Yolağa

Orfoqrafik lüğətimizdə (sözlərin düzgün yazılışını müəyyən edən normativ sözlükdə) “yolağa” sözümüz var. Ancaq “yolağa” yazılışı düzgün yazılış deyil, “yolağı” olmalıdır. Yuxarıdan, hündür bir yerdən, məsələn dağların başından yollara baxanda yollar ağ cızıqlar kimi görünür, ağarır. “Yolun ağına düşmək” deyimindən də bunu görmək olur. Bir sözlə, söhbət yolun ağından gedə bilər, ağasından yox. “Yolağa” ifadəsi tamam yanlışdır, orfoqrafik norma “yolağı” olmalıdır.

Haçan

Dilimizdə “h” fonemi “hansı”, “hara” “haçan” kimi suallarda qarşımıza çıxır. İç-içəri, dış-dışarı, bu-bura sözlərindən də gördüyümüz kimi -(a)rı, -(ə)ri, -(a)ra şəkilçiləri yön, istiqamət bildirirlər (Bu şəkilçilərin etimoloji kökü isə, görünür, “yer”dir). “Hara” “h” və “ara”dan düzəlir, “hansı” “h” və “nəsnə”dən düzəlir və s.

“Haçan”a gəldikdə, bu, orfoqrafik norma ola bilməz. Doğru variant “haçağ”dır, “haçan” yox. Çünki dilimizdə vaxt anlamında “çağ” sözü var, “axşamçağı”, “haçağacan” və s. Deməli, “haçağ” “h” və “çağ”dan düzəlib. (Türkiyəlilər “çağ”a uzun vaxt, dövr, epoxa anlamı veriblər). Orfoqrafik norma “haçaq” yazılışı olmalıdır. Təbii ki, canlı danışıqda “haçaq” “haçağ” kimi səslənəcəkdir. Ancaq “haçan” və yaxud “haçanacan” yazmaq da, demək də yanlışdır.

Qızırğalanmaq

Orfoqrafik lüğətimizdə “qızırğalanmaq” məsdəri var və o da dərhal düzəldilməli yanlışlardan biridir. Azərbaycanın bəzi regionlarında bu söz belə səslənir: “qısırğalanmaq”. Doğru olan variant da budur. Buradakı fel kökü “qıs”dır, “qız” yox. “Qısqanc” sözü də bu kökdəndir. Məsələn, qısqanc kişi qadınının sərbəstliklərini qısır, senzura edir, azaldır, məhdudlaşdırır. Beləliklə, “qızırğalanmaq” yanlışdır, “qısırğalanmaq” olmalıdır. Mənası da aydındır, xəsislik etmək deməkdir.

Ke(y)fi kök olmaq

“Kef” ərəb dilində “keyfiyyət” sözünün dilimizdə qısalmış formasıdır, necəlik deməkdir. “Kefin necədir?”, yəni “necəliyin, necə olmaqlığın necədir?”, bir sözlə “necəsən?” Kef arıq olmaz ki, kök də ola. Kef yaxşı (yuxarı) və pis (aşağı) ola bilər. “Kefi yuxarı olmaq”, “kefi göylə getmək” deyimlərimiz də bunu sübut edir. “Kefi göy olmaq” deyəndə, “göy” burada yuxarı, yüksəklik anlamında işlənir, təbii ki, rəng anlamında yox. Yaşıl rəngdə olsalar da, bizim keşnişə, şüyüdə, tərəyə və s. “göy”ərti deməyimiz də buna görədir. Göyərmək (cücərmək) yuxarı qalxmaq, dikəlmək deməkdir. Göy tanrı uca tanrı deməkdir. Başına “qaxmaq”da da eyni kökdən (göy, gök, kök, qax və s.) söhbət gedir. Beləliklə, orfoqrafik norma “kefi kök olmaq” yox, “kefi göy(də) olmaq” olmalıdır.

İşin qəribə tərəfi burdadır ki, dili yaradan xalqdır, ancaq bəzən elə həmin xalq özü öz dilində düzgün danışmır.

