Kulis.Az Azad Yaşarın tərcüməsində Umberto Ekonun “Qızılgülün başqa adı” məqaləsini təqdim edir.
Bəzi müəlliflər var ki, onlar əsərlərinin tərcüməsi ilə bağlı hər hansı narahatlığa qapılmırlar. Bunun səbəbi ya onların başqa bir dil bilməməsi olur, ya da mətnlərinin bədii dəyər daşımaması. Odur ki, belələrini həmin əsərlərin daha çox müştəri tapması maraqlandırır. Adətən bu biganəliyin ardında duran isə yazarın özündənrazılığı və qapıldığı yanılğıdır: ya özünü misilsiz dahi saydığı üçün o, "tərcümə" adlanan ağrılı prosesin bütün dünya-aləm onun yazdığı dili öyrənənə qədər davam edəcəyini düşünür, ya da öz əsərinin "etnik" mahiyyət daşıdığına inandığı üçün başqa mədəniyyətləri təmsil edən oxucuların bu mətni anlayıb, onun ruhunu tutmasını boşuna vaxt sərf eləmək kimi dəyərləndirir.
Bir çoxları düşünür ki, əsərinin çevriləcəyi dili bildiyi təqdirdə yazar tərcümə mətninin keyfiyyətinə şəxsən nəzarət edə bilər. Əgər o, bu dili bilərsə, əlbəttə ki, iş xeyli rahatlaşar. Bununla yanaşı, bu işdə hər şey daha çox tərcüməçinin səviyyəsindən asılıdır. Məsələn, mən isveç, rus və macar dillərini bilməsəm də, əsərlərimin bu sadalanan dillərə tərcüməçiləriylə xeyli rahat əməkdaşlıq eləmişəm. İş əsnasında qarşılaşdıqları çətinlikləri asanlıqla mənə başa salan bu mütəxəssislər yazdığım mətnin tərcüməsi zamanı dillər arasındakı uyğunsuzluqlara diqqətimi çəkirdilər.
Bir çox hallarda yaranmış vəziyyətdən çıxış yolunu mən təklif edirdim. Tərcümə nəzəriyyəsi barədə bir sıra kitablarda da vurğulandığı kimi, problemlərin əksəriyyəti ya tərcüməçinin "mənbəyə sadiq qalması" ilə, ya da "oxucu üçün anlaşılan olması" ilə bağlıdır. Mənbəyə sadiq qalan tərcümədə müəllifin öz dilində necə düşünüb, necə yazdığını xarici oxucuya çatdırmaq üçün bütün səylər səfərbər edilir. Qədim yunan dili buna tipik örnək göstərilə bilər: çağdaş oxucu bu dildəki ifadələri anlamaqdan ötrü o dövr şairlərinin necəliyini və özlərini nə cür ifadə etdiklərini bilməlidir.
Əgər Homer "çəhrayı barmaqlı dan yeri" bənzətməsini həddindən çox təkrarlayırsa, tərcüməçi bugünkü üslubiyyat tələblərinə sadiq qalaraq və təkrarlardan qurtulmaq xətrinə başqa bir sifəti seçməməlidir. Oxucu da anlamalıdır ki, hər dəfə dan yerindən bəhs edən şair onu məhz çəhrayı barmaqlı varlıq kimi alqışlamışdır.
Digər hallarda isə tərcüməçi çevirdiyi mənbəyə (mətnə) sadiq qala bilər və qalmalıdır. Burada mən "Fuko kəfkiri" adlı romanımın tərcüməsindən misal gətirəcəyəm, çünki o mətndə mən sitatlardan gen-bol yararlanmışam və bundan başlıca məqsəd – dünyanın sırf bədii mətnlərdən gətirilən sitatlarla ifadəsidir. 57-ci fəsildə avtomobildə dağa səyahəti təsvir edərkən mən yazıram: "Üfüqlər burada geniş idi, hər tərəfdən dağların əyri-üyrü zirvələri gözə dəyirdi və bunlardan bəzilərinin təpəsində xırda kəndlər salınmışdı. Biz bitməz-tükənməz üfüqlərin seyrinə dalmışdıq".
