Kulis.az yazıçı Seyran Səxavətlə müsahibəni təqdim edir.
- Bu yaxınlarda “Daş evlər” yenidən nəşr olundu. Mən də o romanı təkrar gözdən keçirtmək fürsəti tapdım. Orda bir yer var idi – Zəminə adlı xanımın dəfn səhnəsi. Orda qadını tanıyan adamların daxili monoloqları ayrıca bir mövzudur. Siz özünüz də nə vaxtsa bu məqamı daha geniş yazacağınızı demişdiniz. İndi necə düşünürsünüz? Bu yeri ayrıca roman kimi işləmək olarmı?
- Yox, o keçdi artıq. Müsəlmanın sonrakı ağlı məsələsi var ha, o məsələ məndə olmadı, keçdi-getdi. Bir də ki, mən, ümumiyyətlə, qayıtmıram. Məndə geriyə yol heç vaxt olmayıb. Mən pis-yaxşı, uğurlu-uğursuz, fərqi yoxdur, ancaq qabağa gedirəm. Bu da şüar deyil, xasiyyətdən irəli gəlir. Dünən artıq məlumdur. Dünən oldu və qurtardı. O dünən, srağagün heç vaxt səninki olmayacaq. Bugünkü qədər heç nə səninki ola bilməz. O sənin dediyin məqam başqa bir romanın nüvəsidir. Səxavətlilik eləmişəm, xərcləmişəm də...
- Ümumiyyətlə, o romanda çoxlu əsərin nüvəsi var, hamısını bir yerə yığmısınız...
- Orda çox şey var. Detektiv də var, İran xətti də, müxtəlif nəsillərin qayğıları, faciələri də. Orda, demək olar, itdən-pişikdən tutmuş hər şey haqqında bədii düşüncə var. Orda, o sən dediyin səhnədə, qəbiristanlığa gedən adamlar ölüm gördükləri üçün çönüb olurlar adam balası. İnsan ölümü duyanda, onu hiss edəndə bir balaca adam balasına çevrilir. Bu 70 il adam ola bilməyib, həmin ölüm qorxusu onu 70 dəqiqəlik, 70 saniyəlik adam balasına çevirir. Qəbiristanlıq yolunda onların peşmanlığı daxili monoloqla verilir. Ordan çıxanda isə əksini düşünürlər. Çünki artıq ölüm qorxusu qəbiristanlıqda qalıb. Bu hissə insanlıq xisləti haqqında himndir.
- Seyran müəllim, sizin bir fikriniz mənə maraqlı gəlmişdi. Demişdiniz ki, mən heç vaxt yazdıqlarımı redaktə eləmirəm. Bu necə olur?
- Hə, deyim də. Lev Tolstoyun, səhv eləmirəmsə, “Hərb və sülh” əsərinin üzünü neçə dəfələrlə köçürdüyünü deyirlər. Məndə elə bir təcrübə yoxdur. Mən ləng, amma mətndən ayrılmadan yazıram. Dəfələrlə olub ki, gün ərzində 24 saat işləmişəm. Başa düşürsən? Dəfələrlə...
- Müəllim, 24 saatın içində yemək-içmək, təbii ehtiyaclar da var axı...
- Bilirsən, o cür gərgin işləyəndə mənə bir buxanka çörək, yarım kolbasa bir ay bəs eləyir. Mən yaradıcılıq prosesində ancaq yazmaq istəmişəm. Yemək-içmək, başqa şeylər istəməmişəm. Yazmaq istəyi qalan şeyləri müvəqqəti olaraq sıradan çıxardır.
- Qəribədir...
- Hə... Və mən beynimdə redaktə edirəm. İkinci dəfə özümə əziyyət vermək istəmirəm.
- Müəllim, yəqin siz də rastlaşmısınız, Qərb yazıçılarının, dünyanın tanınan yazarlarının roman, hekayə yazmaqla bağlı yazıları olur. O yazılarda romanın əvvəlcədən planlanması, obrazların siyahısının tutulması və s. kimi qəliblər təqdim edilir. Yəni onlar düşünür ki, romançılıq daha çox düşüncə hadisəsidir və mütləq ona hazırlaşmalısan. Sizdə isə bu əksinədir...
