Kulis.Az İlqar Fəhminin “Qapalı dairə və ya, bitmək istəməyən XX” məqaləsinin doqquzuncu hissəsini təqdim edir.
Yazının səkkizinci hissəsini burdan oxuya bilərsiz.
Qərb, yaxud dünya…
Qərb mədəniyyətinin bizdə hələ də aktuallığını və bütlüyün saxlayan ədəbi (mədəni) "izm"lərini analiz etməkdən əvvəl, ümumiyyətlə Qərb mədəniyyətinin qeyri-Qərb xalqları tərəfindən nə dərəcədə anlaşılması, hiss olunması məsələsini mütləq geniş araşdırmaq lazımdır.
Qərb mədəniyyətinin dünyaya yayılmasının ilkin mərhələlərinə əvvəlki fəsildə toxunmuşduq. Bəli, təxminən yüz il ərzində Qərb mədəniyyəti, ədəbiyyatı artıq sadəcə Qərb yox, ümumdünya statusuna yiyələnmiş oldu. Elə öz yaddaşımızı qurdalayıb oxuduğumuz dərslikləri, müxtəlif elmi kitabları, tarixi araşdırmaları yada salaq. Tutalım, Azərbaycan tarixi - Dünya tarixi; Azərbaycan ədəbiyyatı - dünya ədəbiyyatı; Azərbaycan incəsənəti - dünya incəsənəti...
Və diqqət edəndə görürük ki, dünya tarixi, dünya ədəbiyyatı, dünya fəlsəfəsi, dünya incəsənəti deyilən məfhum nədənsə özündə yalnız Avropanı və qismən Amerika ilə Rusiyanı əhatə edir... Kitabların künc bucağında bir iki səhifə Uzaq Şərq ölkələri, Müsəlman mədəniyyəti və sair anlayışlar barədə qısa məlumatlar olsaydı, buna da şükür eləmək olardı.
Eyni hal XX əsrdə əksər qeyri-Qərb xalqlarında müşahidə olunur. Deməli az qala məktəb partasından yeniyetmələrin beyninə yeridilirdi ki, "Dünya" deyilən məfhum özündə yalnız bu qitələri əks elətdirir və dünya tarixi, dünya incəsənəti, dünya fəlsəfəsi də yalnız Qərb sivilizasiyasının monopoliyasındadır...
Elə indinin özündə də biz öz mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı dünyaya çıxartmaq barədə danışanda, məgər bütün dünyanı nəzərdə tuturuq? Yox, əlbəttə ki Qərbi Avropanı və Amerikanı...
Tutalım, türk dünyasında, postsovet məkanında tanınan mədəniyyət və ədəbiyyat xadimlərimizi "dünya şöhrətli" saymırıq. Bu statusu qazanmağı üçün mütləq Qərbdə tanınmağını gözləyirik. Halbuki, kimsə təkcə Qərbdə qəbul edilirsə, onun başqa qitələrdə tanınıb tanınmamağından asılı olmayaraq, dünya şöhrətli hesab edirik. Axı biz də həmin təbliğat və təhsil sistemindən keçmişik və biz də dünya deyəndə üzümüzü Qərbə tərəf tuturuq... Dünyaya bələd olmaq, dünya mədəniyyətini, ədəbiyyatını, dünya tarixini tanımaq barədə fikirləşəndə də, təbii ki, yenə də Qərbə yönəlirik, onları öyrənirik. Tək biz yox, bütün dünya...
Elə isə bəs niyə ümumiləşdirib, "dünya" deyirik? Çünki yüz ildən çoxdur ki Qərbin təbliğat maşını məhz buna çalışır. Bunun nəticəsində onların mədəni, ədəbi nailiyyətləri ümumbəşəri, qeyri-xalqların mədəniyyəti isə etnik mədəniyyətlər statusu alıb. Düzdü, "dünya mədəniyyəti" məfhumunun içinə qeyri-xalqlardan da tək-tük nümunələr daxil edilib, lakin bu seçimi də təbii ki, onlar özləri aparıblar, özlərinə (yəni Qərbə) maraqlı olan nümunələri qeyd ediblər...
Coys fenomeni
Əgər dəqiq elmlərin inkişafından danışsaydıq, Qərbin mütləq hakimiyyəti və yeni nailiyyətlər əldə etməsi danılmaz faktdır. Bəs görəsən niyə bu irəliləyiş həm də humanitar sahəyə şamil olunur?
Dünyanın az qala dörd bir tərəfində müasir insanlar bəşər dühasının yetirdiyi dahilərdən danışanda, əksərən qərbli şəxsiyyətləri nəzərdə tutur; bəşəriyyətin ən ali sənət nümunələrinin tarixinə baş vuranda, Qərbdə yaranan əsərlər dilə gəlir; bəşəriyyətin ən istedadlı insanları barədə söhbətlər gedəndə ilk olaraq Qərb sənətkarları önə çıxır...