Axtaran tapar

Vurğunu “tapar” üzərinə qoyanda belə çıxır ki, bütün axtaranlar ucdantutma, gec-tez tapırlar. Və sanki bu, metafiziki zərurətdir. Birincisi, bu heç də belə deyil, yəni bütün axtaranlar heç də tapmırlar, hamı arzusuna çatmır, belə bir zərurət də yoxdur.

Vurğunu “axtaran” üzərinə qoyanda isə, alınan məna bu olur ki, tapanlar axtaranların içindən çıxar. Çünki sən axtarmırsansa tapmazsan da, çünki axtarmadan tapdığını heç tanımazsan da. Yəni tapmaq faktı və yaxud produktu ancaq axtarış prosesində olan adama xasdır. “Axtaran tapar” deyiminin düzgün anlamı budur: ancaq və ancaq axtaran – tapar. Təəssüf ki, yanlış vurğulama yanlış məna və yanlış tərbiyə verir. Beləliklə, deyilişdə “axtaran” vurğulu səslənməlidir, “tapar” yox.
(Ancaq Zen fəlsəfəsində deyilir ki, əksinə, sən axtarırsansa tapmayacaqsan, axtaran tapmaz, yəni tapmayan axtaranların içindən çıxar. Yalnız və yalnız gözləyən – tapar. Məsələn, sən məşhurluq axtarışındasansa, heç vaxt məşhur olmayacaqsan, çünki sən hər nə var məşhur olmaq üçün edəcəksən, camaat da sənin məqsədinin məşhur olmaq olduğunu görüb, səni sevməyəcək. Məşhur olmaq istəmə, bax, onda məşhurluq özü sənə gələcək. Və yaxud, sən cənnətə getmək istəyirsənsə, ora heç vaxt gedə bilməyəcəksən, çünki ora getmək istəyirsən, ona görə! Bir sözlə, tapmaq, əldə etmək istəyirsənsə, axtarma, unut və gözlə. Bir sözlə, zenə görə, uğur – dolaylı yolla gedənindir, axtaranın, can atanın yox).

Sizə güvəndiyim dağlar, sizə də qar yağarmış

Deyilişdə vurğu səhv qoyulur. Qar hər yerə yağar, o cümlədən də dağlara. Dağlara qar yağması niyə təəssüf, umsuqluq doğurmalıdır?! Bu, gözlənilməz deyil axı. Problem ordan yaranır ki, biz vurğunu yanlış olaraq “yağarmış”ın üstünə qoyuruq. Sanki dağlara qar yağmamalıymış. Əslində isə vurğu “qar”ın üzərinə qoyulmalıdır. Onda mənası belə alınır: Dağlar, mən sizə güvənirdim, amma sən demə sizin də başınıza iş gəlirmiş, siz də əlçatmaz, toxunulmaz deyilmişsiniz, belə ki, sizə də qar yağarmış. Beləliklə, bu deyim “hər gözəlin bir eybi olar” deyiminə paralel anlam daşıyır, kəskin xəyanəti və yaxud güvənin sınmasını yox, sadəcə olaraq, mütləq nöqsansız olmamağı bildirir. Bunun üçün deyilişdə “qar” xüsusi seçdirmə ilə, vurğulu ifadə edilməlidir.

Uman yerdən küsərlər

Kim küsər? Uman, yoxsa umulan? Əlbəttə ki, uman umulandan küsər, umduğundan küsər, umulan yerdən küsülər. “Uman yerdən küsərlər” deyəndə isə belə çıxır ki, umandan umduğu üçün küsürlər. Başqa məna nəzərdə tutub, başqa söz deyirik. Tamam yanlışdır. Umuram, gözləyirəm, umduğumu ala bilməyəndə də küsürəm. Başqa sözlə, səndən ummaq haqqım varsa, deməli, küsmək haqqım da var. Beləliklə, “uman yerdən küsərlər” yox, “umulan yerdən küsərlər” olmalıdır.