- Məndə belədir də... Olur e, dolursan, ağırlaşırsan, bilirsən ki nəsə var. Düzdü, o nəsənin konkret nə olduğunu bilmirsən. Və ayrılırsan evdən, ailədən xəlvət bir köşəyə, başlayırsan yazmağa. Burda da əsas birinci cümləni yazmaqdır. Ən əsası. Çünki birinci cümləni yazmaqla sən sözün hansı istiqamətə getdiyini müəyyənləşdirirsən. Bu da çətindi axı.
- Elçin Hüseynbəyli bunun yolunu tapıb. Deyir ki, birinci cümləni başlamaq həmişə çətin olur, ona görə də keçirəm ikinci cümləyə.
- O da maraqlı fikirdir. Birinci cümlədə sözü yazıçı aparmalıdır. Birinci cümlə uğurlu, ürəyin istəyən kimi olanda artıq yazıçı sözü yox, söz yazıçının əlindən tutub onu aparır.
- Seyran müəllim, siz şeirlə başlamısınız yaradıcılığa. Ramiz Rövşən də demişdi ki, bizim vaxtımızda ən çox gözümüzü qorxudan şair Seyran idi.
- Hə. Uzun illər keçəndən sonra mən şeirdən nəsrə keçəndə demişdi ki, Azərbaycan şairlərin xoşbəxtliyindən, Azərbaycan nasirlərin bədbəxtliyindən Seyran Səxavət şeirdən nəsrə keçdi.
- Sizin öz səbəbiniz nə idi bəs?
- Bilirsən, baxmayaraq ki, hamımız eyni millətin adamıyıq. Ancaq mənim üçün kənd uşağı ayrı şeydir, şəhər uşağı ayrı. Mənim üçün poeziya şəhər uşağıdır, nəsr kənd uşağı. Mən də sinif etibarı ilə kənd uşağıyam. O vaxtları dörd-beş il yazmadım. 50 illiyimdə soruşmuşdular ki, Seyran müəllim, niyə yazmırsınız, niyə susursunuz. Çünki mən onda şair kimi çox populyar idim. Hətta indi də şeirlərim orda-burda gedir. Hə, sözüm onda deyil. Jurnalistlərə dedim ki, mən pis-yaxşı yazaraq ədəbiyyata xidmət etmişəm, indi də susaraq ədəbiyyata xidmət etmək istəyirəm. Yaza bilməyəndə gərək ədəbiyyatın ekologiyasını korlamayasan.
- Kənddən, rayondan gələn şair-yazıçıların şəhərdə parlamağı, qəbul olunmağı həmişə çətin olub. Çünki şəhər elitası onları sıxır, gözümçıxdıya salır. Rayondan, kənddən gələn sənət adamlarının bu elitada qəbul olunmağı çox zaman alır.
- Şəhər elitası kənddən gələnləri sıxmır. Kənddən Bakıya gələndə şəhərin zəhmi səni basırdı. O vaxtı Bakının sifəti, zəhmi vardı. O vaxtı tərbiyə, əxlaq çox yuxarı idi – biz özümüz özümüzü sıxırdıq, şəhər elitası bizi sıxmırdı. Bizi sıxan yox idi. Kənddən şəhərə, paytaxta gələn uşaq üçün şəhər, paytaxt qaranlıq meşə, cəngəllik kimi görünür. Biz də bir az kor-koranə olsaq da, bəzi yerlərdə danışığımızı bilməsək də, içimiz saf idi. Bax o saflığın ucbatından özümüz özümüzü sıxırdıq. Bundan başqa bizi sıxan heç nə yox idi.
- Siz özünüzə kənd uşağı dediniz. Ancaq sizi diribaş kimi tanıyırıq – bu mənada siz həm də şəhər uşağısınız. Yəni şəhər uşağı tərəfiniz də var...
- Əslində, o tərəf məndə yoxdur, elə görükür. Olsa bilsin, məndə adaptasiya prosesi tez baş verib. Ancaq içimdəki kəndçilik qalmaq şərti ilə. Biz də adamıq da (gülür). Oxuyuruq, yazırıq, sənin kimi oğlanlara intervü veririk. Bilirik ki, kimlə harda, necə, nə cür danışmaq lazımdır. Ancaq mən bu yaşımda belə elə bilirəm ki, öz kəndimdən – Yağlıvənddən (Füzuli rayonundakı kənd – red) komandirovkaya gəlmişəm və nə vaxtsa qayıdacam. Həmişə bu hiss mənim içimdə olub. Çünki şəhər mənlik deyil. Həm də bilirsən nə təhərdi, bu şəhər təxminən mənim deyil. Ancaq kənd, doğulduğum kənd – hamısı mənimdir. Bildinmi?