Görəsən bu təbii olaraq belədi? Görəsən dünya xalqları həqiqətən də Qərbi elə özlərininki hesab edirlər? Yoxsa burda da nəsə bir oyun var? Bəlkə irəlidə gedən elmi-texniki inkişaf öz ardıyca humanitar sahəni də dartır? Əgər onlar dəqiq elmlərdə daha çox inkişaf ediblərsə, deməli bütün humanitar sahələrdə də onların nailiyyəti "mütləq ali", "mütləq yüksək" kimi qəbul edilməlidir.
Bu suala cavab verməkçün, yenə də bəzi detalları diqqətlə analiz etmək lazımdır. Son onilliklərdə ədəbi və mədəni mühitimizə baxanda görərik ki, öz milli mədəniyyətimiz daha kütləvidi, Qərb mədəniyyətinin həm klassikası, həm də müasir nümunələrinə isə daha çox elitar ziyalı təbəqə yaxın düşə bilir (Bu hal başqa ölkələrdə də müşahidə olunur).
Və təbii olaraq belə bir mif əmələ gəlir ki, Qərb mədəniyyəti həddən artıq geniş mənalıdır, dərin məzmunludur, fəlsəfi cəhətdən ağırdır, buna görə də xalq kütlələri üçün deyil, yalnız elitar ziyalılarçündür. Xalq kütlələri isə qoy aşıq musiqiləriylə, xalq mahnılarıyla, meyxanayla başlarını qatsınlar... Yəni Qərb mədəniyyəti ali sənət nümunələri yetirir, etnik mədəniyyətlərsə kütlənin oyuncağıdır. Hətta ən yüksək, ən ali nümunələri də...
İndi isə gəlin Qərbin özündə mədəniyyətə və ədəbiyyata münasibətdə bəzi məqamları işıqlandıraq.
Ceyms Coys... Bu ad Azərbaycanda yalnız ən ali ziyalı təbəqələrinə, elitar intellektuallara, ədəbiyyat xadimlərinə tanışdır. Bilənlər bilir ki, təxminən yüz il əvvəl yaşayan bu məşhur irland yazıçısı Avropa modernizminin, hətta bəzən postmodernizminin banisi hesab olunur... Əsərlərini əldə etmək çətin deyil, ən azından rus dilində onilliklər əvvəl çap olunub və yəqin ki, Azərbaycanda da onun mətnləriylə tanış olanlar az deyil. Və ilk təəssürat da eyni cür olur - çox qəlizdir, ağırdır, dərindir... (Eyni fikirləri bir çox Qərb yazarlarının, kinorejissorlarının, rəssamlarının əsərləri haqqında da eşitmək olar.)
Misalçün, "Uliss"in özündəki izahatlar və şərhlər elə bir kitab boydadır.
İnsanda təbii olaraq belə bir fikir yaranır ki, bu cür sanballı, ağır, dərin yazıçılar Qərbin özündə də hər adam tərəfindən dərk oluna bilməz. Orda da "Uliss"i yalnız ən ali zəkaya malik intellektuallar anlaya bilər...
İndi isə statistik faktlara nəzər salaq. Qərbdə kitab yayımı ilə məşğul olan şəbəkələrin yüzillik reytinqində Ceyms Coysun "Uliss" romanı ən kütləvi və ən çox satılan kitab olaraq "Bibliya"dan sonra ikinci yerdədir...
Deməli, Coysun romanları ingilisdilli ölkələrdə ən populyar olan kütləvi ədəbiyyat nümunələrini də satış üzrə üstələyə bilib...
Onda belə çıxır ki, Avropanın və Amerikanın kütləvi oxucusu bizim ən ali elitar ziyalı təbəqəsindən də üstündür? Bizdə beş-on nəfərin başa düşə biləcəyi əsəri orada az qala məktəb uşaqları da oxuyur? Yəni biz bu qədər geri qalmışıq? Bu qədər avam və cahilik?
Əlbəttə ki yox. Məsələ ondadı ki, "Uliss" əsəri stilistik baxımdan həndəsi sxemə malikdir, elə qurulub ki, hər fəsil, hər bir abzas, hər bir epizod, hər bir dialoq Avropanın əski təfəkküründən, mifologiyasından, dini əqidəsindən, antik yunan əfsanələrindən gələn hansısa məqama, detala söykənir; onu parodiya obyektinə çevirib lağ eləyir, dekonstruksiyaya məruz qoyur, yenidən mənalandırır, doqma olaraq məhv edib dağıdır (yaxud ən azından buna cəhd edir).
