Kulis.az Elmir Həsənin “Azər və Aida adası" əsərində erməni xislətinin mənalandırılması" yazısını təqdim edir.
Ən əvvəlcə müəllifin həyat və yaradıcılığını nəzərdən keçirsək, bilmiş olarıq ki, Gülşən Lətifqızı(Kazımova) Hollandiyada yaradacılıqla məşğul olub, eyni zamanda Azərbaycan diasporunun inkişafında xüsusi xidmətləri olan bir Azərbaycanlı yazıçı hesab olunur. Əsər ilk baxışdan sevgi romanına bənzəsə də, ancaq məzmununda gərgin dövrü cəm edən tarixilik dayanır. Romanda azərbaycanlı Azərin və anası erməni olan Aidanın timsalında qaranlıq məqamları özündə birləşdirən gerçək düşüncələr əks olunub. Qısa şəkildə ifadə etsək bu əsər XX əsrin 80-ci illərinin sonlarına aid olan ab-havanı canlandırır və bu əsərdə ən gərgin tarixi hadisələr işıqlandırılıb. Amma məhəbbətlə yaşamaq daha gözəldir, eşqlə ömür keçirmək dünyada ideal insanların ən mənalı yaşamaq adətidir. Sevgi həm də günaha batanlardan qorunmağın ən şirin təntənəsidir. Aida da Azərə tutunub, baxmayaraq ki, onların arasında məsafələr var. “Məsafələr heçnəyi dəyişmir” ifadəsi məcburiyyətlərdən yaranmış bəhanələrdi. Keçmişə buraxılan xoş xatirələrin davamı boşluğa dayandığı zaman əzab verir. Ciddi sevgilərin yaşandığı bədənlərdə bu həmişə belə olur. “Bu dünyada ən gözəl, ən ağıllı, ən xeyirxah oğlanı axtarmağa dəyməz - o, Azərdir”.
Azər Aidanın əmisioğludur. O, Böyük Britaniyaya oxumağa gedib, Aidaya isə çətin siyasi günlərin ağırlığı ilə savaşmaq qalır. Qarabağ hadisələrin mürəkkəbləşdiyi vaxtlar Aidanın uşaqlıq çağlarına təsadüf edir, ailənin sevinc dolu günləri də bununla sonlanır; ana ərini və qızını xilas etmək üçün Bakıdan biryolluq köçüb getmək məcburiyyətində qalır, Aida isə atası ilə nənəsinin yanında qalır. Müəllif niyə məhz kiçik yaşlı bir qızı bu qədər təlatümlü hadisələrin ağuşuna atır? Bunu ancaq yüksək həyati müşahidəsi olan yazıçı edə bilərdi, bunu da Gülşən Lətifxan bacarıb və mütləq qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ hadisələrinə həsr olunmuş ən yaxşı romanlardan hesab oluna bilər. Qadın zərif duyğuların ən esetik varlığıdır. Şərq qadınların məsuliyyətli davranışları müttəsil tərzdə diqqət çəkib; ailə quruculuğunun ən mütəşəkkil strukturunu da qadınlar təşkil etmək qabiliyyətinə malikdir. Qadın zərifliyinin də əsas mahiyyəti budur. Onların zərifliyi yalnız mənəvi məsələdədir, ancaq yeri düşəndə qadın duruşu ən kəsalətli durumları hərəkətləndirən insan növüdür. Həm də bu əsərdə qadın sədaqəti müəllif tərəfindən önə çəkilmiş mədəni meyar kimi götürülə bilər. Əsərin adı da bizi müəyyən qədər mətnaltı mənaları açmağa sürükləyir. Burda yazıçının seçdiyi adlar da təsadüfü seçilməyib və məlumat üçün deyim ki, “Azər” adı farscadan od, atəş, atəşgah(oda qulluq edən mələk) anlamlarındadır, “Aida” adı isə XX əsrə qədər Azərbaycanda, ümumiyyətlə, nə Aida, nə də Aidə qadın adının mövcud olmasından danışmaq olmaz.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Aida qadın adı Cənubi Qafqazın hər üç respublikasında yaşayan xalqların leksikonunda mövcuddur. Aida qadın adının mənşəyi haqqında lüğətlərdə müxtəlif yozumlara rast gəlinir. Məsələn, adın yunan mənşəli olması barədə qeyd edənlər göstərir ki, qədim yunanlarda aida sözü “bülbül” mənasındadır. Bu sözün ada çevrilməsi çox keçmiş zamanlara aid əsatirlərlə əlaqədardır. Burdan müxtəlif versiyalar yürütmək mümkündür, ancaq ən ağılabatanı Azərin simasında odlar yurdunu tərənnüm edən yazıçı, həm də gözəl səsi olan bülbülü odlar yurdunun gərgin siyasi, çaxnaşmalı zamanlarının məsuliyyət sahibi kimi təsvir edir. Əsərin adında “ada” adının olması da təsadüfi deyil.
