Bu gün tanınmış türk yazıçı, jurnalist Çetin Altanın anım günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə Emin Karacanın "Çetin Altan mövzusuna davam edəkmi?" yazısını təqdim edir.
1980-ci illərin sonunda, o vaxtlar hələ kitabı çıxmamış jurnalist idim. “Yaxşı sistem, ədalətli qanun” adlı araşdırma yazım üçün məhkəmələri və hüquq sistemini araşdırırdım.
Elə o vaxt düşündüm ki, hüquq təhsili almış, həm də yazıçı olan Çətin Altanla görüşmək maraqlı olar. Onunla danışıb fikirlərini öyrənmək istəyirdim.
Telefonla əlaqə saxladım. Səsini eşidən kimi o tanış səsin isti və zarafatcıl tonunu duydum. “Əlbəttə, gələrsən, danışarıq”, dedi. Beləcə görüş təyin etdik.
O vaxtlar artıq Altanın “Şeytanın gör dediyi” adlı rubrikasındakı köşələrini hər gün oxuyurdum. O, yazılarında çox fərqli idi; tənqidi olsa da, yumorla dolu dildə yazırdı.
Görüş gününü səbirsizliklə gözlədim.
1994-cü ilin 28 dekabr günü idi. Səhərdən hava boz və soyuq idi, amma içimdə qəribə bir həyəcan vardı. Uşaq vaxtlarımdan oxuduğum yazıçı ilə indi üz-üzə gələcəkdim.
Altan Kadıköydə, Göztepe tərəfdə yaşayırdı. Qapını oğlu açdı, sonra Altan özü gəldi. Balıqçı köynəyinə bənzəyən qalın bir köynək geyinmişdi, ağ saçları və bığları vardı. Məni gülümsəyərək qarşıladı, “xoş gəldin”, dedi.
Masaya bir neçə kitab, qəzetlər və viski şüşəsi düzülmüşdü . Gülə-gülə soruşdu: “Viski içirsənmi?” Utandım, “bəli” dedim. İki stəkan gətirdi, içkiləri doldurdu və “Söhbət viskisiz olmaz” dedi.
Mən utancaq idim, amma o, çox rahat danışırdı. Söhbəti ədəbiyyatdan saldı, sonra siyasətə, jurnalistikaya, həyat təcrübələrinə keçdi. Səsyazanı işə saldım və danışmağa başladıq.
Altan dedi ki, Galatasaray liseyində oxuyarkən şeir yazmağa başlamışdı. Sonra Ankara Univeristeti hüquq fakültəsini bitirib bir müddət hüquqşünaslıqla məşğul olmuşdu, amma ürəyi yazıdan, ədəbiyyatdan soyumamışdı.
O vaxtlar "viski düşkünü yazıçı" deyib, Altanı çox tənqid edirdilər. O isə bunu izah etdi:
“1961-ci ildə mətbuat boykotu zamanı mən işçilərin tərəfində idim. Amma vəziyyətim bir az yaxşı idi deyə, bəzi adamlar "viski düşkünüdür, burjuadır" dedilər. Halbuki bu, vəziyyətlə, siniflə bağlı məsələ deyildi”.
O danışdıqca mən heyranlıqla qulaq asırdım. Söhbəti sanki axan bir çay kimiydi, bir mövzudan o birinə keçirdi, amma darıxdırıcı olmurdu.
Söhbətləşdikcə başa düşdüm ki, qarşımdakı insan sadəcə yazılarında oxuduğum “dahi” deyil, eyni zamanda çox sadə, zarafatcıl, açıqəlbli biridir.
Viski bitdikcə yenisini doldururdu, amma səsi və düşüncəsi daha da aydınlaşırdı. Birdən dedi: “Bu ölkədə on milyon ailə var, onlara desən ki, "yazı ilə dolan" - çoxu intihar edər. Yazmaq həm çətindir, həm də ağrılı işdir”.
Söhbət irəlilədikcə söz “dönüklik” məsələsinə gəldi. O illərdə bir çox adam Çetin Altanı “dönük” adlandırırdı.