Buna görə də xristian Avropasında yaşayan hər bir orta statistik ziyalı üçün Coysun əsərlərində qaranlıq heç nə yox idi. Haqqında danışılan məqamlar onun uşaqlıq yaddaşından, kollektiv təhtəlşüurundan, orta təhsilindən, etnik adət-ənənəsindən, milli-dini əqidəsindən, ailə içi və ictimai münasibətlərindən, hətta əsatir və nağıllarından gələn informasiyalarla üst üstə düşürdü. Daha dəqiq desək , Coys öz iti iynələrini məhz bu zərif nöqtələrə hesablamışdı. Onun fikrincə Avropanın inkişafına mane olan səbəb məhz keçmişdən gələn bu informasiyalardı, onların mənbəyini qapatmaq lazımdı ki, Avropa insanı üzünü yalnız gələcəyə tutsun... Coysun və digər modernistlərin yaradıcılığındakı nihilizm, keçmişi tapdalamaq cəhdləri də bundan doğurdu...
Bunun yaxşı, yaxud pis hal olduğu başqa söhbətin mövzusudur (Növbəti fəsillərdə modernizmin mahiyyəti barədə danışarkən “Uliss” mövzusuna geniş toxunacağıq…) Fakt isə bundan ibarətdir ki, yazıçı ümumbəşəri əsər yaratmaq niyyətində bulunmayıb, məqsədli şəkildə yalnız öz superetnosunun yaddaş bazasına istiqamətlənir...
Belə olan halda, hansı qeyri-Avropalı onun bütün mahiyyətinə vara bilər? Əlbəttə ki heç biri?
Ata-babasının başı üstündə ikona, əlində xaç olmayan, hər bazar günü kilsədə Bibliya eşitməyən heç bir kəs Coysun böyüklüyünü, əzəmətini tam hiss edə bilməz.
Belə olan halda, niyə o, təkcə Qərb yox, məhz dünyəvi mədəniyyət nümunəsi, ümumbəşəri düha kimi təqdim olunur? Və biz də onu (və onun kimi bir çoxlarını) məhz bu cür qəbul edirik (və ya çalışırıq).
Bunu qəbul eləməyənlərə, yaxud qəbul etməyə gücü çatmayanlara isə "geridəqalmış" damğası vururuq? Axı Ceyms Coym bir Avropa-Xristian mifidir (daha dəqiq, mifdağıdanıdır).
Əlbəttə, bir azərbaycanlı bütün antik sivilizasiyanı, yunan mifologiyasını, xristian əqidəsini və mədəniyyətini, Avropanın orta əsrlər tarixini tam dəqiqliyinə qədər öyrənib Coysun "Uliss"ini başa düşə bilər... Bəli, yalnız başa düşər. Əql-şüur səviyyəsində. Amma ruhunda (təhtəlşüurunda) heç bir təsir buraxmaz. Son nəticədə bizim insanın qəlbinə "Çərşənbə günündə, çeşmə başında" qoşması Coysun "Uliss"indən daha təsirli görünəcək.
Axı Aşıq Ələsgər arxetiplərə söykənən şairdir, xalqın, etnosun ruhu üçün əvəzedilməzdir, əbədidir, daimidir...
"Uliss" isə orada nə qədər dərin məzmunlu, fəlsəfi əsər olsa da, bizim ruhumuz üçün kənardan gəlmə bir "simulyakr"dır. Bu gün var, sabah yoxdur. Niyə yoxdur? Çünki millətin ruhuna yapışmır.
Əqlə əmr eləmək olar, iradə göstərmək olar, nəyisə qəbul etdirmək də mümkündür. Lakin ruh, qəlb heç bir təzyiq, təsir qəbul eləmir... Ona iradə eləmək, zor göstərmək dediyimiz kimi əks təsirlərə gətirib çıxaracaq...
Qan yaddaşı
Sual oluna bilər ki, Qərb ədəbiyyatının dünya xalqları tərəfindən daha asan dərk edilən əsərlərini qoyub, niyə məhz ağır fəlsəfi Coysu nümunə gətirirsiz? Axı Qərb ədəbiyyatı, mədəniyyəti nümunələrindən elələri var ki, bizdə də rahat dərk olunur, kütləvidir, hamı sevir, bəyənir... Və ümumiyyətlə ümumbəşəri əsərlər var ki, bütün dünya üçündür...
Bəli, həqiqətdi, indi bu məsələni də analiz edəcəyik. Coysu isə yuxarıda qeyd etdiyim səbəbdən misal gətirdim - "Uliss" XX əsrdə Avropada "Bibliya"dan sonra ən çox satılan və oxunan əsərdir... Bir çox ədəbi təşkilatlar apardıqları geniş sorğular əsasında "Uliss" romanını XX əsrdə dünyanın ən yaxşı romanı elan ediblər... (yenə də Qərbin yox, bütün dünyanın.)