- Qayıdacaqsınız onda?
- Mənim orda yerim də var. Köndələn gölün üstündə, özü də 6 sot. 48 yaşlarımda ordan yer götürdüm ki, 50 yaşımı Bakıda qeyd eləyib gedib orda yaşayım. Bu vaxtlar hadisələr başladı, qaldı sonraya. Amma torpağım qalır, gedib yaşayacam orda. Mütləq qayıdacam. Əvvəl də var idi bu hiss, araya həsrət, ayrılıq qarışdı və beləcə, bu hiss daha da qüvvətləndi. Mən gözləyirəm. Orda, gölün yanında qəşəng yerim var. Ordakı torpaq da gözəl, yeməlidir.
- Nə maraqlı sözdür: yeməli torpaq...
- Hə... Çəliyin orda yadından çıxıb qalır, çəliyin. Gələn il gəlib görürsən ki, bitib. Elə bir yerdi. Yoxsa mənim Bakıda nə işim var? Bakı mənə ona görə lazımdır ki, gəlim burda oxuyum. Allah Bakıda yaşayanlara da xeyir versin. Mənim yerim kənddir. Kəndçi kənddə yaşayanda daha güclü olur. Şəhərli kəndə gedəndə necə aciz qalırsa, kənd uşağı da şəhərdə o cür aciz qalır. Bilmir, nəyi hara qoysun.
- Bizdə ənənəvi bölgü var: kənd yazıçısı, şəhər yazıçısı. Siz özünüzü kəndə yaxın hesab eləsəniz də, sizi heç vaxt kənd yazıçısı kimi təqdim etməyiblər. Həm kənddən, həm şəhərdən yazdıqlarınız var...
- Əsas insandı axı. Bu kənd-şəhər yazıçısı deyirlər e, onu tərgitmək lazımdır. Belə desək yaxşı olar: insan yazıçısı, insanı tərənnüm edən yazıçı. Bu bölgünü ədəbiyyatşünaslar qoyur. Azərbaycan ədəbi tənqidi var e... Mən onları qəti inkar edirəm.
- Niyə?
- Niyəsi odur ki, mən onları Sovet vaxtından tanıyıram. Axı mən həm də Sovet uşağıyam. Onlar o vaxtı muzdlu tənqidçilər idi. Bildinmi? Həm ideologiya nöqteyi-nəzərindən muzdlu idilər, həm də elə fərd olaraq – “Səndən yazıram, səni tərifləyirəm filan” – bu cəhətdən. İndi isə muzdlu deyillər, indi Azərbaycan ədəbi tənqidi günəmuzddur. Bildinmi?
- Maraqlıdır...
- Ümumiyyətlə, mən bilmirəm bu tənqidi kim kəşf edib? Əsər haqqında fikir bildirmək mümkündür, necə ki adam, bina, ağac haqqında söz demək olur. Ancaq bunu böyük bir sənətə çevirmək, bilmirəm, ilk dəfə kimin ağlına gəlib. Məsələn, mənim üçün Azərbaycan ədəbi tənqidi Azərbaycan ədəbiyyatının bic doğduğu övladıdır.
- Heç nə yaramır yəni?
- Mənim üçün, hə.
- Niyə, müəllim? Niyə belə sərt?
- Bax əlimdə sübut da var. Mənim “Yəhudi əlifbası” romanım var. Tamam başqa cür bir əsərdi. Mən ehtiyac duydum ki, kimsə o romanı oxuyub bir fikir bildirsin. Azərbaycanda ən bərk gedən, bərk gedən də yox e, tənqid aləmində “avtoşluq” eləyən tənqidçilərin dördünə romanımı verdim ki, bunu oxuyun, ya altını-üstünə çevirin, ya üstünü altına çevirin, axırı nəsə eləyin. Heç biri yaxın dura bilmədi.
- Ağır romandı. Yəqin, mətn ağır olduğu üçün onun izahını vermək də, onlar üçün çətin olub.
- Ağır roman deyəndə ki, dünya özü də ağırdı da. Yüngül heç nə yoxdur. Yüngül münasibət var – ağır şeylərə. Əslində, hər şey ağırdır, yüngül şey yoxdur. Sən də bilirsən bunu: evlənmək də ağırdır (gülüşmə), yaşamaq da, ölmək də.