O isə bu ifadəyə gülümsəyərək belə dedi: “Mən hələ də marksistəm. Ancaq düşünmək, oxumaq, dəyişmək günah deyil. Həyat insana hər gün yeni şey öyrədir. Sən eyni yerdə qalmaqla mütəfəkkir ola bilməzsən”.
Mən düşündüm ki, bəlkə də “dönük” sözü bizim cəmiyyətlərdə səhv başa düşülür. Qərbdə bu söz sadəcə siyasi fikir dəyişən adam üçün işlədilir, amma bizdə bu söz dinindən dönən kimi başa düşülür, yəni xəyanət kimi qəbul olunur.
Altan bunu anlayırdı. Sakit səslə dedi: “Fikrini dəyişmək xəyanət deyil, cəsarətdir. Əgər dəyişmirsənsə, həyat səni ötüb gedir".
Sonra yenidən "viski düşkünü yazıçı” söhbətinə qayıtdıq. Altan bunun haradan çıxdığını açıqladı: “1961-ci ildə mətbuat boykotu oldu. Mən müdirlərə qarşı idim, yəni işçilərin tərəfindəydim. Amma yaxşı geyinirdim, bir az da viski içirdim deyə dedilər ki, bu viski düşkünü yazıçıdır. Halbuki bu etiketi yaradanların özləri də viskini mənim qədər sevirdilər”.
O gülərək əlavə etdi: “Bu sözü ilk Abdi İpekçi ilə Əziz Nesin demişdi. Hətta mənə zarafatla "viski düşkünü yoldaş" deyirdilər”.
Onda anladım ki, bu adam tənqidlərə gülərək baxa bilir. Yəni nə kin saxlayır, nə də inciyir, sadəcə hadisələri təbəssümlə xatırlayır.
Söhbət uzandıqca, o, yazı prosesindən danışdı: “Mən hər gün yazıram,”- dedi, - “amma bu, elə-belə yazmaq deyil. Bəzən bir cümlənin üstündə saatlarla düşünürəm. Yazı beyninin içində doğulub kağıza keçənə qədər ən azı on beş dəqiqəlik doğuş ağrısı yaşayır”.
Sonra stəkanını masaya qoyub əlavə etdi: “Yazıçı olmaq asan deyil. Yazı insana həm azadlıq verir, həm də cəzadır. Yazmaqla düşünürsən, düşünməklə də tənha qalırsan”.
O an otaqda qəribə bir sakitlik oldu.
Altan bir qədər susdu, sonra siqaretini yandırıb dedi: “Marksizm mənim üçün sadəcə siyasi baxış deyil. Bu, insanın insana ədalətli davranmasını öyrədən düşüncədir. Amma zaman dəyişir, cəmiyyət dəyişir. Hər şeyi olduğu kimi saxlamaq, heykəl kimi donmaq deməkdir”.
O, marksizmi yeniləməkdən, onu həyata tətbiq etməkdən danışdı: “İdeologiyalar insan üçündür, insan ideologiya üçün yox”, – dedi.
Bu cümlə məni düşündürdü.
Bu vaxt oğlu içəri girdi, bizə çay gətirdi.
Altan gülümsəyib dedi: “Viski yaxşıdır, amma çay da yazının dostudur”.
Sonra yenidən sözə başladı: “Bu ölkədə düşünmək həmişə riskli olub. Mən illərlə yazı yazdım, amma hər yazıdan sonra, "görəsən, sabah məni məhkəməyə verəcəklərmi?" deyə düşündüm. Buna baxmayaraq, yazmaqdan heç vaxt əl çəkmədim”.
Görüş, təxminən, üç saat çəkdi. Vidalaşdıq.
Altan məni qapıya qədər ötürdü, gülümsəyərək dedi: “Yazmaqdan qorxma, amma həmişə vicdanla yaz”.
O cümlə hələ də qulağımda səslənir.
Ertəsi gün, yəni 29 dekabr 1994-cü ildə Çetin Altan “Şeytanın gör dediyi” adlı rubrikasında bir yazı yazdı. Mənimlə görüşündən də bəhs etmişdi. O yazıda həmin gün baş verən hadisələrdən, o cümlədən, Doğan Media Mərkəzinə atılan bombadan danışırdı. Altan yazırdı ki, bu ölkədə fərqli düşünən, qələmi ilə danışan hər kəs sanki hədəfdir.