Deməli, Qərbin özündə kütləvilik baxımından Ceyms Coys bizdə daha populyar olan Folknerləri-Heminqueyləri, Balzakları-Zolyaları, Dostoyevskiləri-Tolstoyları xeyli üstələyib... (Əslinə qalanda heç bu “açıq müəlliflər”in də əsərlərinin yalnız zahiri qatı bizimçün əlçatan ola bilər. Tam mahiyyətini dərk etməyimiz barədə söhbətlər illuziyadır.)
İndi də gəlin bizdə və başqa qeyri-qərb xalqları arasında çox yayılan bir çox ümumbəşəri sənət nümunələrinə baxaq... (Təbii ki, burada adlar çəkmək çətin olar, çünki çox böyük siyahı alınar...)
Elə düşünürük ki, bu əsərlərin hamısını çox yüksək səviyyədə başa düşürük, hiss edirik, hətta onlar haqqında məqalələr yazırıq, fikir mübadilələri aparırıq, mübahisə edirik... Bəzən bizə elə gəlir ki, bu əsərləri qərblilərin özündən də yaxşı dərk edirik...
Amma... Hansısa beynəlxalq tədbirdə, hansısa konfransda, simpoziumda özümüzü qərblilərə mədəni göstərməkçün onların hansısa dahi yazarından, sənət nümunəsindən, incəsənət əsərindən danışarkən, təəccübümüzə rəğmən yüngül bir təbəssümlə qarşılaşırıq... Nədi bu təbəssüm?
Səbəb odur ki, istənilən bir avropalı ziyalı qeyri bir xalqın nümayəndəsinin Avropa ədəbiyyatı (mədəniyyəti) haqqında danışığına (yazdığına ) diqqət edəndə görür ki, əslində onlar zahiri plastdan o tərəfə keçə bilmirlər. Əgər keçməyə çalışsalar da, həqiqətdə olan mahiyyəti yox, özünün anlaya biləcəyi, özünün dərk edə biləcəyi kimi təqdim edir. Başqa sözlə desək, həqiqətdən uzaq olan öz mifini yaradır...
(Eyni situasiya əks istiqamətdə də baş verir. İstənilən avropalı və ya rus şərqşünasının bizim klassik ədəbiyyat, klassik mədəniyyət, Şərq fəlsəfəsi, şərq-müsəlman incəsənəti barəsində yazdığı əsərləri, kitabları, məqalələrı diqqətlə analiz edəndə də eyni hadisəni görürük. Onlar bizim sivilizasiyanın mədəniyyətinin yalnız üstqatında, zahirində gəzişirlər. Hətta Şərqə səmimi qəlbdən məhəbbəti olanlar da, batini plasta, əsl cövhərə düşə bilməyiblər. Bertelsdən, Krımskidən tutmuş ta Anri Korbenə, Andre Masseyə qədər... )
Nədənsə, çox illər əvvəl Xalq yazıçısı Çingiz Abdullayevin İspaniyada məşhur yazıçı, Nobel mükafatı laureatı Xose Kamilla Sela ilə görüşü haqqında qələmə aldığı xatirə yazısı yadıma düşür. Orda bir məqam var idi. Çingiz müəllimlə ustadın görüşünü təşkil edən gənc ispan yazarı bir neçə saatlıq söhbətdən sonra yenidən Çingiz müəllimi yola salarkən, təxminən belə bir fikir söyləmişdi: düzdü, ustadın əsərləri bir çox dillərə çevrilərək bütün dünyada çap olunur, ancaq siz onun yazdıqlarının yalnız zahiri qatını hiss edə bilərsiz. Əsl mahiyyətini, dərin fəlsəfəsini duymaq üçünsə damarlarında ispan qanı axmalıdı və əsərləri ispan dilində oxumalısan...
Belə məlum olur ki, ruhun məhsulu olan istənilən sənət və söz nümunəsi ilk olaraq damardakı qanın yaddaşı ilə kontakta girməlidi. Buna gen yaddaşı da demək olar, qan yaddaşı da, kollektiv təhtəlşüurun arxetipləri də... Nə cür adlandırmağımızın fərqi yoxdur. Həqiqət isə ondadır ki, dünya mədəniyyəti və ədəbiyyatı adı altında qəbul elədiyimiz, bəyəndiyimiz, sevə-sevə oxuduğumuz, hətta aludəsi olduğumuz əsərlərin yalnız zahiri plastı ilə ruhumuzun rabitəsini yarada bilirik. Tam dərin qatlarda əlaqə, tam hissetmə isə mümkünsüzdür. Axı bizim damarlarımızda Avropalı qanı axmır. Eyni fikir təkcə bizə yox, bütün qeyri-qərb xalqlarına aiddir...
