Xəbər verdiyimiz kimi bu yaxınlarda xalq yazıçısı Elçinin “Baş” romanı həm “Azərbaycan” jurnalında xüsusi buraxılış və ayrıca kitab kimi çap olundu. Qan Turalı və Şərif Ağayar həm yeni çıxan kitab, həm də ümumi ədəbiyyat haqqında Elçinlə geniş söhbət ediblər. Kulis həmin söhbəti təqdim edir.
Qan Turalı: Elçin müəllim, sizin nəsrinizi bir sözlə ifadə etsəydik, o söz hansı olardı?
- Bu barədə düşünməmişəm, mənim üçün çətindir nəsə bir söz demək.
Q.T: Mənim variantım var: saflıq. Sizin haqqınızda yazılan məqalələrdə sanki daha çox bu sözə apelyasiya edirlər.
- Saflıq, əslində, bütün yazıçıların mövzusudur. Eləcə də özündə mənəvi saflıq iddiası olmayan adam necə yaza bilər?
Q.T: Sizin qəhrəmanlarınız daim mənəvi saflığı itirəcəklərindən qorxurlar elə bil.
- Ola bilər. Çox zaman düşünürəm ki, mənim əsərlərimin, xüsusən son on-on beş ildə yazdıqlarımın ana xətti bəlkə də dünyanın faniliyidir.
Q.T: Üzeyir Hacıbəyov haqqında yazdığınız monoqrafiyaya belə bir ad vermisiniz: “Ürəkdə bir şövq var idi”. Özünüz haqqında monoqrafiyaya tənqidçi gözüylə kənardan baxaraq nə ad qoyardınız?
- Tural, sən özün cavablandırmalı olduğun sualları mənə verirsən (gülür). Bunu gərək, sən biləsən.
Şərif Ağayar: Saflıq, mənə görə, bütün ədəbiyyatın bir sözlə ifadəsidir.
- Ədəbiyyatın bünövrəsində duran bir məsələdir. Biri ola bilər ki, mənəvi cəhətdən eybəcər bir adam belə, yazı masasının arxasına keçəndə özünü saf insan hesab edir, buna inanır və yazır.
Ş.A: Mənə elə gəlir ki, yaxşı adam olmayan yaxşı əsər yarada bilməz. Amma siz maraqlı bir nüansa toxundunuz. Deməli, adam yaxşı olmaya bilər, ancaq özü əmin olar ki, yaxşıdır və yazar.
- Yaza bilər, ancaq nə yazacağı onun istedadından asılıdır. Ümumiyyətlə, mən «yaxşı» və «pis» adam düşüncəsini heç vəchlə qəbul etmirəm. Yaxşı nədir, pis nədir? Mürəkkəb olar, ziddiyyətli olar adam. Bir cavanlıq xatirəsi yadıma düşdü. Rəhmətlik İlyas Əfəndiyevlə yayda Kislovodskiyə getmişdik, onda aspiranturada oxuyurdum. Orda ev tutmuşduq. Evin sahibi vardı - Vasili Kuzmiç, avtobus sürücüsü idi. Evin sahibəsi nə qədər mehriban idisə, Kuzmiç o qədər pis adam idi. Bir ovçarkası vardı, özü o itdən də pis idi (gülür). Bir gün dostlar gəlmişdi, həyətdə kiçik bir məclis qurduq. Hamı dağılışandan sonra, mən həyətdə talvarın altında oturmuşdum. Çiskinləməyə başladı, bir sözlə, gözəl bir hava idi. Bu vaxt Kuzmiç işdən gəldi, yenə sir-sifətindən zəhrimar yağırdı. Salamsız-kəlamsız yanımdan keçəndə, mən onunla salamlaşdım, azca araq qalmışdı, onu dəvət etdim. Bir az tərəddüd edib, yaxınlaşdı, ona qalan araqdan, heç yüz qramdan artıq olmazdı, verdim, içdi və üzbəüz oturub siqaret yandırdı. Yavaş-yavaş söhbət eləməyə başladıq və mənə məlum oldu ki, sən demə, Kuzmiçin içində bir gözəl mələk də varmış. İçkinin təsirindən deyildi, söhbətimiz onun daxili aləmini üzə çıxartmışdı. Fikirləşdim ki, bəlkə də o mehriban sahibəylə oturub danışsaydım, əksi olacaqdı. Mən bir dəfə yazmışdım ki, çətini adamı tanıyanacandı. «Yaxşı» və «pis» adam nisbi anlayışdı. Ümumiyyətlə, bütün anlayışlar nisbidi.
Ş.A: Turalın bir sözlə ifadə eləmək söhbətindən yola çıxaraq sizin yeni romanınıza gəlmək istəyirəm. Düşünürəm ki, “Baş” romanının ideyasını, əsərdə baş verən hadisələri bir sözlə belə ifadə etmək olar: “Nə üçün?”
- Ola bilər. Bu romanı çap etmək fikrim yox idi. Bir neçə dünyagörüşü fərqli olan, təfəkkürlü adamlara verdim ki, oxusunlar və fikirlərini desinlər, ondan sonra mətbuata çıxarıb-çıxarmamaq məsələsinə baxaram. Sonra “Azərbaycan” jurnalına verdim, xüsusi əlavəsi kimi çap ediblər. Mənim üçün sürpriz oldu. “Nə üçün?” dediniz, ona gətirirəm... Bu romanın mənə görə məğzi nədir? Mənə görə, bu romanın məğzi insanın və ümumiyyətlə, bütün məxluqatın bu dünyadakı missiyasının nədən ibarət olmasıdır. Bu – bir məchulluqdur. Mənası yox, missiyası. Nə üçün belədir? Orda bir epizod var: gözəl bir bülbül gözəl bir ağacın budağına qonub, gözəl də cəh-cəh vurur, təbiət gözəldir. Sevimli bir quş sevimli bir nəğmə oxuyur. Elə o ağacın başqa bir budağında bir barama yetişir, baramanın içindən gözəl bir kəpənək çıxır. Dünya, elə bil, sevinir kəpənəyin çıxmağına. Kəpənək də dünyaya sevinclə gəlir. İlk dəfə qanad açanda o gözəl bülbül gəlib bu kəpənəyi dimdikləyib udur. Nə üçün belədir, mənası nədir bunun? Bax o kəpənəyin bu dünyadakı missiyası nədən ibarət idi? Mən Sisyanov gürcüyəm və gəlib rus imperiyasına xidmət edirəm, özü də cani-dildən. Düzdü, içimdə, dərin qatlarda bir nigarançılıq var. Nəsillikcə gürcü knyazıyam, ancaq Papadan daha artıq katolikəm, rusdan daha artıq rusam, Rusiya imperiyasına xidmət edirəm və bu imperiyanı qəlbən sevirəm, canımı belə verməyə hazıram, amma mənim oğlum bu imperiyaya qarşı vuruşur, Napoleon ordusunun zabitidir. Biz, yəni insanlar, canlılar Yer üzündə hansı missiyanı yerinə yetiririk? Bax, «Baş» romanının məğzi, məncə, budur.