Bu "bitməz-tükənməz üfüqlər"in ardınca italyanca mətndə belə bir ifadə var: "al di la della siepe, come osservava Diotallevi". Bu cümləni hərfi mənada: "Diotallevinin dediyi kimi, önümüzdə heç bir maneə yox idi" şəklində çevrilərsə, onda rus oxucu "al di la della siepe" ifadəsiylə nəyə işarət olunduğunu anlamayacaq. Hər bir italyan oxucunun əzbər bildiyi bu ifadə Cakomo Leopardinin "L'infinito" (Sonsuzluq) adlı misilsiz poemasındandır.
Bu yerdə sitatdan yararlanmaqdan məqsəd – heç də oxucuya yaxınlıqda hansısa maneə olub-olmamasından bəhs etmək deyildi. Diotallevinin bu mənzərəni necə görüb-alqışladığını göstərməklə mən, onun aldığı təəssüratı həmin poemanın mətniylə uzlaşdırmaq istəmişdim. Ona görə də tərcüməçilərimə demişdim ki, nə bu "maneəsiz görüntü"yə, nə də Leopardidən sitata çox taxılsınlar və bunların yerinə başqa bir bədii assosiasiya seçməkdə sərbəstdirlər.
Uilyam Uiverin tərcüməsində bu yer belə verilib: "Biz sonsuz üfüqləri süzürdük. Diotallevi dedi: "Eynilə Darienə bənzəyir". Kitsin bir sonetiylə bu xəfif bağlantı tərcümə mətninin oxucuya daha rahat çatdırılması baxımından yetərincə uğurlu örnək sayıla bilər.
Əsərimi heç bilmədiyim dilə çevirən tərcüməçi mətndə niyə bu və ya digər ifadəni işlətdiyimi məndən soruşa bilər. Hətta özü fəhm eləsə belə, bu ifadənin onun dilində asan anlaşılmayacağını mənə xatırlada bilər. Belədə mən, bir məsləhətçi kimi, tərcümənin həm orijinala, həm də xitab olunacaq oxucu kütləsinə uyğun versiyasını tapmaqda ona yardım eləməyə cəhd göstərirəm.
Ancaq bu da asan məsələ deyildir. Tolstoyun "Hərb və sülh"ünü götürək. Rus dilində yazılan bu roman fransızca və uzun bir dialoqla başlayır. Tolstoyun çağdaşı olan rusların fransız dilinə aşinalığı barədə şəxsən mən hər hansı bilgi sahibi deyiləm. Aydın məsələdir ki, kübarlar o vaxt bu dildə sərbəst danışırdılar, çünki fransız dili rus aristokrat cəmiyyətinin bütün həyatına, ənənələrinə dərindən nüfuz etmişdi. Bəlkə də bu fəndə əl atan Tolstoy demək istəyirmiş ki, fransız dilini bilməyənlərin rusca yazılan romanları oxumaq kimi bir şansı qalmayıb.
Ya da o, öz fikirlərini fransızca açıqlaya bilməyən rus oxucuya belə bir fikir aşılayırdı: Napoleon dövrü aristokratlarının yad dildə danışıb, düşünməsi bir daha göstərir ki, bu varlı təbəqə Rusiyanın sıravi insanlarından nə qədər uzaqdır. Əgər günü bu gün həmin səhifələrə təkrar göz atsanız, görərsiniz ki, orada gedən danışıqların romanın mövzusuna bir elə dəxli yoxdur və təqdim olunan dialoqlar xeyli bəsitdir. Önəmli məqam odur ki, bütün bu danışıqlar fransızca gedir. Mənə həmişə maraqlı görünən bir məsələ var: görəsən "Hərb və sülh"ün birinci fəslini fransızcaya necə tərcümə etmək olar?
Sözügedən kitabı fransızca oxuyan kəs görəcək ki, həmin səhifələr orijinaldan sadəcə köçürülübdür və bu, əsla heyrət doğurmamalıdır. Əgər tərcüməçi həmin bölümdəki dialoqlara "en franscais dans le text" (mətn (orijinalda da) fransızcadır – A.Y.) qeydini artırarsa, bu yersiz açıqlama yaranacaq effekti sıfıra endirər. Effekti qorumaqdan ötrü isə fransız dilinə tərcümədə kübarların bu danışıqlarının ingiliscədə təqdimi daha uyğun olardı. Digər tərəfdən isə çox şadam ki, "Hərb və sülh"ü mən yazmamışam və buna görə də öz fransız tərcüməçimlə bu məsələni müzakirə etməkdən azadam.