- Mən, əslində, başqa mənada dedim: “Daş yuxular”, “Qaçaqaç” romanından fərqli olaraq “Yəhudi əlifbası”nın mövzusu, yazı tərzi daha ağırdır...
- Hə, bu başqa cürdü. Bilirsən, elədi də, mərhələ-mərhələ bu yerə gəlib çıxırsan da. Məsələn, “Nekroloq” romanım olmasaydı, “Yəhudi əlifbası” da olmayacaqdı. Hələ dil xətaları ilə dolu olan ilk şeirim olmasaydı, sonrakı romanlarımın, əsərlərimin heç biri də olmayacaqdı.
- Seyran müəllim, siz iki dövrün adamısınız. Həm o dövrü görmüsünüz, həm indiki dövrü. Soruşmaq istəyirdim ki, pandemiya dönəmi sizə necə təsir etdi? Siz axı həm də məclis adamısınız, tez-tez dostlarla görüşməyi, məclis qurmağı sevirsiniz...
- Haçansa demişdim ki, Allah mənə can sağlığı versin, pandemiyanın xəcalətindən çıxım. Çünki insanlar çox qudurublar, quduzlaşıblar. Bir nəfərin sözü ikinci nəfərin boğazından keçmir. Sonra Allahsızlıq eləyirlər, Allahı tanımırlar. Allahsızlıq deyəndə nəyi nəzərdə tuturam? Fəhləni işlədir, pulunu vermir. Allahsızlıqdır, düzdü? Yaxud qonşunun toyuğuna daş atır. Ya da qonşunun qızına, gəlininə sataşır. Allahsızlıqdır. Bir sözlə, bu qəbildən olan Allahsızlıqlar. Bəşəriyyət qudurmuşdu. Pandemiya elə insanların öz əlləri ilə bir balaca bunlara sifariş göndərdi ki, ə, gədələr, özünüzü yaxşı aparın, sizin başınıza elə oyun açaram...
- Həmin “Daş evlər” romanındakı ölüm qorxusu gəlib çıxdı...
- Hə, o qorxu gəldi. Amma yenə o qorxu yoxdur.
- İki dövrün adamı kimi hansı dövrü seçərdiniz: o dövr, yoxsa bu dövr. Hansı daha yaxşıydı? Siz daha çox hansı dövrün adamısınız?
- Mən nə o dövrün, nə də bu dövrün adamıyam...
- Dövr adamı deyilsiniz...
- Hə, deyiləm. Mən yaxşı adamların adamıyam. Və mənim adamım da Allahdır. O filankəsin işləri yağ kimi gedəndə deyirlər e, yəqin bunun adamı var. Mənim adamım Allahımdır. Allahın da ətəyindən milyardlarla əl yapışıb. Mən qorxuram ki, Allahın ətəyi bir gün cırıla, qala bəşəriyyətin əlində. Çünki ondan o qədər imdad, kömək istəyən var ki... Mənim əlim də ordadır. Həmişə demişəm ki, mənim əlim yuxarılarda olmayıb, mənim əlim daha yuxarılarda olub.
- Seyran müəllim, otağınızda, başınızın üstündə Yusif Səmədoğlunun şəkli var. Bizə onun çoxlu əhvalatlarını danışırdınız. Və, məncə, siz Yusif Səmədoğlunu hamıdan daha çox sevirsiniz. Sizin, ümumiyyətlə, dostluq bağlarınız çox möhkəmdir. Fuad Poladovla dostluğunuz olub. Ramiz Rövşənlə hələ də dostsuz, yaxınsınız...
- Yaxın yox e, bir adam olmuşuq.
- Hətta Ramiz Rövşən “Ayrılıq” şeirini ithaf etdiyi qıza özü sevgisini etiraf edə bilməyib, siz demisiniz...
- Hə, qızın özü maymağın biri idi, mən demişdim. Ramiz də utancaq oğlan idi. Ev uşağıydı, içki içmir, siqaret çəkmirdi. Mənə dərdini açmışdı. Demişdim, nə problem var, lap istəyirsən dərsdən çıxarıb gətirim. Qız da ölürdü bundan ötrü. Özü də iki cür ölürdü: birincisi, Ramizin özünə və şeirlərinə görə, ikincisi, gözləyirdi ki, Ramiz nə vaxt dilə gəlib sevgisini etiraf edəcək (gülüşmə).