Böyük bir qayaya sementlə başqa bir daş parçasını yapışdıra bilərik. Hətta bir müddət sonra üstünü toz-torpaq basandan sonra bizə elə gələ bilər ki, tam bir monolit əldə etmişik. Ancaq yüngül bir zəlzələdən sonra bu daş həmin qayadan qopub düşəcək. Çünki batində monolit deyildi, min illər ərzində vəhdətdə inkişaf edib bütövləşməmişdi. Yamaq olaraq qalırdı...
Bəs ümumbəşəri dəyərlər, ümumbəşəri əsərlər, incəsənət nümunələri? Bunu hara yazaq, soruşa bilərsiz? Bəlkə ümumiyyətlə “Ümumbəşəri sənət”, “Ümumbəşəri ədəbiyyat” anlayışlarının özü ən böyük mif, ən böyük illüziyadır?
Bunu da analiz etməyə çalışacağıq. Lakin öncə Hamlet sindromundan danışmaq istəyirəm...
Hamlet sindromu
Gənclik dövrümüzdə Qərb ədəbiyyatıyla kontakta girən, hansısa yeni əsərlər mütaliə edən yenilikçi dostlarımızın dilindən belə ifadələr çox eşidirdim: Mən heç nə başa düşmədim: Mənə heç nə çatmadı. Burda nə var axı? Bunun nəyini tərifləyirlər? Vallah biz belə yazsaq, bizə gülərlər. Mən bundan yaxşı yazıram və sair və ilaxır...
Bəs sonra nə baş verirdi? Tutalım Kafka haqqında bu sözləri deyən adamın iki gün sonra qəzetdə müsahibə verərək, Kafkanın "Qəsr"ini tərifləyib göylərə qaldırmasını və özünün stolüstü kitabı olduğunu bəyan etməsini görəndə çaşıb qalırdım...
Yaxud, eyni cür fikirlər bildirən şəxsin hansısa xaricilərlə ünsiyyəti zamanı dünən tənqid elədiyi əsəri tərifləyəndə qıcıqlanırdım...
Əslində isə qıcıqlanmağa əsas yox idi. Sadəcə mən, bütün qeyri-Qərb xalqları arasında yayılmış Hamlet sindromu ilə üz-üzə qalmışdım...
Atamın neftçi dostlarından biri Sovet dövründə yüksək ixtisaslı buruq ustası kimi Vyetnam Xalq Respublikasına ezam olunmuşdu, orada bir neçə il ərzində neft hasilatında işləmişdi. Geri qayıdandan sonra da bir neçə vyetnamlı dostu ilə daimi əlaqə saxlayırdı, məktublaşırdı... Bir dəfə onun vyetnamlı həmkarlarından biri Bakıya, indiki Neft Akademiyasına ixtisas artırma kurslarına göndərilmişdi... Və təbii ki, atamın dostu rus dilini bilən vyetnamlı həmkarı ilə atamı tanış eləmək qərarına gəldi...
Bağda görüşdülər, xeyli söhbət elədilər, yeyib-içdilər...
Atamla vyetnamlı neftçi arasında ordan-burdan xeyli söhbət gedəndən sonra söz gəlib teatrın üstünə çıxdı. Hamletdən danışmağa başladılar. Yarım saat ərzində onu təriflədilər, hər iki ölkədə necə səhnəyə qoyulmağından danışdılar. Hətta atam zarafatyana şəkildə qonaqdan soruşdu ki, aziat görkəmli bir aktyor səhnəyə çıxıb "Mən Danimarka şahzadəsiyəm" deyəndə, görəsən camaat onu necə qarşılayır?
Lakin vəziyyət yavaş-yavaş dəyişirdi, görürdüm ki, yeyib-içdikcə ürəkləri açılır, daha sərbəst olurlar... Və bir qədər sonra başladılar Hamleti də, Şekspirin başqa əsərlərini də tənqid eləməyə. Və hərəsi öz milli ədəbiyyatının təbliğinə keçdi.
Sona yaxın məlum oldu ki, vyetnamlı neftçinin də, elə mənim atamın da ümumiyyətlə Qərb ədəbiyyatından zəndeyi-zəhləsi gedir və hər biri öz ədəbiyyatını onlardan daha çox sevir, daha çox dəyərləndirir...
Nəhayət məclis antiqərb tostu qaldırmaqla başa çatdı...
Lap yumoristik hekayəyə oxşadı... Mənimçünsə maraqlı olan detal bu hadisənin birinci və ikinci hissəsindəki mənzərənin fərqi idi...