Öz tərcüməçilərimlə birgə iş sayəsində mən bir müəllif kimi çox şey əxz eləmişəm. Bunu deyərkən təkcə romanlarımı deyil, akademik araşdırmalarımı da nəzərdə tuturam. Söhbət fəlsəfi və linqvistik mətnlərdən gedirsə, tərcüməçi hansısa səhifədəki mətni anlamaya (və deməli, dəqiq çevirməyə) bilər və bu, mənim fikirlərimi dolaşıq çatdırmam kimi anlaşılar. Əsərlərimin tərcümə mətnləriylə tanış olandan sonra eyni kitabın italyanca ikinci nəşri zamanı mən dəfələrlə həmin mətni həm yazı üslubu, həm də ideya cəhətdən təkrar gözdən keçirirəm. Çox vaxt siz ana dilinizdə (A) bir fikir səsləndirirsiniz, tərcüməçi isə deyir ki: "Bu ifadəni eynilə, birə-bir öz dilimə (B) çevirsəm, o, heç bir məna daşımayacaq". Bunu deyərkən, o, yanıla da bilər.
Əgər siz uzun-uzadı müzakirələrdən sonra öz mətninizdəki passajın B dilində mənasız səslənəcəyindən əmin olursunuzsa, onda onun A dilində də tam dolğunluğu ilə ifadə olunduğuna şübhə yaranır. Bu heç də o mənaya gəlmir ki, A dilindəki hansısa gizli Məna istənilən dildə eyni cür ifadə olunmalıdır, çünki bu özəllik Valter Benyaminin "Reine Sprache" (Arınmış / Təmiz dil) adlandırdığı ideal mətnə xas ola bilər və bu – həqiqət kimi təqdim olunmaqdan ötrü hədsiz yaxşı fikirdir. Hətta bu mümkün olsaydı belə, onda bu "təmiz dil"in izolyasiya məsələsi gündəmə gələrdi və tərcüməçilərin işini (hətta Şekspir mətnlərinin çevrilməsini) də bilgisayarlar asanlıqla görə bilərdilər.
Tərcüməçinin işi sınama-yanılma metoduna əsaslanır və bu baxımdan bir növ Şərq bazarında xalçasatanla sövdələşməni xatırladır: tacir 100 istəyir, siz 10 təklif edirsiniz və yarım saat çənə döyəndən sonra 50-yə razılaşırsınız. Əlbəttə, bütün çətinliklərin geridə qaldığından əmin olmanız üçün siz qəribə macəra sayılan bu tərcümə işinin mahiyyəti barədə dəqiq anlayış sahibi olmalısınız. İdeal şərtlərdə müxtəlif dilləri eyni standarta gətirmək imkansızdır: məsələn, ingiliscədəki "firm" (təşkilat, qurum) kəlməsinin fransız dilindəki "maison" ilə eyni mənaya gəldiyini biz heç cür iddia edə bilmərik.
Buna görə də sözlü anlaşmanın mükəmməl forması hətta nəzəri baxımdan da mümkün deyildir. Ancaq, hər şeyə rəğmən, Homo sapiens mövcud olandan bəri biz öz aramızda dil təması qurmağı öyrənmişik. "Hərb və sülh" romanıyla oxucuların 90 faizi tərcümə vasitəsiylə tanış olduğundan əgər siz durub, çinlinin, ingilisin və italyanın iştirakıyla bu romanın müzakirəsini təşkil etsəniz, onlar ortaq rəyə gələcəklər ki, əsərdə knyaz Andrey ölür, romanla bağlı bir sıra nüansların və yorumların bir-birindən xeyli dərəcədə fərqlənməsinə rəğmən, müzakirənin bütün iştirakçıları Tolstoyun daşıyıcısı olduğu əxlaq öyüdlərindən söz salacaqlar.