Dinib-danışmaq

Dilimizdə dinmək-dinləmək-danışmaq fellərinin kökü birdir: “din-”. “Danışmaq” felinin “dan-” (inkar etmək, tanımamaq, caymaq, danmaq) kökü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Məncə, “danışmaq” feli “dinmək” felinin qarşılıq və müştərəklik bildirən formasıdır və onun ilkin forması “dinişmək” olmuşdur (gülmək-gülüşmək, qaçmaq-qaçışmaq və s. kimi). Əgər gəldiyim nəticə doğrudursa, onda “dinmək” monoloqu, “danışmaq” (əslində isə “dinişmək”) dialoqu bildirir. Dinib-danışmaq budur. “Filankəs danışdı” demək doğru deyil, çünki təkbaşına danışıq olmaz, tək adam ancaq dinə bilər. Danışmaq dialoqdur, dinmək monoloq. Orfoqrafik norma “dinib-dinişmək” olmalıdır.

Yoxsa

Yoxsa – göründüyü kimi, “yox isə”nin qısalmış formasıdır, “bu yox isə, onda o” deməkdir. Seçimin belə qoyuluşu qısır, ikili, dini (allah-şeytan) xarakter daşıyır və kəskindir. “Sən hakimiyyətdənsən, yoxsa müxalifətdən?” Sanki başqa variant ola bilməz. Xüsusilə “yoxsa” ilə qurulmuş suallara bəzən “heç biri” cavabını vermək istədikdə, bu “yoxsa”nın nə qədər kəskin olduğu üzə çıxır. Lütfi Zadənin fuzzy məntiqi də “yoxsa”dan əl çəkməyi tələb edir. Bu, “yox isə” (yoxsa, yoxdursa), onu əvəzləyə bilən, onun yerinə keçə bilən “tək” yox, “çox” variant ola bilər. Buna görə də, “ya” bağlayıcısından geniş istifadə etmək lazımdır, nəinki “yoxsa”dan. Onda yuxarıdakı sual belə səslənəcək: “Sən hakimiyyətdənsən, ya müxalifətdən?”

Onsuzda

Birincisi, bu söz yanlış olaraq yerlik hal şəkilçisi ilə “onsuzda” kimi bir yerdə yazılır. Halbuki, “onsuz da” kimi ayrı yazılmalıdır. İkincisi, bir vaxtlar o, rusca (всё равно) ifadə edildiyi kimi, indi də ərəbcə (zatən) ifadə edilir. Üçüncüsü, “o” uzaqlığı, “bu” yaxınlığı bildirdiyi halda, indi demək olar ki, bütün müəlliflər yaxındakı şəraiti təsvir edib-edib, sonda “onsuz da” yazırlar. Halbuki, bu halda “onsuz da” yox, “bunsuz da” deyilməlidir. Çünki söhbət yaxındakı şərtlərdən gedir, uzaqdakı yox. Ötən əsrin 70-80-ci illər ədəbiyyatında mən “bunsuz da” formasına rast gəlmişəm. Ancaq indilərdə hamı ucdantutma “onsuz da” deyir və bu, yanlışdır. Müəllif gərək nə zaman “onsuz da”, nə zaman “bunsuz da” deməyin gərəkli olduğunu özü kontekstdə müəyyən etsin.

Ümid, məncə, gerçək, güzgü, əkiz, ev...

Azərbaycan dilində “üm” fel kökü yoxdur, “um” var. Ummaq, umsuq, umacaq və s. sözlər hamısı eyniköklüdür. Sadəcə olaraq, öz “umud”umuz gedib fars dilinə, oradan bizə “ümmid” kimi qayıdıb gəlib və bu “ümmid” də dönüb olub “ümid”. “Oğuznamə”də yazılıb: “Çıxmaduq cana umız var”. Gördüyünüz kimi, ümiz deyil, umız ya da umuzdur. Biz də “umud” yazmalı və deməliyik.