Ş.A: Romandakı Azərbaycanın taleyini ayrıca qeyd etmək istərdim. Bir kəsik başın ümidinə qalan o taylı-bu taylı Azərbaycanın...
- Elədir. Cənubi Qafqaz, Rusiyadakı hadisələr, Qacarlar səltənətindəkı hadisələr, Osmanlı imperiyası, hətta Napoleon da var orda bir neçə yerdə. Ancaq bütün bunlar bir fondur. Şərif, bunlar mənim üçün hədəf deyil. Məqsəd o deyil ki, mən bu hadisələri göstərim. Məqsəd, sən dediyin o “Nə üçün?” sualıdır. Vətən uğrunda ölümə gedənlər varsa, yüzlərlə vətən varsa və bütün bunlarla bərabər, vətənə təcavüz edənlər varsa, bəşəri mənada bu nə missiyadır belə?
Ş.A: Elçin “Nə üçün?” sualını başqa mövzuda da axtara bilərdi. Tutaq ki, müasir hadisələrdə... Niyə Bakıda Sisyanovun başının kəsilməsi? Niyə bu fon? Mövzu seçimi necə oldu yəni?
- Məndə xüsusi mövzu seçimi olmur. Bu Sisyanov məsələsini də tarixdə hamı kimi haçansa oxumuşdum və hafizəmdə ilişib qalmışdı. Başın gedib Fətəli şaha çatması da tarixi mənbələrdə yoxdur. Obrazlı şəkildə desək, başın səyahəti, münbit zəmin yaradır ki, həmin fikirlər meydana çıxsın.
Ş.A: Ağabəyim ağanın obrazı da mənə çox maraqlı gəldi. Bu barədə nə deyə bilərsiniz? Qarabağ işğalda olan vaxtı belə bir obraz... Ağabəyimin məşhur rəvayətdən sonra romanda işlənməsi...
- Ağabəyimin, bilirsiniz də, cəmi-cümlətani bir beyti, bir bayatısı var. Deyirlər, qəzəlləri də olub, hətta çap da elətdiriblər, amma tam dəqiqliyi ilə bilinmir, onundu, ya yox. Bununla belə, həmin ikicə nümunə ilə bu xanım ədəbiyyat tariximizdə qalıb. Dünyada nə qədər yazıçı varsa, onun istedadından, yaşından asılı olmayaraq, o qədər də fərdi psixologiya var. Məsələn, o iki misra Ağabəyim Ağanı mənim gözümdə canlandırıb və həkk edib yaddaşıma. Onun haqqında cürbəcür əfsanələr, fərziyyələr var, ancaq «Baş»dakı Ağabəyim Ağa mənim təsəvvürümdəki Ağabəyim Ağadır. Əlbəttə, orda həm də Qarabağa görə bir nisgil də var.
Ş.A: «Baş» romanında daha bir nüans gördüm. Qəhrəmanların çoxu, bayaq dediyiniz kimi, özlərinin haqlı, hətta bəlkə təmiz olduğuna inanır. Məsələn, Sisyanovun, bir imperiya sərkərdəsi kimi öz həqiqətləri var. Və bu həqiqətlər onun məktublarında açıqca hiss olunur. Məktubların hər hansı real əsası vardı?
- Romanda Sisyanovdan, Abbas Mirzədən, Fətəli şahdan başqa qalanı əsas etibarilə uydurulmuş surətlərdir. Heç tarixdə Sisyanovun oğlu da olmayıb. Onun qraf Timofeyev-Boqoyavlenskiyə yazdığı məktublar da yalnız bu romanda yazılıb, tarixdə belə bir şəxs olmayıb. O məktubların, fikir vermisinizsə, təhkiyəsi başqadır. Publisist dildə yazılıb. Mən bilərəkdən belə yazmışam. Mən o məktubları öz fikrimdə rus dilində düşünüb, sanki tərcümə eləmişəm ki, təbii olsun. O məktublar dövrün xarakteristikasını verir. Sisyanova keçmiş sevgilisi markiza de-Lafonjenin yazdığı məktub isə tamam başqa stildədir. Yeri düşmüşkən, tarixdə belə bir şəhvətli markiza da olmayıb. O ki qaldı dediyiniz hərənin öz həqiqətinə, yazıçının hər bir qəhrəmanının bəraəti olmalıdır. Bu yazıçının böyüklüyünü şərtləndirən əsas amildir. Dostoyevskinin böyüklüyü onda idi ki, onun qəhrəmanlarının cinayətlərinin dəqiq psixoloji bəraəti var. Bəraəti olmayan qəhrəman yazıçı qələmindən çıxmayıb. Sovet yazıçılarımızın çoxu qəhrəmanları iki yerə bölürdülər: ya yaxşı idilər, ya da pis, «müsbət» qəhrəmanlar, «mənfi» qəhrəmanlar...
Q.T: Konfliktsizlik?
- Yox, konfliktsizlik də deyildi. Konfliktsizliyin ədəbiyyata dəxli yox idi. Partiyanın XIX qurultayında Georgi Malenkovun məruzəsində işlənmişdi bu ifadə və rəsmi ideologiya bunu sosrealizm nəzəriyyəsinin tərkib hissəsinə çevirmişdi. Ondan sonra kosmopolitizm başladı, çox keçməmiş yəhudilərin əleyhinə kampaniyaya çevrildi.