Ondan da əminəm ki, bu arada müxtəlif tərcümə mətnlərinin bir-birindən xeyli fərqləndiyi ortaya çıxsa da, ingilis dili üç oxucunun tərcümə mətnini fərqli şəkildə qavraması faktına heç vaxt rastlanmayacaq.
Tərcüməçilərlə iş əsnasında siz öz orijinal mətninizi dönə-dönə oxumalı olursunuz və özünüz də onun fərqli tərcümə versiyalarını tapırsınız. Bəzən bu ona görə mümkün olur ki, siz, bayaq dediyim kimi, yorumlarda nələrisə dəyişirsiniz. Mən romanlarıma heç vaxt düzəliş eləməmişəm, ancaq indiyədək elə bir yer olub ki, onun tərcüməsini görəndən sonra böyük həvəslə həmin qismi təzədən yazardım.
Bu, "Fuko kəfkiri" romanındakı dialoqdur. Orada Diotallevi deyir: "Tanrı bu aləmi sözdən yaratdı. Bundan ötrü o, teleqram göndərmədi". Bello buna belə cavab verir: "Fiat lux. Stop" ("Yaşasın işıq. Dayan"). Halbuki orijinal mətndə Belbo belə deyir: "Fiat lux. Stop. Segua lettera" ("Yaşasın işıq. Dayan. Məktub artıq yoldadır"). Buradakı "Məktub artıq yoldadır" cümləsi teleqramlarda işlənən standart ifadələrdəndir (ən azından faks peyda olana qədər bu standart ifadədən teleqramlarda geniş istifadə edilirdi).
İtalyanca mətndə Kasabon daha sonra deyir: "Al Tessalonicesi, immagino" ("Zənnimcə, Saloniki əhlinə"). Bu, adama daha çox tələbələrin oynadığı hazırcavab replikalar oyununu xatırladır və məzəli məqam da ondadır ki, dünyanın teleqram vasitəsiylə yaradıldığını düşünən Kasabon bununla bağlı buyruğu Tanrının Müqəddəs Pavelə ünvanladığı vəhyə qoyduğuna inanır. Ancaq bu söz oyunu sadəcə italyancada mümkündür, çünki bizim dildə "Müqəddəs vəhy" və "məktub" sözləri eyni kəlmə ilə - "lettera" ilə ifadə olunur.
İngilis versiyasında mətnə müəyyən düzəliş eləmək qaçılmaz idi. Belbo sadəcə: "Fiat lux. Dur" deməklə kifayətlənir. Kasabonun cavabı isə: "Məktub artıq yoldadır" olur. Bəlkə də belədə zarafat tam anlaşılmır və oxucu bu məsələnin məğzi üzərində bir az baş sındırmağa məcbur qalır, bilmir ki, onu düşündürən sualın cavabını "Əhdi-ətiq"də axtarsın, yoxsa ki "Əhdi-cədid"də. Əgər həmin mətni yenidən yazacaq olsaydım, mən həmin dialoqa mütləq əl gəzdirərdim.
Ancaq bəzi hallarda müəllif Tanrının Uzaqgörənliyinə də bel bağlaya bilər. Məsələn, hər hansı əsərimin yapon dilinə tərcüməsinə (hətta istəsəm belə) mən heç cür yardım edə bilmərəm, çünki hədəf oxucu kütləsinin məntiqi düşüncəsini yaxalamam son dərəcə müşküldür. Bu mənada hər hansı yapon poemasının dilimizə tərcüməsini oxuduğum zaman onu nə dərəcədə alqışlayıramsa, yapon oxucuların da mənim əsərlərimi oxuyarkən eyni nəticəyə nail olduğuna hər hansı şübhəm yoxdur. Onu da deyim ki, yapon poemasıyla tanışlıq əsnasında mən ondakı düşüncə tərzinin mənimkindən nə ilə seçildiyinin də fərqinə varıram.
Bir neçə Dzen-buddist koanıyla tanışlıqdan sonra mən hayku oxumağa başlayıramsa, onda göl üzərində yüksələn Ay barədə donuq ifadənin hisslərimi niyə cuşa gətirməli olduğunu da anlayıram. Bunlar bir ingilis romantik şairinin mənə aşıladıqlarına həm bənzəyir, həm də onlardan hədsiz dərəcədə fərqlənir.