İlk olaraq, söhbət Hamletdən başladı. Niyə? Dünyada o qədər təbliğ olunub ki, hər ikisi əmindi; əks tərəf Şekspiri ən azından tanıyır (çünki onun arxasında Qərbin yüz illik təbliğat maşını dayanır), ilkin kontakt yaratmaq üçün bu da kifayətdir.
Buna əmin olandan sonra hər iki həmsöhbətdə eyni hiss əmələ gəlir - Qarşı tərəf Şekspiri anlayır, dərk edir, sevir. Əgər mən bunun əksini nümayiş elətdirsəm yaxşı düşməz. Axı Şekspir dünya şöhrətli klassikdir...
Deməli, ilk mərhələdə "Hamlet" pyesinin təriflənməsi prosesi start götürdü... Tərəflər sanki Hamleti başa düşməyini, hiss eləməyini nümayiş elətdirməkdə bəhsə girmiş oldular... Çox ağıllı və şüurlu söhbət idi...
Ancaq alkoqol öz təsirini göstərdikcə, söhbətlər şüurlu plastdan ruhi plasta keçməyə başladı, başqa sözlə desək, tərəflər əqli-şüuru bir kənara qoyub səmimiləşməyə başladılar.
Və məlum oldu ki, heç birinin Şekspirlə o qədər də arası yoxdur. Hamlet isə sadəcə söhbətə başlamaq, ünsiyyətdə kontakt yaratmaq üçün bir vasitə idi... Həm də heç bir tərəf ünsiyyətin ilk məqamında Şekspiri tanımamaq, Hamleti sevməmək kimi cahillik, nadanlıq əlamətini göstərmək istəmirdi...
Sevməmək nadanlığı
Şekspiri sevməmək nadanlıqdı - Avropada bu ifadə bir çox ədiblər arasında az qala şüar kimi təqdim olunur...
Bəs qeyri-qərb xalqlarında - bizlərdə vəziyyət necədi? Biz nəinki başqalarına, hətta öz-özümüzə ziyalı ağıllı savadlı görünməkçün mütləq Qərb ədəbiyyatından, mədəniyyətindən danışırıq. Başa düşsək də, başa düşməsək də... Əksər hallarda başa düşmədən və ya sırf özümüzün başa düşdüyümüz kimi danışırıq...
Fikrimi qəbul etməyənlərə belə bir eksperiment eləməyi təklif edirəm. Qərb mədəniyyətinin, ədəbiyyatının istənilən təbliğatçılarının qarşısına oxumadığı, bilmədiyi əsərlərdən bir neçə fraqment qoyaq. Ancaq müəlliflərin kimliyini bildirməyək (Bu cür əsərlər tapmaq çətin deyil, çünki bütünlüklə müasir Qərb ədəbiyyatını oxuyub başa çatdırmaq mümkünsüzdür). Bu müəlliflərdən biri Qərbdə həqiqətən də çoxsaylı ödüılər almış şöhrət qazanmış ustad yazar olsun. O birilərisə sıradan bir adi qərb yazarları...
Gəlin görək bizim qərbpərəst ədiblərimiz bu əsərlərin arasında həqiqətən də yaxşısını, keyfiyyətlisini müəyyən edə biləcəklərmi?
Sizi inandırım ki, onundan doqquzu təyin edə bilməyəcək... (Halbuki həmin ədibin qarşısına öz şairlərimizin, yazıçılarımızın əsərlərindən qoysaq, hansının dəyərli, hansınınsa boş söz yığını olduğunu gözüyumlu təyin edə bilər.)
Qərb ədəbiyyatının nümunələrini mütaliə etməyə başlamamışdan əvvəl biz artıq müəyyən informasiya ilə yüklənmiş oluruq - Həmin yazar haqqında dostlardan eşitdiyimiz, başqa mənbələrdən oxuduğumuz məlumatlar, onun haqqında deyilən böyük fikirlər, kitabın ön sözündə yazılan tərifnamələr, aldığı mükafatlar və kitabların çoxminlik tirajları barədə statistika və sair və ilaxır...
Bu qədər informasiya ilə yüklənən sıravi oxucu hətta əsərlə tanış olmamışdan əvvəl artıq ona rəğbət bəsləməyə, bütləşdirməyə məhkumdur. Əsərdən heç nə anlamasa da, heç nə hiss eləməsə də, bunu etiraf etməyəcək. Çünki sevməmək, anlamamaq nadanlıqdır.
Budur, "kral lütdür" tendensiyası... (Avropada məşhur olan həmin nağılı yəqin ki, hamı xatırlayır.)
Və yaxud sevməmək, anlamamaq cəhaləti – sevməyə məhkum edilmək…
Bəli, biz Qərb mədəniyyətini sevməyə MƏHKUM edilmişik…
İki Murakami faktı
Bəs görəsən dünya xalqlarının mədəniyyət, ədəbiyyat xadimləri arasında hansı biri Qərbin geniş oxucu (tamaşaçı) kütlələriylə həqiqi kontakt yarada bilir?