Q.T: Şərifin sualını bir az dəqiqləşdirmək istəyirəm. Bu qədər fəlsəfi bir sual doğuran əsərə fon kimi XIX əsrin əvvəllərini xüsusi olaraq seçmisiniz?
- Xeyr, xüsusi bir seçim yoxdur. Bundan əvvəl yazdığım “Kaşşeyin taleyi” povestində də eyni ideyadır. O fon ki deyirəm... Mən ömründə bir yazı yazanda heç bu barədə fikirləşməmişəm. Bu yerdə yadıma bir məsələ düşdü. Bəzən, görürsən, deyirlər ki, mən postmodernist yazıçıyam, əsərim postmodernizm nümunəsidir və s. Çox gülməli bir şeydir. Mən əvvəllər də dəfələrlə demişəm ki, əsərin hansı cərəyana, hansı təmayülə aid olduğunu oxucu müəyyən etməlidir. Əlbəttə, söhbət o oxucudan gedir ki, təfəkkür sahibidir. Burasını da çox demişəm ki, mən heç janrı da əvvəldən fikirləşmirəm ki, oturub bir pyes yazacağam, yoxsa roman, ya da povest. Bunu mövzunun özü müəyyən edir.
Q.T: Sizin yazıçı Yaşarla söhbətiniz haqqında Tehran Əlişanoğlu bir yazı yazmış və maraqlı bir statistika aparmışdı: Siz ən çox Tolstoyun adını çəkmişdiniz.
- Mənim üçün Tolstoydan o tərəfə yoxdur. Tolstoydan o tərəfə keçilərsə demək, ədəbiyyat artıq öz missiyasını yerinə yetirib. Mənim üçün Tolstoy bədiiliyin ən yüksək zirvəsidir.
Ş.A: Dostoyevski görünmür orda?
- Svetayevanın Puşkin haqqında gözəl bir oçerki var, bilirsiniz, adı belədir: “Mənim Puşkinim”. Bu mənada Dostoyevski «mənim yazıçım» deyil. Bu, əlbəttə, subyektiv yanaşmadır.
Ş.A: Bəlkə, həyat tərziylə bağlı məsələdir... Dostoyevski bir az fərqli həyat yaşayıb...
- Yox, ümumi deyirəm. Sırf ədəbi mənada. Mənim anlamımda Dostoyevskidə psixologiya bədiiliyi üstələyir. Dostoyevski daha çox böyük psixoloqdur, filosofdur. Necə ki, Solijenitsin yazıçıdan daha çox ictimai xadimdir, mübarizdir. Tural, sənin yazılarındakı bir fikir yadımda qalıb. Xatirimdə deyil, saytda idi, ya hansısa qəzetdə. Sual verirsən ki, Tolstoy Dostoyevskinin aqibətini yaşamayıb, edam sarsıntısı keçirməyib, Dostoyevski bəyəm buna görə böyükdür? Doğru sualdır. Tolstoy Dostoyevskidən fərqli olaraq, qraf həyatı yaşayıb, ancaq bu, onun mənəvi sarsıntıları qarşısında heç vəchlə sədd olmayıb.
Q.T: Siz yazıçı evində böyümüsünüz. Bu, sizə psixoloji narahatçılıq vermirdi uşaqlıqda? Ədəbiyyat barədə deyirəm. Misalçün, Viktor Hüqonun uşaqları deyir ki, sən bizi əzdin, dahi olmağımıza imkan vermədin.
- İlk hekayəmi haçan yazmışam yadıma gəlmir. Balaca olanda nağıl quraşdırırdım özümdən və nənəmə oxuyurdum. Onu deyim ki, yazı yazmağı çox tez, 4-5 yaşımda öyrənmişdim. Nənəm Bilqeyis xanım – İlyas müəllimin anası savadlı qadın idi, azərbaycanca, rusca bilirdi, əski əlifbada da, latında da, kirildə də oxuyurdu, yaxşı mütaliəsi var idi. Məşhur teatr xadimi Cəlil bəy Bağdadbəyov onun böyük qardaşı idi. Hə, mən oxuyurdum, nənəm də qulaq asırdı. Əlbəttə, aydın məsələdir, o saat başa düşürdü ki, mənim yazımdır (gülür). Dediyim odur ki, ilk hekayəmi haçan yazmışam, yadıma düşmür. Mənə elə gəlir ki, İlyas Əfəndiyev elə əvvəlcədən yazıçı olacağımı bilirmiş. Mən uşaq çağlarımda İlyas Əfəndiyevin oturub yazı yazmağına həyatın bir atributu kimi baxmışam. Səhər durmaq, gecə yatmaq, yemək yemək, su içmək kimi... Özümdə də hər şey təbii alındı.
Ş.A: Tural demək istəyir ki, “Mən nə vaxt atam kimi tanınacam”, “Atamın kölgəsindən çıxa biləcəmmi?” kimi qayğılar olubmu?
- Məndə heç vaxt elə bir qayğı olmayıb.
Q.T: Amma əvvəllər sizi İlyas Əfəndiyevin oğlu kimi tanıyıblar. Bu sizin xoşunuza gəlirdi?
- Yeniyetməlik vaxtı kimsə məni başqasıyla tanış eləyəndə İlyas Əfəndiyevin oğludur deyirdisə, xoşuma gəlmirdi. Özümü pis hiss edirdim, pərt olurdum. Sonra keçib getdi… İndi əksinədir. Bir neçə il bundan əvvəl məzuniyyətə çıxanda həyat yoldaşımla birlikdə Karlovi-Variyə getmişdik. Orda azərbaycanlılar çox olur. Parkda gəzirdik və bir azərbaycanlı ailə gördüm. Xanım məni göstərib dedi ki, baxın, İlyas Əfəndiyevin oğlu gedir. Mənə də, yoldaşıma da çox ləzzət elədi. Bunu əvvəl də hardasa demişəm.
Ş.A: Yazıçı İlyas Əfəndiyevlə yazıçı Elçini heç müqayisə eləmisiniz?
- Yox, etməmişəm.