“Mən bu ölkədə həm daşlanmış, həm məhkəməyə verilmiş, həm də təhqir olunmuş bir adamam. Amma yenə də yazıram, çünki susmaq daha böyük günahdır”.
Bu sətirləri oxuyanda, onun sözlərinin arxasındakı ağrını və cəsarəti daha yaxşı anladım. Aradan illər keçdi. Mən artıq araşdırmaçı-yazıçı kimi işləyirdim. Bir gün düşündüm: “Çetin Altanın gənclik illərində nələr yazdığını görmək maraqlı olar”.
Və arxivlərdə axtarmağa başladım. Nəticədə çox maraqlı şeylər tapdım.
1943-cü il. Çətin Altanın ilk şeiri “Çınaraltı” adlı ədəbiyyat dərgisində çıxıb.
O vaxt Altan gənc idi və həmin dərgidə “Məzar daşım” adlı bir şeiri dərc olunmuşdu.
Şeir qısa, amma çox dərin idi.
Ölüm, tənha qalmaq və həyatın boşluğu mövzusundaydı.
O dövrdə dərginin redaktorları Orxan Seyfi Orhon və Yusuf Ziya Ortaç idi. Onlar şeirin altına belə bir qeyd yazmışdılar: “Gənc şair, həyat gözəlliklərlə doludur, bu qədər qaranlıq düşünməməlisən".
Yəni, artıq o illərdə belə, Altan həyatın ağrısını, insanın daxili tənhalığını yazırdı.
Bu, onun gələcək illərdəki yazı üslubunun ilk işarəsi idi.
Sonra başqa bir tapıntı: 1951-ci ildə “Yeni adam” adlı bir jurnalın 456-cı sayında Çetin Altanın bir məqaləsi yayımlanmışdı.
Adı belə idi: “Nazim Hikmət və sənətkarın məsuliyyəti.”
O vaxt Nazim Hikmət yeni SSRİ-yə getmişdi. Altan isə gənc bir yazıçı kimi onun getməsini birmənalı qarşılamamışdı.
O yazısında belə deyirdi: “Nazim Hikmət böyük şairdir, amma sənətkar qaçmamalıdır. O, burada qalmalı, xalqına sözünü deməli idi".
Bu fikirlər indi oxuyanda, bəlkə, sərt görünür, amma həmin illərin siyasi mühiti çox gərgin idi. Altan daha sonra bu düşüncəsini dəyişdi, Nazimə olan hörmətini açıq şəkildə bildirdi.
Amma o yazı onun gənclik illərindəki saf və dürüst düşüncə tərzini göstərirdi. Yəni Altan kim olursa olsun, düşündüyünü çəkinmədən deyirdi.
Altanın bütün bu gənclik illəri, şeirləri və yazıları bir şeyi göstərirdi: O, sözə uşaqlıqdan inanmışdı. Zamanla şeirdən publisistikaya, ordan siyasətə, ordan da roman yazmağa keçid elədi. Amma harada yazırdısa, vicdanının səsi onunlaydı.
Mən bu araşdırmaları aparanda anladım ki, biz Çetin Altanı sadəcə yazıçı kimi yox, Türkiyədə azad fikir uğrunda mübarizə aparan insan kimi xatırlamalıyıq.
İndi o günə - 28 dekabr 1994-cü ilə geri dönəndə, gözümün qarşısında o eyni səhnə canlanır: Qırmızı balıqçı köynəyində, bığlı, sakitcə siqaret çəkən bir adam. Viski stəkanını bir kənara qoyub deyir: “Yazmaqdan qorxma. Yazı insanın silahıdır. Amma o silahı başqasına yox, həqiqətə yönəlt”.
Bu cümlə ilə görüş bitmişdi. O gündən bəri hər dəfə qələmə sarılanda bu səs qulağımda səslənir.
Və mən o səsi unutmaq istəmirəm.