Məşhur mahnını indi belə oxuyurlar: “De, kim sevər səni məncə”. Yanlışdır. Belə oxunmalıdır: “De, kim sevər səni məncən”, yəni mənim qədər. Kimin sevgisi mənimkinə çatar? “Məncən”in şəxsi güman, ehtimal bildirən “məncə” ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Türkiyəlilər “bu qədər” əvəzinə bəzən “bunca” deyirlər və yazırlar. Çox gözəl sözdür. Ancaq “bunca” yazılışı da yanlışdır, “buncan” olmalıdır.

“Gerçək” doğru deyil, əslində “görçək” olmalıdır. Yəni yalnız “gör”düklərim gerçəkdir. Gerçəkləşdirmək – görçəkləşdirməkdir, gözləgörünən hala gətirmək deməkdir. Yeri gəlmişkən, gerçək (görçək) real demək deyil, çünki real (res-şey, nəsnə) olub, gerçək (görçək) olmaya da bilər.

Söyləmək sözünün kökü “söz” (sözləmək) olduğu kimi, “güzgü” sözünün kökü də “göz”dür, görməklə bağlıdır. Uyğurlar “közgü”, “gözgü” deyirlər. Doğrusu “gözgü”dür, “güzgü” deyil.

“Əkiz” deyil, “ikiz”dir, sözün kökü “iki”dir, “ək” deyil. Dilimizdə “z” fonemi ikiliyi bildirir: üz, diz, göz, biz (iki bən), siz (iki siz) və s.

Ev deyil, öydür. “Yiyə” də, “öy”rənmək də, “ög”ey (“öy”ey), ögsüz (öysüz, yəni yetim) də hamısı eyni kökdür və anlamları da qohumdur. Kəndlərimizdə heç kim “ev” demir, “öy” deyir. Düzü də “öy”dür.

Neandertal adam

Azərbaycanda olduqca geniş yayılmış yanlışlardan biri də “Neandertal adam” terminidir. “Neandertal” Almaniyada bir kəndin adıdır. Homo sapiensin müasiri olan və elmə hələ də qaranlıq qalan səbəblər üzündən nəsli kəsilən insan növünün ilk fosilləri, daha doğrusu, ilk dəfə kəllə sümüyü həmin bu Neandertal kəndindəki bir mağaradan tapıldığı üçün bu insan növü həmin kəndin adı ilə adlandırılmışdır. Qərb dillərində ona, sadəcə olaraq, “neandertallı” deyirlər. Biz də ya “neandertallı”, ya “neandertallı adam”, ya da “Neandertal adamı” deyə bilərik. Ancaq “Bakı adam”, “Sumqayıt adam” olmadığı və ola bilməyəcəyi kimi, “Neandertal adam” ifadəsi də tamamilə gülüncdür.

Son qeyd:

Bu yazını mən düz iki il bundan qabaq yazmışam. Ancaq indiyəcən mənim də bir çox yazımda bu cür yanlışlar gedib. Bunun bir səbəbi özüməmsə (çünki belə yanlışları gec kəşf etmişəm), digər səbəbi də dostlarımız olan korrektor və yaxud redaktorlardır. Mən tutalım, “yolağı”, “qısırğalanmaq”, “umud”, kefi “göy” olmaq, “bunsuz da” və s. yazsam da, onlar yazımdakı “səhvlərimi düzəldib” dərc ediblər. Görəsən, bunu redaktorlarla necə razılaşmaq olar? Ümumiyyətlə, yaradıcılıq mətninə orfoqrafik düzəlişlər etmək haqqı haradan yaranır? Axı bu, reportaj deyil. Məsələn, M. Haydeggerin əsərləri alman dilinin orfoqrafik normativlərinin əksinə yazılışlarla doludur. Hətta o dərəcədə ki, onun dili haqqında deyiblər ki, “bu, ta alman dili deyil, haydeggercədir”. Ancaq heç hansı nəşriyyat Haydeggerin yazı dilinə “düzəliş” etməmişdir.

[email protected]

• Cennifer Lopesin yeni sevgilisi
• “Səttar Bəhlulzadə - təbiətin ecazkar nağılı” adlı sərgi açılacaq
• "Cəhənnəm sakinləri" tamaşası Şəkidə nümayiş olundu