Q.T: Bir az nataraz sualdı, amma vermək istərdim. Özünüzü ondan böyük yazıçı hesab edirsinizmi?
- Heç vaxt bu barədə fikirləşməmişəm ki, o böyük yazıçıdır, yoxsa mən. Güman edirəm ki, fərqli yazıçılarıq, amma həm də bizi bir çox «nələrsə» birləşdirir. İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında da, şəxsi həyatında da saf adam idi. Sovet dövrünün nadir tanınmış yazıçılarından idi ki, Kommunist Partiyasına üzv olmadı, partiya iclaslarına getmədi. Yazıçılar Birliyinə də az gedərdi. “MK”-nın binasını tanıyırdı, amma, məncə, ömründə ora girməmişdi (gülür). Odur ki, hərənin bir taleyi var.
Ş.A: Onun içində qohumlarının repressiyalarına görə partiyaya qəzəb vardı, yoxsa siyasətə qarışmırdı?
- Anası Bilqeyis xanım Qarabağın məşhur şəxslərindən biri olan Bayram bəyin qızı idi və sovet hakimiyyətinə nifrət edirdi. Mənim ən unudulmaz uşaqlıq xatirələrimin biri də budur ki, 3-cü sinifdə oxuyurdum, bizi pionerə keçirmişdilər. Mən də qırmızı pioner qalstuku bağlayıb şəstlə evə gəldim, qapını nənəm açdı, birinci sözü də bu oldu: “O boynundakını çıxart tulla!” Sizə deyim, İlyas Əfəndiyev də daxil olmaqla o dövrün yazıçılarının çoxunun içində sistemə qarşı nifrət, hətta qəzəb vardı, həqiqəti bilirdilər. Amma sidq-ürəkdən inananlar da vardı. Məsələn, Əli Vəliyev Sovet İttifaqını sidq-ürəkdən sevirdi. Şəxsiyyət kimi də gözəl adam idi. Onu da deyim ki, hansı vəzifədə olmuşamsa, daha çox iki nəfər məndən nəsə xahiş edib. Üç gündən bir xahiş (gülür). Onlardan biri Əli Vəliyev, o biri rəhmətlik Abbas Zamanov... Amma onların xahişlərinin heç biri özləri ilə, öz problemləri ilə bağlı deyildi. Başqalarına kömək edirdilər.
Q.T: Əlli ildir bir qəlib var: Anar, Elçin, Əkrəm. Bu üçlük necə formalaşdı və sizdə necə bir təəssürat oyadır?
- 60-cılar nəslində, əlbəttə, İsi Məlikzadə, Yusif Səmədoğlu, Sabir Süleymanov, Fərman Kərimzadə, Sabir Azəri, Çingiz Ələkbərzadə və başqa yazıçılar da var.
Q.T: İbrahimbəyov qardaşları...
- Onlar da var, amma arada dil faktoru da var və hesab edirəm ki, ciddi faktordur. Bilirsiz, 60-cılar mənim üçün ayrı-ayrı fərdlərin yaradıcılığı ilə yanaşı, həm də ümumi bədii-estetik bir hadisədir. Sənətin bütün sahələrində yeniləşmə vardı və bəli, siz dediyiniz o üçlük də vardı, onlar o zamankı ümumittifaq səviyyəsinə çıxmışdılar.
Ş.A: Bəlkə, əlifba sırasıdır bu: A, E, Ə? Yoxsa Anar vəzifədə idi deyə adını əvvələ salırdılar?
- Yox, Anarın o vaxt rəhbər vəzifəsi yox idi.
Ş.A: Adınızın ikinci gəlməsi sizi narahat eləməyib ki, nə vaxtsa? Şəxsən məni hərdən belə məsələlər narahat edir...
- Sənə deyim ki, mənim üçün bunun fərqi yoxdur. Mən özüm öz qiymətimi yaxşı bilirəm, ədəbiyyatda yerimi də, cəmiyyətdə yerimi də, yaxşını da, çatışmayanı da.
Ş.A: Siz həm də gəncsiz onlardan...
- Hə, 60-cıların ən cavanı mən idim.
Q.T: Çox vaxt deyirlər, vəzifəniz yaradıcılığınıza mane olur. Mənə isə elə gəlir ki, tənqidlə məşğul olmaq daha çox mane olub yaradıcılığa. Aydın Məmmədovun “Səsimiz eşidilir” kitabını oxuyuram. Deyir, bir yazı yazardım, amma adamlar mənə salam verməyəcək, inciyəcək. Siz də tənqidlə məşğul olursuz...
- Tənqid mənim özümüifadəmin bir formasıdır. Bir də görürsən, nəsə oxuyuram, xoşuma gəlir, onun haqqında yazıram. Yaxud hansı bir ədəbi problem haqqında düşünürəm və yazıram. Tənqidlə məşğul olmağı heç vaxt qarşıma məqsəd qoymamışam. Ya da məqsəd qoymamışam ki, proza ilə məşğul olacam... Hər ikisi mənim təbii özümüifadəmdir. Eləcə də sırf ədəbiyyatşünaslıq.
Q.T: Amma yazıya görə yəqin ki, inciyirdilər sizdən...
- Əlbəttə, inciyirdilər.
Q.T: Məsələn, Musa Yaqub bizə müsahibəsində xatırlamışdı ki, Elçin məni sərt tənqid eləmişdi.