Bunu nümayiş etdirməkçün "İki Murakami fenomeni"ni diqqətlə analiz etmək kifayətdir. Məhz bu zaman, biz istənilən mədəniyyət və ədəbiyyat nümunəsiylə tanış olarkən, iki fərqli yanaşmanı ortaya çıxarmış oluruq. Birinci yanaşma, ekzotik müşahidə və maraq; ikinci müşahidə isə özünküləşdirmək və eyniləşdirmək üzərində qurulub. Biri daha çox ağıla və intellektə, ikincisi isə hissə və ruha istinad edir.
Müasir Yaponiya ədəbiyyatında Murkami soyadlı iki ünlü yazar var. Biri Haruki Murakamidir ki, onun romanlarını Qərbdə və onun ardıyca bütün dünyada oxuyurlar, sevirlər... İkincisi Ryu Murakamidir ki, dünya ölkələrində əsərləri tərcümə edilib nəşr edilsə də, o qədər də uğur qazana bilməyib.
Bəs Yaponiyanın özündə? Yaponiyada Haruki Murakamini o qədər də sevmirlər. Ancaq Ryu Murakami az qala müasir yapon ədəbiyyatının canlı klassiki səviyyəsində sevilir, bütləşdirilir...
Nədədir bu fenomenin sirri?
Ryu Murakaminin qəhrəmanları XX əsrin əsl yapon insanlarıdır və o, əsərlərində məhz yapon cəmiyyətindəki spesifik daxili psixoloji, ruhi problemlərdən yazır, bu problemlərin məhz Yaponiya üçün məxsusi həlli yollarını axtarır. Dili çox açıq-saçıqdır, hətta bəzən erotizmə, parnoqrafiyaya da meyl edir, lakin bu erotizm və parnoqrafiya da sırf yapon mentalitetindən gələn üslubda işıqlandırılır... Ona görə də qeyri-Yapon oxucu bu əsərləri maraqla oxusa da, sadəcə Yapon cəmiyyətindəki problemlərin müşahidəçisi rolunda çıxış edir. Bu əsərlərdəki zərif məqamlar ona müşahidəçi kimi maraqlı gəlsə də, ruhuna o qədər də toxunmur. Biz müasir Yaponiya cəmiyyətindəki problemləri, qaranlıq məqamları onun əsərlərindən öyrəndikcə, sadəcə öz intellekt dairəmizi genişləndiririk, bilik dairəmizi artırırıq. (Ən uzağı kimlərsə deyə bilər ki, ordan özümüzçün hansısa nəticələr çıxarda bilərik. Hərçənd mən buna da inanmıram.)
Bəs Haruki Murakami? Onun qəhrəmanlarının ümumiyyətlə hansı millətə mənsub olması, hansı ölkədə yaşaması qeyri-müəyyəndir. Təbii ki, Yaponiyanın bölgələrinin, şəhərlərinin, hətta küçə və meydanlarının adları çəkilsə də, ümumiləşdirmələr o qədər güclüdür ki, oxucuya elə gəlir ki, söhbət elə onun şəhərindən, onun küçəsindən gedir.
Haruki Murakaminin qəhrəmanları müasir caza qulaq asır, blyuzdan söhbət edir, Qərb müəlliflərinin əsərlərini oxuyur, Qərb filmlərinə tamaşa edir...
Əsərlərdə təsvir olunan hadisələrin də əksəriyyəti hansısa qeyri-müəyyən məkanlarda - fantastik sürreal müstəvidə, yaddaş plastında, altşüurda cərəyan edir... Hətta realist-romantik üslubda yazılmış romanlarında da, hisslər o qədər ümumiləşdirilir ki, qəhrəmanların adlarından başqa heç bir detal hadisələrin Yaponiya aid olduğunu bildirmir...
Üslub və janr baxımından da onun əsərləri sırf Yapon milli şüurundan gələn ədəbi dəyərlərdən daha çox, Qərbin ədəbi nailiyyətlərinə söykənir...
Etiraf edim ki, mənim özümə də, Haruki Murakaminin romanları adaşından daha xoş təsir bağışlayıb, daha maraqlı gəlib. Çünki uzaq Yaponiyanın hansı ictimai-siyasi, hansı fərdi psixoloji problemlərdə bulunmağı mənimçün o qədər də önəmli deyil. Öz dərdimiz özümüzə bəsdir.