Əslində, faciə əsərin təsvir mərkəzində dayanan Azərlə Aidanın faciəsidir. Ermənilər tərəfindən başladılmış siyasi münaqişələrin qurbanı kimi nə qədər sevgilər pərakəndə hala düşdü. Ada dənizlə dörd bir tərəfdən əhatə olunmuş quru sahəsidir. Azərlə Aidanın da adası sonsuz dənizin əhatəsindədir. Amma bu dəniz aydınlığın rəmzi deyil, bu dəniz münaqişələrin, siyasi maraqların, böyük güclərin, düşmənlərin əhatəsidir. İnsanlar dünyaya gələrkən bir-birlərinə düşmən kimi doğulmurlar. Əsərdə tənqid hədəfini əsasən Aidanı göstərsələr də, bəs, görəsən, əsas tənqid hədəfi kimdir?
Əsər Aidanın Azəri nə qədər çox sevdiyinin, Aidanın Atası Muradın ilk əvvəllər Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunda işləyərkən anası Karina ilə tanış olmasından və o vaxtdan ailə qurmaları haqqında təsviri ilə başlayır.
“Münaqişə başlayanda mənim atam respublikanın aparıcı, mühüm sahələrindən birində çalışırdı, özü də nazir müavini vəzifəsində. Onun keçirtdiyi həyəcan, qorxu təsəvvürümə gəlir, mən indi başa düşürəm ki, o, biçarə nələr çəkib! Axı, o, anamı çox istəyirdi və təbii ki, anama görə həyəcanlanırdı, amma dünyagörmüş bir kişi kimi susurdu, içində çəkirdi. Və hərdən özünə ürək-dirək verirdi: "Bəyəm erməni qızıyla evlənən yalnız mənəm? Kimin nə həddi var mənə artıq-əskik söz desin!".
Müəllif həm də göstərir ki, hər iki xalqı sadəcə siyasətin qurbanı ediblər və Aidanın atası erməni qızla evləndiyi üçün linçlənməsini üzdə göstərməsə də, daxilində əziyyət çəkir. Əslində isə ən siyasətin insafsız üzündən böyük zərər görənlər xalqın heç kəslə problem axtarmayan, sakit, sadə təbəqəsi olur, elə xalq da məhz həmin insanların cəmidir. Əsərdə Aidanın azərbaycanlı babası İbrahim ilə erməni olan babası Xristoforun daxili aləmi, dünyagörüşü də qarşılaşdırılır. Aida azərbaycanlı babası İbrahimi, yoxsa erməni babası Xristoforu daha çox istədiyini özünə sual edir. Amma Aida üçün hər ikisinin məxsusi yeri var. İbrahim babası bir qədər sərtxasiyyət, mühafizəkardır. Belə ki, ailədə daha çox oğlan uşaqlarına diqqət ayırır; övladlarına dini ad qoymağın lehinə olan şəxsdir. İbrahim babasının yanında uzanmaq, qıçını-qıçının üstünə aşırıb oturmaq olmazdı. O, otağa girəndə hörmət əlaməti olaraq ayağa qalxmaq lazım idi. Xristofor bu məsələlərdə sərbəst pilləni tutur. O, xaraktercə də həlim insandır.
