmək hökumət üçün çətin idi. Lakin sonradan etirazların səngiməsinin də səbəbləri oldu. Onlardan biri o idi ki, bütünlük yox idi. Şah rejiminin süqutu tarixinə nəzər salaq, birlik var idi, əl-ələ dayanmaq var idi.

İranın daxilində fərqli millətlər var, həmin millətlər etirazlarda öz sözlərini deyəcək və rejimə böyük təsirləri olacaq. Bu fikri mən hər zaman demişəm. Və bu gün bu prosesin şahidiyik.

Baş verən etirazlarda farsları görmədik. Bunun də iki səbəbi var: 1. İran parçalana bilər. Farslar bundan qorxdular. 2. Rza Pəhləvini ölkənin xaricindən lider kimi təqdim etməyə başladılar. Rza Pəhləvini heç farsların əksəriyyəti belə qəbul etmir. Onun lider kimi təqdimi nə deməkdir? Bu iki amil farsları qorxutdu, onlar etirazlara qoşulmadı.

Türklərə gəldikdə isə, onları kürdlərlə qorxutdular. SEPAH-ın bununla bağlı apardığı təbliğat siyasətinin şahidi olmaq o qədər də çətin deyil.

Nəticə etibarilə, hələ ki rejim qazanmış kimi görünür, amma bu son deyil, mütləq nəticə olacaq. Mütləq!..

Foto: İlkin Nəbiyev

• Qardaşımın atası - Orxan Cuvarlının hekayəsi
• Ofeliya Sənani uzun fasilədən sonra
• Ağadadaş Ağayev məhkəməyə gəldi - Foto