Ancaq məhz bu xüsusiyyətlərə görə Haruki Murakamini Yaponiyada daha çox tənqid edirlər. Niyə? Çünki xalqın bu qədər dərd-səri, ictimai sosial, psixoloji problemləri olduğu halda, yazıçı bunları kənara qoyub, sanki müəyyən millətə aid olduğunu da unudub hansısa qeyri-müəyyən jabervoqlardan, qnomlardan yazır... Yapon tənqidçiləri və ziyalıları ona qarşı təxminən belə ittihamlar irəli sürür ki, sənin dünya ədəbiyyatına çıxışın varsa, bütün dünyada, ələlxüsus da Qərb ölkələrində səni oxuyurlarsa, niyə bu imkandan Yaponiyanın, yapon xalqının xeyrinə istifadə eləmirsən?
Əlbəttə, tam olaraq bu fikirlə də razı deyiləm ki, yazıçı yalnız ictimai-siyasi problemləri işıqlandıraraq sırf bir günün sənətkarı olmalıdır. Ancaq öz milli sifətini saxlamaq zənnimcə vacibdir. Belə olan halda isə, dünyaya (Qərbə) çıxış da məhdudlaşmış olur.
Düzdü, siz elə Yaponiyanın özündən onlarla müəllif nümunə gətirə bilərsiz ki, bunlar həm milli sifətlərini saxlayıb, həm də dünyaya çıxıblar. (Kobo Abe, Akutaqava Runoske, Yasunari Kavabata, Kodzeburo Oe və sair)
Bəli, bu müəlliflərin əsərləri müasir dünya yazarları sıralarına daxil edilib, antologiyalarda çıxıb, çoxcildlikləri dərc edilib. Ancaq faktdır ki, heç biri Haruki Murakami qədər kütləvi populyarlıq qazanmayıb. Çünki təkrar edirəm, milli sifətlərini saxlayıblar.
Deməli belə nəticə hasil olur ki, son onilliklərdə qeyri-Qərb xalqlarının mədəniyyət, incəsənət və ədəbiyyat xadimləri arasında iki istiqamət formalaşıb. Bir istiqamət sırf dünyaya (Qərbə) çıxış üzərinə hesablaşmış və onlarçün maraqlı olan müəlliflər, sənət nümunələridir. İkinci istiqamət isə daha çox daxildə sevilən, öz milli şüuruna daha yaxın olanlardır ki, daxildə sevilir...
Və ən əhəmiyyətli cəhət odur ki, həqiqətdə bu istiqamətin heç biri o birindən artıq, ya da əskik deyil... Hərəsinin öz yeri var. (Hərçənd ki radikal millətçilər Qərbə istiqamətlənən üslubları bəzən düşmən mövqeyi kimi təqdim edirlər.)
Bizsə qiymətləndirərkən, tərəzinin gözünü daha çox dünyaya (Qərbə) çıxa bilənlərə tərəf əyirik ki, zənnimcə ən böyük səhvimiz bundan ibarətdir. Əgər hansısa caz ifaçımız Qərb festivallarında çıxış edirsə, yaxud opera müğənnimiz Avropa səhnələrində oxuyursa, bu, heç nə onları aşıqlarımızdan, xanəndələrimizdən yüksək tutmağa əsas vermir... Bizsə tuturuq. Kənara çıxışı olan sənət və söz adamları qeyri-iradi olaraq bizim gözümüzdə yüksəlir, daha ali status əldə edir. Hətta əsərlərini o qədər sevib anlamasaq da...
Ən böyük problem də bu ayrı-seçkinliyi aradan qaldırmaqdır...
Və məhz bunun üçün də son yüzilliklərdə Qərbdən bizə nüfuz edən və mütləq şəkildə ali dəyər kimi qəbul edilən fikir və düşüncə, sənət və ədəbiyyat üslublarının, təfəkkür istiqamətlərinin mahiyyətinə yenidən baxmaq, yenidən dəyərləndirmək lazımdır… Əslində yazımızın əvvəlki hissələrində qismən bunlara toxunmuşduq, lakin məhz indi sistemli analizə ehtiyac var. Humanizmdən, maarifçilikdən, realizmdən tutmuş, romantizmə, modernizmə və postmodernizmə qədər…
Bəli, sırf müasir və yeni analiz… Əvvəl deyilənləri təkrar etməyən, hətta bəlkə yüzillik düşüncələrin ziddinə gedən fərqli analiz…
Çətin olacaq… Axı gözümüzü açandan beynimizə yeridilən və mütləq həqiqət kimi qəbul elədiyimiz bir çox mətləblərə fərqli və ziddiyyətli şəkildə yanaşmalı olacağıq…
Çətin olacaq… Bizsə “hər çətin asan olur, amma çətin asan olur” misrasını əldə şüar edərək, bu çətini də asan eləməyə çalışacağıq… Əlbəttə ki, birdən-birə yox, mərhələli şəkildə…
Ardı var…