Aida üçün Xristofor babasının azad ruhlu, xoşmünasib davranışları daha çox qəlbə yatandır. Niyə bəs müəllif azərbaycanlı İbrahimi bir qədər mühafizəkar, sərtxasiyyət göstərir? Müəllifin bu məsələlərdə bütün gücü ilə bərabərliyi qorumağa çalışdığı qaranlıq məsələ deyil. İbrahim nəvələrinə, əzizlərinə qayğı göstərir. İbrahimin kiçiklərdə böyüklərə qarşı yaratdığı hörmət nadanlıq psixologiyası kimi yozulmamalıdır. Burada müəllif İbrahimin öz milli-mənəvi dəyərlərinə olan hörmətini göstərməklə Azərbaycan xalqının uca məqamını təsbit etməyə çalışmışdır. Xristofor isə Qərb dəyərlərinin daşıyıcısıdır. Biz onu erməni xislətinə sahib insan kimi götürməməliyik. Onun üçün ailəyə yanaşma da fərqlidir. Amma heç cür təkzib etməməliyik ki, Xristofor Bakı ermənisidir; uzun müddətdir Azərbaycanda yaşayır. Şübhəsiz ki, onun düşüncəsindəki humanizm də bu səbəbdəndir. İstər Xristofor, istərsə də yoldaşı Qreta erməni xislətinə yaxşı bələddilər. Hətta Qarabağ məsələləri qızışdığı vaxt eşidəndə ki, oğlu Ruben “Krunk” terror təşkilatına üzv olub, həmin an ürəyi partlayıb ölür. Onsuz da Rubenin yöndəmsiz erməni ailəsi ilə qohumluğu Xristofora az dərd deyildi. Yazıçı çox məharətli şəkildə o dövrün siyasi vəziyyətlərinə toxunaraq hadisələrə reallıq prizmasından yanaşır və heç bir halda millətçilik mövqeyindən çıxış etmir. Hadisələr Aidanın dilindən nəql olunur. Aidanın anası ermənidir və hadisələr zamanı doğmalarının - nənəsi Qretanın, erməni babası ilə Xristoforun və dayısı Rubenin itkisi ilə üzləşir, sonda isə anası da qəfildən evdən qaçır və on bir yaşlı qızcığazın iztirabları başlayır. Aidanın gündən-günə gərginləşən dünyasında yeganə işıq Azərdir. Özünəməxsus şirin təhkiyə ilə qələmə alınmış bu sevgi dastanı Aidanın "Azər və Aida adası" adasından Azərə xitabıyla başlayır. Əsərin ilk fəsillərindən Aidanın anasının erməni olmasına baxmayaraq, Azərbaycanı çox sevdiyini, istər mədəniyyətinə, istərsə də yaşadığı ölkənin insanlarına qarşı böyük sevgi-məhəbbət ilə yanaşdığı aydın şəkildə görünür, təbii ki bu da səbəbsiz deyil, çünki Aida havasını udduğu, suyunu daddığı yurdun istiliyini daim duymaqdadır, bunu insanlarla münasibətdə daha gözəl şəkildə anlayır. Müxtəlif ağır durumun bir yeniyetmə qızın dili ilə verməsi, onun gözləri ilə təqdim edilməsinə çox təriflər verməyə səbəbimiz var. “İndi özüm də inana bilmirəm ki, mən haçansa bu gözəl respublikanın bəxtiyar vətəndaşlarından biri olmuşam... Özü də necə bəxtiyar”.
Əsərdə mürəkkəb dövrün sıxıntılı siyasi məqamlarına geniş yer verilmişdir və demək olar ki, bu əsər sevgi xatirələrindən daha çox özündə siyasilik daşıyan əsərdir. Aidanın dilindən çox doğru şəkildə vurğulanır ki, ”Böyük Ermənistan” xülyası ilə bütün mürəkkəb istiqamətlərə yönələn siyasi münaqişələrə də məhz ermənilər şərait yaradıb. Bütün bu hadisələrə ta uşaq vaxtlarından şahidlik etmiş Aida kədərli şəkildə rəsmi məlumatlara, əsasən, qeyd edir ki, bu günün özündə də Bakıda iyirmi mindən yuxarı erməni əhali yaşayır və o şəhər ki, Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlı qaçqınların sığınacaq yerinə çevrilib, o şəhər ki, bu günün özündə də gəncləri erməni aqressiyasının qurbanı olurlar. Yazıçı çox aydın formada gerçək faktları nümayiş etdirir və heç bir yöndə tərəfkeşlik nümayiş etdirmir, əksinə ortaya çıxan suallara cavab axtarmağa çalışır. Aida düşünür ki, hər iki xalq uzun müddət bir yerdə mehriban şəkildə yaşayıblar, ancaq müəyyən ünsürlər ortaya sonda sağalmaz ədavət toxumu əkməyi bacardılar. Ermənilər isə bu ədavətə “qurban” getdilər.