- Yadıma düşür… Musanın, yadımdadır, “Cakonda” şeiri vardı, onu tənqid eləmişdim. Mənim tənqidi yazılarımdan söz düşmüşkən, bir şeyi deyim ki, o məqalələrimin böyük bir qismini Moskva mətbuatının – “Litqazeta”, “Drujba narodov”, “Voprosı literaturı”, «Teatr», «Literaturnoye obozreniye» kimi nüfuzlu nəşrlərin xahişi ilə yazmışam. Həmin mətbuatda yüksək səviyyəli ədəbi diskussiyalar, dəyirmi mizlər, əsil ədəbiyyat söhbətləri gedirdi. Yalançı təvazökarlığı bir tərəfə qoyaraq deyim ki, mənim Moskvada dərc edilən o məqalələrimin klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatının təbliğində rolu az olmadı. “Lteraturnaya qazeta” indi tipajını itirmiş qəzetdir, amma o vaxt həqiqətən sanballı qəzet idi. Ədəbiyyatla bağlı ideologiya mənasında da, çox zaman gəmidə oturub gəmiçiylə dava edirdi. Redaktoru Aleksandr Çaykovski idi. Çaykovski sistemin «böyük yazıçı» vəzifəsinə təyin etdiyi bir adam idi. Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, SSRİ-nin deputatı, MK-nın üzvü idi. Amma o vəzifəsindən, sovet cəmiyyətində tutduğu mövqedən istifadə edib “Litqazeta”nı ədəbiyyata xidmətə sövq eləmişdi. Mənim onunla yaxşı münasibətim var idi, ilk dəfə Latviyadakı Dubultı Yaradıcılıq Evində tanış olmuşduq. Çox sadə insan idi. O vaxt mənim qızlarım uşaq idilər, onlara cürbəcür fokuslar göstərirdi. Nə isə… O ki qaldı Musa Yaquba, müasir poeziyamız haqqında yazdığım bir məqalədə, onun, həmin “Cakonda” şeirini tənqid etmişdim. Səhv etmirəmsə, «Drujba narodov» jurnalında da, «Azərbaycan»da da çıxmışdı. O da incimişdi məndən. Sonra güman edirəm ki, incikliyi aradan qalxdı. İndi hardan düşüb yadına (gülür). Musa bizim gözəl şairlərimizdən biridir. Mən Yazıçılar İttifaqında işləyəndə, o da «Azərbaycan» jurnalında işləyirdi. Gözəl də münasibətlərimiz var idi. Elə indi də. Hələ Yazıçılar İttifaqında işləməzdən əvvəllər də çox kəskin məqalələrim olurdu. Mərkəzi Komitənin “Azərbaycan kommunisti” jurnalında “Azərbaycan” jurnalını kəskin tənqid eləmişdim. O məqaləni başqa heç yerdə çap eləmək olmazdı. “Azərbaycan” jurnalının reaktoru rəhmətlik Cəlal Məmmədov idi. Onun atası Cabbar Məmmədov da qələm adamı, 37-də gedənlərdən idi. İndi düşünürəm ki, atası repressiya olunmuşdu deyə, rəhmətlik Cəlal müəllimin canında qorxu qalmışdı. Ona görə bəzən jurnalı aqressiv sosrealizm tribunasına çevirirdi. Mən də jurnalı elə onun öz dilində kəskin tənqid eləmişdim. Və onlar üçün qəribə bu idi ki, partiyanın mətbu orqanında partiyaya xidmət edən bir jurnal tənqid olunmuşdu. O pozisiyadan ki, bu jurnal çox zaman ədəbiyyata xidmət etmir.
Q.T: Sizi də çap eləmirdilər?
- Əvvəllər çətinliklə çap olunurdum. “Azərbaycan” jurnalına hekayələrimi aparırdım, Cəlal müəllim geri qaytarırdı. 60-cı illərin ortalarında bir sıra hekayələrim vardı, sonra Moskvada çap olunmuşdu, ondan sonra da Azərbaycanda. Onları bu gün də yaxşı hekayələr hesab edirəm, hamısını kitablara salmışam. Cəlal müəllim bir dəfə hekayəmi geri qaytaranda mənə dedi ki, get, adı 134 saylı məktəbə verilmiş Tofiq Qəhrəmanovdan hekayə yaz, çap edək. Yoxsa ki, bu nədir, kiçik adamlardan yazırsan. Səhv eləmirəmsə, belə idi, hə, Tofiq Qəhrəmanov, dənizdə boğulan qızları xilas edərkən özü gənc yaşında qəhrəmancasına həlak olmuşdu. Əlbəttə, ondan da hekayə yazmaq olardı və yazılırdı da. Ancaq «ondan yazma, bundan yaz» ədəbiyyat söhbəti deyil axı.
Q.T: Bəs məqalə çap olunandan sonra nəsə dəyişdi?
- Yox, nə qədər ki, Cəlal müəllim orda redaktor idi, jurnal dəyişə bilməzdi, çünki repressiyaların qorxusu onun şəxsiyyətini dəyişmişdi. Əslində, özü savadlı, ədəbiyyatı başa düşən adam idi. Rus dilinə tərcümə sahəsində xeyli zəhməti var idi, ancaq sistemin mənəvi qurbanlarından biri idi. Sonra mən, cavan yaşda Yazıçılar Birliyinə katib getdim. Bunun da maraqlı tarixçəsi var. Nizami İnstitutunda baş elmi işçi idim, işə bir az gec getmişdim, bir də gördüm, professor Mirzağa Quluzadə, bizim direktor, rəhmətlik Vəfanın atası, zəng edib həyəcanla soruşdu ki, hardasan, Rəfael Allahverdiyev səni axtarır. Rəfael Allahverdiyev o vaxt Heydər Əliyevin köməkçisi idi. Zəng elədim, dedi, Heydər Əliyev səninlə görüşəcək. Çox təəccüb elədim ki, mənimlə nə üçün görüşəcək. İlk dəfə onda Heydər Əliyevlə təkbətək görüşdüm. Dedi ki, səni izləyirəm, yazılarını bəyənirəm və məsləhət görürəm ki, Yazıçılar Birliyinə katib gedəsən. Məni plenumda katib seçdilər. Təşkilatı işlər, ədəbi tənqid, mətbuat – bunlar mənim səlahiyyətimdə idi. Onda Yazıçılar Birliyi əslində Ədəbiyyat Nazirliyi kimi bir qurum idi. Və yarandığı vaxtdan etibarən bu nazirliyin ədəbiyyata xeyri də dəyirdi, bəzən ziyanı da. 37-ci ildəki repressiya qurbanlarını da görüb o Natəvan klubu, ədəbiyyat üçün faydalı işlər də çox olub orda. İndi bəzi adamlar deyirlər ki, AYB ləğv olunmalıdır, çünki stalinizmin yadigarıdır. Düzdü, elədir, amma onda biz gərək teatrları da, universitetləri də, muzeyləri də, Elmlər Akademiyasını da bağlayaq.