Bənzər hallarda tərcüməçinin əsər müəllifiylə minimal əməkdaşlığı da faydalı sayıla bilər. İndi xatirimdə deyil, "Gülün adı" romanımın hansısa slavyan dilinə tərcüməsi əsnasında biz əsərdə latın dilində çoxsaylı ifadələrdən oxucunun nə əxz edəcəyi barədə özümüzə xeyli suallar verirdik. Latın dilindən xəbərsiz amerikalı oxucuya da bəllidir ki, bu – Orta əsrlərin kilsə dili olub və həmin dövrün ab-havası tamamilə onun canına hopubdur. Hətta həmin oxucu "De Pentagono Salomonis" (Süleymanın beşguşəli ulduzu barədə – A.Y.) ifadəsinə rast gələndə oradakı "Pentagono" və "Salomonis" kəlmələri amerikalıya çox tanış gələcəkdir. Halbuki kiril əlifbasıyla yazılan latın adları və ifadələri slavyandilli oxucu üçün öz cazibədarlığını tamamilə itirəcəkdir.
"Hərb və sülh"ün giriş qismində amerikalı oxucu "Eh bien, mon prince…" ifadəsini görcək, bunun hansısa şahzadəyə müraciət forması olduğunu zənn eləyəcək. Əgər eyni dialoq Çin dilinə tərcümənin əvvəlində gedərsə və daha betəri, həm də Çin heroqlifləri ilə verilərsə, onda pekinli oxucu nə düşünər?!
Slavyan tərcüməçi ilə biz belə qərara gəldik ki, Kilsənin qədim latın dilindəki terminlərini orta əsr slavyan (Pravoslav) kilsəsinin dilinə uyğun verək. Belə olan halda oxucu ən azından özünü doğma dini atmosferdə, doğma mühitdə hiss eləyər, məsələnin məğzindən onun nələri anlayıb, nələri anlamaması isə hər hansı önəm daşımaz.
Allaha şükürlər olsun ki, mən şair deyiləm, çünki poeziyanın tərcüməsi zamanı durum daha müdhiş çalarlar qazanır. Bu söz sənətində fikirlər konkret sözlərlə ifadə edilir, dil dəyişincə isə, onların kəsb etdiyi mənalar da təhrifə uğrayır. Lakin misilsiz poetik tərcümələr də var ki, onlar müəlliflə tərcüməçinin sıx işbirliyinin məhsuludur. Adətən bu cür əsərlər – başqa dildə yaradılmış yeni mətnlər sayılırlar.
Linqvistik qəlizliyi baxımından şeir tərcüməsinə çox yaxın bir nəsr nümunəsi də var, bu, Ceyms Coysun "Finneqanın əza (ehsan) məclisi" romanıdır. Əsərdəki Anna Liviya barədə fəsil, hələ qaralama şəklində ikən, həm də şəxsən Coysun iştirakı ilə italyan dilinə çevrilibmiş. Bu tərcümə mətni sonradan ingiliscə tamamlanan orijinaldan xeyli dərəcədə fərqliydi və bunu əsla onun tərcüməsi saymaq olmazdı. Bu ona bənzəyirdi ki, sanki Coys öz hazır mətnini italyan dilində yenidən yazıbmış. Buna rəğmən, bir fransız tənqidçi məsləhət görmüşdü ki, həmin fəsli ingiliscə doğru-düzgün anlamaq istəyənlər ilk növbədə yuxarıda sözügedən italyan versiyasını oxusunlar.
Bəlkə də "təmiz dil" heç mövcud deyildir, ancaq mətnin bir dildən digərinə çevrilməsi həmişə əsl macəranı xatırladır və mən bu fikrin illah doğruluğunda israr eləmirəm. Çünki əgər italyan atalar sözünə inansaq, tərcüməçi həmişə xaindir (satqındır). Bu deyimin özünü doğrultması üçün isə sözügedən misilsiz xəyanətdə müəllifin də iştirakı vacib şərtdir.
https://www.facebook.com/azadyasharofficial