Daha sonra Aida öz ailəsi ilə Yerevana yöndəmsiz dayısı Ruben gilə qonaq getdiklərini xatırlayır. Aida onu Yerevanda – qədim Azərbaycan şəhərində heyrətləndirən hadisələri də unutmur, qeyd edir ki: “ermənilər Azərbaycan musiqisinə qulaq asır, amma erməni dilində! Xörəkləri də türk adları daşıyır: “basdırma”, “dolma”, “xaş”. Elə bilirdim Bakıda öz evimizdəyəm, amma orda adamlar Bakıdakı kimi istiqanlı deyildilər”.
Aida Yerevana gedəndən sonra ermənilərin şovinist millətçi olduqlarını və Azərbaycan xalqının mədəniyyətini özününküləşdirməyə çalışdıqlarını sözün əsl mənasında şahidi oldu, belə ki, əsərin bu yerində əyani izahlarla Aidanın atası erməni ailəsinə “dolma”, “basdırma”, “lavaş”, “kətə” kimi milli mətbəximizə məxsus olan yeməklərin əsl mənası haqqında məlumat verir və təbii ki bu onlarda qıcıq yaradır. Rubenin urcah olduğu riyakar Hayqanuşun kiçik bacısı Siranuşun “dünyagörüş”ü Aidanı eybəcər formada təəccübləndirir. Belə ki, Siranuşun yaşının kiçik olmasına baxmayaraq, ağlında “Böyük Ermənistan” xülyası bərq vurur. Danışıqlarından aydın olur ki, türkləri düşmən kimi görür. Heç gizlin deyil ki, erməni ailələrində uşaqları körpə vaxtında türklərə qarşı düşmənçilik ruhunda “tərbiyə” edirlər. Siranuşun danışığında, düşüncəsində də bunu görmək mümkündür. Ancaq Aida Bakıda bu cür söhbətlərə cəfəngiyat kimi baxıldığını bildiyindən yalnız təəccüblənir. Aida babası İbrahimdən yalnız müsbət düşüncələr götürmüşdü; Siranuşun ermənilərin yer üzündə seçilmiş millət olduqlarını dediyində babası İbrahimin “yer üzündə seçilmiş millətin olmadığını, Allahın insanları bir-birlərindən yaxşı şeylər öyrənmək üçün yer üzünə göndərib” sözlərini xatırlayır və bunları Siranuşa izah etməyə çalışır.
Aida çörəyin qalığının Siranuş tərəfindən yerə, tozun-torpağın içinə atıldığını görəndə riqqətə gəlir və tez çörək tikəsini yerdən götürüb öpür. Və nifrət, çirkinlik içində “böyüyən” Siranuşa çörəyi yerə atmağın qəbahət olduğunu deyir.
“Azər və Aida adası” əsəri əsasən “Bahadır və Sona” romanı ilə müəyyən istiqamətlərdə səsləşir. Fəqət bir məqamı da qeyd etmək lazımdır ki, “Bahadır və Sona” romanındakı əsas məğz Gülşən xanımın da əsəri üçün keçərlidir və məhz bu müstəvidə bu əsərlər ideya kəsişməsi yaşayırlar. Hər iki müəllif müxtəlif zaman kəsimlərində yaşayıb, müxtəlif tarixi hadisələrə şahidlik etmişdilər və sonuncu dövrün hadisələrinə uyğun olaraq Gülşən Lətifqızı ümumi aspektdən yanaşsaq, hardasa hadisələrə bədbinlik əhvali-ruhiyyəsi ilə yanaşır. Əsərdəki Aida obrazı müəllifin birbaşa öz prototipidir. Ədəbi tənqidin metodlarından olan müqayisəli araşdırma(Komparativistika) metodunun əsas önəm verdiyi məsələlərdən biri ayrı-ayrı sənətkarların və ədəbiyyatların ədəbi təsirə məruz qalması problemidir. Buna görə də nəzərdən keçirdiyimiz bu tarixi əsərlərin müəlliflərini tarix konteksində ədəbi təsirə məruz qalması yöntəmlərini nəzərə alsaq, ifadə etmək istədiyimiz fikirləri daha aydın şəkildə göstərə bilərik. Aşağıda “Azər və Aida adası” əsərindən göstərilən parçada müəllif dövrün ziddiyətli məsələlərini hər iki xalqın müqayisəsi prizmasında göstərir və yaşadığı dönəmin mürəkkəb prosesini olduğu