Ş.A: Bayaq dediniz ədəbiyyat nazirliyi idi. İndi isə biz demokratik ölkəyik, amma AYB yenə dövlət komitəsi kimi fəaliyyət göstərir. Qeyri-hökumət təşkilatı büdcədən maliyyələşmir axı.
- AYB-yə ayrılan vəsaitin hər hansı yazıçının əsrinin çapı ilə bərabər, onun yaşayışına da köməyi dəyirsə, mən bunu müasir dövrdə böyük iş hesab edirəm. Ozamankı çətin vaxta baxmayaraq, Heydər Əliyev bu məsələni şəxsən həll etdi. Bu barədə onunla söhbətlərimiz olmuşdu. O, deyirdi ki, bu ictimai təşkilat gərək özü-özünü maliyyələşdirsin, ancaq indiki vaxtda biz ona kömək etməliyik. Sovet hökuməti dağılmışdı, ən böyük zərbə yaradıcı adamlara dəymişdi. Yaşamaq imkanları çox məhdudlaşmışdı. Belə bir vəziyyətdə “Azərbaycan” jurnalının nəşri, yaradıcı adamlara qonorar verməsi dövlətin böyük dəstəyi idi ədəbiyyat üçün. Məsələni bu rakursdan dəyərləndirmək lazımdır. Məsələni belə qoymaq lazım deyil ki, Yazıçılar Birliyi qeyri-hökumət təşkilatıdır, dövlət ora niyə vəsait ayırır. Bəli, hər bir təşkilat öz fəaliyyətini genişləndirməlidir, müasirləşdirməlidir. Yaradıcı təşkilatlarda iqtisadiyyatla məşğul olan adamlar da çalışmalıdır. Mətbəə, nəşrlər, yazıçıların beynəlxalq görüşlərə ezam olunması, ehtiyacı olan yazıçılara maddi yardım göstərilməsi və digər işlər üçün. Kapitalizmdə yaşayırıq, elə deyilmi? Onda, bunun imkanlarından istifadə etməliyik. AYB-nin, yaxud digər yaradıcı təşkilatların şəffaf bir biznesi olacaqsa, onun qazancı sənətə xidmət edəcəksə, yaradıcı adamlara əl tutacaqsa və bu işdə dövlətə arxalanacaqlarsa, bunu yalnız alqışlamaq olar.
Q.T: Heydər Əliyevin yanında da siz dediniz ki, “Azərbaycan” jurnalı ildə 12 nömrə çıxsın, Anar isə 6 nömrə istədi. Amma Sizin dediyiniz oldu.
- Ola bilər. Yəqin Anar düşünüb ki, maliyyə imkanları azdır. Sizə həqiqəti deyirəm – ümumiyyətlə, mən heç vaxt boğazdan yuxarı söz deməmişəm - Heydər Əliyevin ədəbiyyata, ədəbiyyatla məşğul olan insanlara göstərdiyi qayğı, elədiyi kömək göz qabağında idi. Bunun bilavasitə şahidi olmuşam. Özü də bu adam hamımızı diqqətlə oxuyur, izləyir, dəyərləndirirdi. Təsəvvür edin, mən cavan oğlanam, “Literaturnaya qazeta”da məqaləm çıxıb, məşhur rus tənqidçisi Yuri Boldırev ilə qızğın ədəbi mübahisə edirdik. Gərək ki, yay vaxtı idi, Mərkəzi Komitənin ideoloji katibi Həsən Həsənov gecə evə zəng edib deyir ki, Heydər Əliyev yazını oxuyub, bəyənib, səni təbrik edir. Halbuki Heydər Əliyev məzuniyyətdə idi, istirahətə getmişdi. Həsən Həsənova tapşırıb ki, məqaləni oxudum, xoşuma gəldi, təbrikimi Elçinə çatdır. Heydər Əliyev həm də mənim və bir çox başqa yazıçıların söykənəcəyi bir qüvvə idi. O yazıları yazanda bilirdim ki, Heydər Əliyevin timsalında bizi müdafiə edəcək bir qüvvə var. Moskvada işlədiyi müddətdə də “Ədəbiyyat qəzeti”nə abunə idi.
Q.T: Sizin haqqınızda unudulmaz ədəbi tənqid yazısını kim yazıb?
- Unudulmaz olanlar gənclik vaxtındakılardır. Mənim kiçicik ilk kitabım haqqında ilk yazını “Bakı” qəzetində yazıçı Şəmsəddin Abbasov yazıb. Sonra Məmməd Arif hekayələrim haqqında böyük bir məqalə yazdı. Daha sonra Məmmədcəfər Cəfərovun, Həmid Araslının, Mir Cəlalın, Mirzə İbrahimovun, Mehdi Məmmədovun, Əziz Mirəhmədovun, Kamal Talıbzadənin, Yəhya Seyidovun yazılarını xatırlayıram və bu gün də onlara minnətdaram. Yaşca məndən çox böyük ədiblər idi…
Q.T: Tənqidləri sevmirsiniz, yoxsa tərifləri?
- Mənim üçün tərifin, tənqidin önəmi yoxdur, əsas odur ki, ağıllı bir yazı olsun. Tərif eləyəndə də boğazdan yuxarı olmasın. Səviyyəsi olsun yazının.
Ş.A: Məqsədli təriflər də olur...
- Məqsədli tərif həmişə olub…
Q.T: “Ədəbi düşüncələr” kitabında Mirzə İbrahimovla bağlı bir detal var. 60-cı illərdə Kafkanın “Çevrilmə” əsəri azərbaycanca çap olunub, Mirzə İbrahimov oxuyub deyib ki, bu nədir, heç nə başa düşmədim. O nəsildən olan digərlərinin Kafkaya münasibəti necəydi? Anlamırdılar, yoxsa?