kimi təqdim edir və üstünlüyü Azərbaycan xalqına verir, ancaq bu yerdə ümumən erməni millətinin hər birinin yalnız müharibə düşüncəsində olduğu faktını da təkzib edir. “Orda yaşamaq istəsəm də, istəməsəm də, hər halda mənim qanım qarışıqdır! Mən uğursuz bir haşiyəyəm, genetik cəhətdən azərbaycanlı olduğum qədər də erməniyəm və damarlarımda bir-birinin qanını içməyə hazır olan iki millətin qanı axır və mənim bütün məhrumiyyətlərim və fəlakətlərim də bununla bağlıdır”
“Azər və Aida adası” romanında Aida taleyin hökmünə məğlub olur, ona görə yox ki, Aida zəif xarakterə malik idi, Aida və Azər kimi saysız-hesabsız bir-birini sevən gənclərin bu iyrənc düşmənçiliyə qurban getməsi deməkdir. Yazıçı açıq-aydın göstərir ki, iki millət arasındakı problemlərin birinci növbədə səbəbkarı “böyük”lərin siyasi oyunlarıdır. Amma buna baxmayaraq azərbaycanlıların bu oyuna uymadığını, lakin ermənilərin xislətindəki təcavüzkar meyillərin, şovinist əhval-ruhiyyənin yüksək olması onların bu oyuna bada getməsinə səbəb oldu. Yer üzündə dövlət qurmaq kimin kəşfidir görəsən? Deyən Aidanın intiharı hər iki xalq arasında olan düşmənçiliyin yalnız onların özünü məhv edəcəyini göstərən ən aydın və dramatik hissədir. Əsərin sonuna yaxın hissədə hər iki ailənin müharibənin əsnasında üzləşdiyi bədbəxtliklər müəyyən mənada oxucuda bədbinlik əhval-ruhiyyəsi yarada bilər, ancaq əsərin sonunda hər iki millətin nümayəndələrinin faciəsi, əslində hər iki millətin sadə vətəndaşlarının faciəsidir. Və bunun da ən böyük acısını, utancını və ən əsası bədbəxtliyini Aida özünü təcavüzkar millətə mənsub olmaqda görür və sonda bütün bu faciələrdən dözməyərək intihar edir.
Növbəti parça isə “Bahadır və Sona” romanındandır: "Məqsəd bir, yol bir, əcəba! Nə üçün insanlar bir-birindən təfriqə düşüblər? Səbəb? Səbəb, ağlımızın naqisliyi. Biz əsl mətləbi əldən buraxıb cüzi qanunlara sitayiş etmişik. Bir Allah buraxır, min Allaha səcdə edirik. Fəqət əsil mətləbi anlayanlar birləşirlər, qovuşurlar məhəbbət nə olmağını düşünürlər. İştə biz də bu dərəcədə bulunuruqsa, məhəbbətimiz tələh edən qanunlara sitayiş etməliyik, deyilmi?..".
N.Nərimanov isə bir qədər fərqli yöndən yanaşaraq faciələrin hələ yenicə isindiyi yerdən başlanğıc edərək iki xalq arasında olan ümumi nəticəni sevgiyə, bir tanrıya, özündə humanist qaydaları sabit edən qanunlara istiqamətlənməyə çağırış edir. Təbii ki, yazıçının bu düşüncədən yanaşması məhz onun bir-birilə ədavətdə olan xalqlar arasında gələcəkdə görmək istədiyi mehribanlıq, millətçilikdənkənar ümumi ideallar uğrunda mübarizə təşkil edirdi, çünki bir-birilə qonşu olan xalqların daha çox dostluq əlaqələrinə ehtiyacı var; əlbəttə, ilk öncə düşünməliyik ki, hər iki xalqın nümayəndələri nəyinki indi, hətta gələcək günlərdə də dəyişilməz qonşuluq münasibətlərinə sahib olacaqlar. Odur ki, yazıçı yüksək mənəvi estetik ideallardan çıxış edərək, gələcək nəsillər naminə hər iki xalqı məhəbbətə söykənməyə dəvət edir. Ümumilikdə isə Nərimanov üçün xalqlar arasındakı ədavət ictimai problem əhəmiyyəti daşıyır. O düşünür ki, yeganə çıxış yolu sevgi-məhəbbət yoludur. Aqressiya, kin zamanın axışına qarşı gəlməkdir.
“Hamı insanlar bir nöqtəyə gərəkdir yeriş etsinlər. Bu nöqtə isə hürriyyət, məhəbbət aləmidir. Mən sizi sevirəm, siz də məni , "Yox, sevmək olmaz!" qanunu varsa, mən tam vücudumla bu qanunu məhv etməyə çalışıram. Müsəlman, xristian, yəhudi və bütpərəst nə olmağını anlamıram və istəmirəm də anlamaq!" Müqayisə prizmasına gətirdiyimiz hər üç əsərin sonunda ölüm var. Amma bu ölümlərin səbəblərinə gəldikdə böyük oxşarlıq görürürük. Əslində hər üç yazıçı müxtəlif zamanlarda qələmə aldıqları bu əsərlərlə həmin dövrün ab-havasını tarix əsərləri qədər gerçək anladırlar.
Bahadır öz dövrünün natəmiz düşüncə tərzinə qarşı çıxır. Erməni qızı Sona ilə bir-birlərini sevməsinə rəğmən hər iki millət arasında olan düşmənçilik, eyni zamanda hər iki gəncin sevgisi üçün də ciddi maneə olaraq dayanır. Bahadır əsərin sonunda intihar edir, ancaq intihardan əvvəl yazdığı məktubda qeyd edir ki, kimsə mənim ölümümdə təqsirkar bilinməsin. Və insanları bir-birindən ayıran "uçurum dərələr"lə mübarizədə məğlub olduğunu yazan Bahadır, həm də yazır ki, siz sonda məhvə məhkum olacaqsınız. Millətlər arasında nifaq salanların sonu işıqlı görünə bilməz. Nəriman Nərimanov Bahadır və Sona obrazı ilə insani dəyərlərin, ideal sevgilərin mücəssəməsini təsvir etmiş olur. Oxşar detallar Qurban Səidin "Əli və Nino" romanında da var. Bu əsərdə sonluq Əlinin şəhid olması ilə nəticələnir. Ancaq burada Əlinin şəhid olmasına səbəb öz vətəni uğrunda mübarizədir, vətən sevgisi sonda daha üstün zirvəyə çevrilir. Baxmayaraq ki, azərbaycanlı Əli ilə Gürcü qızı Nino arasındakı məhəbbətin əsas mahiyyətində millətlərin bir-birinə olan sevgisi dayanır. Nino gürcü olsa da Əlini bütün qəlbi ilə sevir, hər iki aşiq çətin zaman kəsiklərindən üzü ağ şəkildə çıxmağı bacarırlar. Bəzi tənqidçilərin fikrincə "Əli və Nino" əsəri Şərq ruhuna uyuşmayan əsər olaraq yazılmış, daha çox Qərb düşüncəsi, mədəniyyəti üstün mövqeyə çəkilmişdir. Bununla yanaşı Şərq müstəvisində Azərbaycan mədəniyyəti, milli mətbəxi ətraflı şərh olunur. Amma burada yazıçı daha çox ədalətli məqsəd güdmüş, Şərqin əsrin əvvəllərinə dair olan hərtərəfli geriliyini canlandırmışdır. Bütün mənfiliklərə rəğmən Əlinin sonda ölümünü heç də Şərqin məğlubiyyəti kimi yozmamalı, əksinə azərbaycanlı Əlinin öz sevgisinə olan sədaqəti ilə bərabər, həm də Şərq vətənpərvərliyinin ən uca məqama qaldırılmasıdır. Ümumilikdə isə hər üç əsərin ortaq kəsişməsi onların Azərbaycan xalqının humanist tərəflərinin əsaslandırılaraq realizm mövqeyinə salınmasıdır. Ən son olaraq demək mümkündür ki, əsər milli folklorun təsirini ön plana çəkməklə yazılmış bir əsər olaraq böyük önəm daşıyır, ən əsası əsərin bütün fəsilləri bir-biri ilə möhkəm şəkildə bağlıdır. Və bu bağlılıq bizi əsərin hər bölümündə yeni düşüncə və gerçəkliklərlə tanış edir.
Hər üç əsər bədii cəhətdən ədəbiyyatımızda iki millət arasındakı münaqişəyə həsr olunmuş uğurlu əsər sayıla bilər.