- O nəslə bu cür yanaşmaq düzgün deyil. Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, Əbülhəsən… Əgər sən bu yazıçılardan modern bir əsərə münasibət tələb edirsənsə və onların yazdığına da bu nöqteyi-nəzərdən baxırsansa kökündən yanılırsan. O vaxt ki, Azərbaycan dili rəsmi olaraq ikinci plana keçirdi, onlar dilimizi nəinki qorudular, onu xeyli dərəcədə inkişaf etdirdilər, lüğət fondumuzu, bədii dilimizi zənginləşdirdilər, ərəb-fars ibarələrindən təmizlədilər, təhkiyədəki ibarəbazlığı aradan qaldırdılar. Onlar romanı, hekayəni milli ədəbiyyatımızın əsas janrları kimi formalaşdırdılar. Cənub məsələsini ədəbiyyata gətirdilər və s. Başqa hörmətli ziyalılarımızdan fərqli olaraq, yazıçılarımızın əksəriyyəti öz uşaqlarını da ana dilində oxutdular. Uzağa getməyək, “Molla Nəsrəddin”lə müasir ədəbi dili müqayisə edək. Gör nə qədər inkişaf var. Hələ «Füyuzat»ı demirəm. Burda bu kişilərin zəhməti danılmazdır.
Q.T: Bir dəfə demişdiniz ki, on ildi içimi titrədən əsər yoxdur Azərbaycanda. İndi var bəs?
- Titrədən deməyək, içimdə təbəddülat yaradan əsər deyək. Bəli, belədir. Söhbət ümumi mənzərədən gedir. Bəyəndiyim əsər də var, xoşuma gəlməyən də. Düzü də budur ki, xoşuma gəlməyən daha çoxdur.
Ş.A: Bəs niyə yaranmır siz deyən o əsərlər?
- Ədəbiyyat canlı bir orqanizmdir. Nə vaxt bu canlı orqanizm hamilə olursa, o zaman da doğur. İndi bunu tələb etmək, niyə dahiyanə əsər yazılmır demək, düzgün deyil.
Q.T: Kamal Abdullanın yaradıcılığına münasibətiniz necədir?
- Münasibətim çox yaxşıdır. Orijinal romanlar, hekayələr yazır, məhsuldar yazıçıdır. Ədəbiyyatda Kamalın özünüifadəsini yeni və yaxşı bir hadisə hesab edirəm. Onun əsərlərinin xaricdə nəşr olunması məni sevindirir və fərəhləndirir, çünki söhbət ədəbiyyatımızın uğurlarından, coğrafi miqyasından gedir.
Q.T: Ədəbi mühitdə sizin ən yaxşı əsəriniz “Ölüm hökmü” hesab olunur. Mən də bu fikirdəyəm. Bəs siz necə düşünürsünüz?
- Mən də düşünürəm ki, “Ölüm hökmü” yazdığım əsərlər arasında sanbalı ən ağır olanlardandır. Yazanda çap olunacağına qətiyyən ümidim yox idi. Mən çapı heç vaxt düşünməmişəm və gənc yazıçılara da bunu məsləhət edərdim ki, tələsməsinlər. Gənclik çağlarında mən də tələsərdim… Ancaq mətbuat həvəskarın professionala çevrilməsini öz səhifələrində əks etdirməməlidir. Mətbuat peşəkar yazıçının əsərini çap etməlidir. “Ölüm hökmü” çap olunanda artıq Qarbaçovun dövrü idi, yenidənqurma təzə-təzə başlayırdı. “Azərbaycan”da çap olunmuşdu.
Q.T: Əkrəm Əylislinin vaxtı?
- Yox, Əkrəmdən sonra idi deyəsən. Onu da deyim ki, Əkrəmi o vaxt əvvəlcə “Ulduz” jurnalına gətirmək istəyirdik.
Q.T: Niyə məhz “Ulduz”?
- “Azərbaycan” hələ möhkəm əllərdə idi (gülür). O zaman mən də katib idim, biz vuruşduq, mübarizə apardıq ki, Əkrəm “Azərbaycan”a gəlsin. Yusif Səmədoğlu “Ulduz”a getdi. Bizə qarşı duran çoxlu adamlar vardı. Çoxu yaşlı, titullu yazıçı-şairlər idi. Rəhmətlik İmran Qasımov – onda Yazıçılar İttifaqının birinci katibi idi, məsələni Heydər Əliyevə çatdırdı və son sözü də Heydər Əliyev dedi. 60-cı illər nəslini Heydər Əliyev dəstəkləyirdi həmişə. Əkrəm orada işə başladı və İmran Qasımov da, mən də, rəhmətlik İshaq İbrahimov da onu çox ciddi müdafiə edirdik. Düzdür, Əkrəm bu cəhəti çox vaxt yadından çıxarır…
Q.T: Siz Yazıçılar İttifaqının katibi, Anar “Qobustan”ın, Əkrəm “Azərbaycan”ın, Yusif Səmədoğlu “Ulduz”un baş redaktoru... 60-cı illər nəslinin bu kritik ədəbiyyat postlarına sahib çıxmasında şüurlu bir məqsəd var idi, yoxsa təbii şəkildə belə olurdu?
- Sizin dediyiniz o mövqeyi yalnız yazılarımızla, qələmimizlə əldə etdik. Bizim nəsil yaradıcılığı ilə oxucular arasında da, ictimai həyatda da özünü təsdiq etmişdi. Mənim “Toyuğun diri qalması” və “Dolça” povestlərimin Azərbaycanda çap olunmağına hətta bir qədər azad olan Pribaltika respublikalarında da inanmırdılar, heyrət edirdilər.
Ş.A: Elçin müəllim, burda çox ciddi bir nüans gəlib çıxır. Siz gəncliyinizdə ədəbi mühitdən narazı idiniz, müəyyən həqiqətləri də dediniz, danmaq olmaz. Sonra da lazım olan postlara nəsildaşlarınızla birlikdə gəldiniz. İndi də müstəqillik dövründə mühafizəkar AYB-dən narazı olan istedadlı gənclər var. Sizcə, bu narazılıq nə dərəcədə əsaslıdır və sizin dövrünüzdən çoxmu fərqlənir?
- Mən o narazılığın içində olmadığım üçün səbəblərdən xəbərdar deyiləm. Hər bir hadisəyə fərdi yanaşmaq lazımdır. Mən birinci olaraq AYB-nin ləğv olunmağının tərəfdarı deyiləm. Bunun qəti əleyhinəyəm. AYB ədəbiyyata xidmət edən böyük bir tribunadır. Onun mətbu orqanları da gərək çap olunsun. Məsələn, indiki “Ədəbiyyat qəzeti” bir il bundan əvvəlki deyil, düzdür, ya yox? Daha da yaxşılaşmalıdır, müasirləşməlidir və bu cür də getməlidir.
Ş.A: Bəlkə başqa demokratik ölkələrdəki kimi ayrı-ayrı Pen-klublar yaradılsın və vəsait layihələrə ayrılsın?
- Bizdə bir Pen-klub var, amma onun işinə bələd deyiləm.
Ş.A: O da müstəqil deyil, AYB-nin mütləq təsirindədir.
- Siz ümumiləşdirib AYB mühafizəkardır dediniz...
Ş.A: Bəli, yeni gələn gənclərə, yeni tendensiyalara açıq deyil.
- Məncə, əleyhdarlarını yenilikçi, AYB-ni mühafizəkar adlandırmaq düzgün deyil. Çünki AYB-nin jurnallarında elə yazılar oxuyuram ki, bu, yeni ədəbiyyatın nümunəsidir. Məsələn, Mübariz Cəfərli. Onu oxudum, müəyyən çatışmazlıqları ilə bərabər, artıq söhbət həqiqi ədəbiyyatdan gedir. Mən heç vaxt inanmaram ki, İntiqam Qasımzadə, ya Məmməd Oruc hansısa istedadlı bir romanı, hekayəni geri qaytarsın. Son zamanlarda bir neçə şairənin maraqlı şeirlərini oxumuşam.
Ş.A: Konkret ad desəniz, maraqlı olardı...
- Məsələn, Nuranə Nur. Onun obrazlı təfəkkürü, yaratdığı poetik obrazlar aləmi yüksək poeziyadan xəbər verdi. Hətta yazı üçün qeydlərim də vardı, ancaq vaxt tapa bilmədim. Günel Treu adlı qızın şeirlərini oxudum, istedadlıdır, «şeir axını» içində seçilir, ancaq təxəllüsünü başa düşmədim, indi də bilmirəm, düz dedim, ya yox. Günay Həsənlinin şeirləri maraqlıdır. Sonra maraqlı və ağıllı tənqidçi qızlar var – Bəsti Əlibəyli, Elnarə Akimova, Nərgiz Cabbarlı, İradə Musayeva... AYB böyük təşkilatdır. Mühafizəkarlıq da ola bilər, müasirlik də. Mühafizəkarlıq AYB əleyhinə olanlar içərisində də var. AYB haqqında fikirlərimi ayrıca bir yazı şəklində yazmışam və çap olunub. O yazıdan inciyən də olub, onu bəyənən də...
Q.T: İctimaiyyət “Qatil” filmini bəyənmədi...
- Konkret, kimi deyirsiz?
Q.T.: Özümü...
- Ümumiyyətlə, filmə baxanda gərək yazılanı yaddan çıxarasan. Konkret “Qatil”dən danışırıqsa, filmə baxanda pyes yaddan çıxmalıdır. Orada gözəl aktyor oyunu var. Gözəl musiqilər seçilib. Gözəl operator işi var. O filmdə bir az Viskonti təsiri hiss etdim. Dublyajda da problem var idi. Ancaq, ümumilikdə götürsək, film haqqında rəyim müsbətdir.
Q.T: Demək, bəyənmisiniz...
- Bəyənməyin də dərəcələri var də (gülür). Bəli, bəyənmişəm.
Ş.A: Sizin əsərləriniz əsasında çəkilən filmlərlə bağlı mətbuatda tənqid də gedir...
- Tənqid olar, amma o nədi yazmısız ki, “Qatil” film deyil, vəssalam! Bu nədir? Tənqiddir?
Q.T: Sevda Sultanovanın yazısı idi...
- Sevdanın öz fikri ola bilər, amma siz yayımlayanda heç olmasa başlığa baxmalısınız. Söhbət Sevdanın tənqidindən getmir, hökmündən gedir. Filmi əvvəlcə təhlil etsin, açsın və nə qədər də istəyir tənqid etsin. Amma, sən gəl, əlini mizin üstünə vur ki, «Vəssalam, burda mənəm, Bağdadda kor xəlifə!» gülməlidir. Siz də belə şeylərlə məzələnirsizsə, keyfiyyətsiz məzələnməkdi (gülür). Tural, bunu sənə deyirəm. Bunun mənim üçün iynənin ucu qədər əhəmiyyəti yoxdur. Tənqid belə olmur. Amma bəzən elə şeylər də olur ki, tamam böhtandır. Məsələn, 1994-cü ildəki çevriliş əhvalatı ilə bağlı müşavirə olanda Prezident bir nəfərə – rəhmətə getdiyi üçün ad çəkmək istəmirəm – dedi ki, sənə desəydilər yerə uzan, uzanardın. Yazmışdılar ki, guya bu sözlər mənə deyilib. Mətbuat var, gedin mətbuatı oxuyun, görün kimə deyilib bu söz. Bax bu, qara böhtan idi.
Q.T: Yazıçı kimi gününüz necə keçir? Hansı saatda yazırsınız, nə vaxt oxuyursunuz?
- Səhər saat 5-də yuxudan oyanıram. Cavanlıqdan xasiyyətimdi. Saat beşdən 9-a kimi yazıçı Elçinin vaxtıdır. Mütaliə axşam da olur. Amma elə kitablar var ki, onu səhərlər oxuyuram.
Ş.A: Yeni filmlərə baxa bilirsiniz. Dünya kinosundan söhbət gedir.
- Bu barədə qızlarımın zövqünə inanıram. Məzuniyyətə gedəndə onların məsləhət gördüyü filmlərin disklərini özümlə götürürəm, imkan olanda baxıram. Özümlə bir çamadan da oxumaq istədiyim, amma vaxt tapmadığım qəzet, jurnal, kitab aparıram.
Bizi Telegram-da izləyin
t.me/kulis_az
Bizi Instagram-da izləyin
Bizi Facebook-da izləyin
Bizi Twitter-da izləyin