- Müəllim, istedadlı adamlarla dostluq etmək, adətən, çətin olur. İstedadlı adamlar çox vaxt bir araya gəlmir, daha çox bir-birindən ayrılırlar. Amma, məsələn, Yusif Səmədoğlu, dövrün ən istedadlı qələm adamı sizin həm də dostunuz idi.
- Həm də bir yerdə işləmişdik. Nə vaxtsa, bu caz klubda Yusif Səmədoğlunun xatirə gecəsi keçirilirdi. Mən orda dedim ki, dünyada çox adam görmüşəm, çox ölkədə olmuşam. Özüm də ünsiyyətcil idim, elə yetənlə ünsiyyətdə olurdum. Nazirlə də, oğru ilə də, qırçı ilə də - nə cür adam deyirsən, onunla da ünsiyyətdə olmuşam. Yusif Səmədoğlu isə mənim dünyada gördüyüm adamların içində ən rahat adam idi. İnsan nə qədər rahat olar, İlahi? Mən elə rahatlığı güclə təsəvvür edirəm. Amma o rahatlığı görmüşəm axı. Başa düşdün? Qaldı ki, istedad məsələsinə... Bilmirəm, sən mənim o tərəfimə bələdsən, ya yox, mən qəzetdə, saytda hansısa yaxşı yazı oxuyanda mütləq müəllifini tapıb ona zəng edirəm və o adamı təbrik edirəm. Yaxşı yazı oxuyanda elə bilirəm, özüm yazmışam. O adamı təbrik eləyəndə də, elə bilirəm, özümü təbrik edirəm. Ona görə də mənim istedadla, istedadlı adamla problemim yoxdur.
- Bilirsiniz, müəllim, ədəbi mühitdə bu cür hallar baş verir. Dostluq edirsən, görürsən ki, o adam sənin istedadına paxıllıq eləyir, sənə mane olmaq istəyir...
- Gəl, sənin dediyini adıyla çağıraq da. Sən dediyinin adı xəbislikdir. İnsan nə ilə qidalanır? Yeməklə. Xəbislik isə bir şeylə qidalanır. Çörəklə, kartofla, soğanla yox. Xəbislik ancaq istedadla qidalanır. Əgər xəbis və istedadlısansa, sənin xəbisliyin belə qəşəngcə bardaş qurub istedadını xımır-xımır yeyəcək. Özü də xəbis olmaq adamın özündən asılı deyil. Sən elə doğulursan.
- Müəllim, siz ədəbiyyata gələndə qarşınızda 60-lar nəsli vardı. Qəbul olunmaq, tanınmaq çətin olmadı ki?
- 60-lar bizim qarşımızda filan deyildi.
- Yəni güclü bir nəsil idi və onlardan sonra ədəbiyyata gəlmək...
- (sözümü kəsir) Yox, bu 60-lar, 70-lər, ümumiyyətlə, nəsil söhbəti yersizdir.
- Sizin üçün qəbul olunmaq prosesi çətin olmadı?
- Biz heç onu hiss etmədik. 60-lar biz ədəbiyyata gələndən çox sonra özlərini “60-lar” adlandırmağa başladılar. Özü də ədəbiyyata nə qoruq, nə qadağa? Yaxşı, deyək ki, 60-lar var. Bəs Nizami, Füzuli neçədir? (gülüşmə) Yaradıcılığın nömrələnməsi mənə çatmır. Bu tənqidçilərin, ədəbiyyatşünasların yaratdığı bir şeydi. Mənim üçün heç janrlar da yoxdur. Dramaturgiya, nəsr, poeziya. Hamısının materialı nədir? Söz. Düzdü? Ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olan zümrə bu nömrələnməni eləyiblər ki, ondan elmlər namizədi, elmlər doktoru olsunlar. Əslində, bütün bunlar şərti şeylərdir.
- Seyran müəllim, o gün verilişlərin birində demisiniz ki, Kəramət Böyükçöl bir nömrədir...
- Mənim üçün elədi. Mənə ruhən də yaxındır Kəramət. Bax, – stolunun üstündən Təranə Vahidin “Qarışqa təqvimi” kitabını götürüb göstərir – bu yazıçı dünyanın ən bənzərsiz yazıçılarından biridir. Arzu Nehrəmli var, Əşrəf Veysəlli. Onlar da çox möhtəşəm yazırlar. Sonra Nuranə Nur var. İstedadlı gənclər çoxdur.
- Bəzi gənc yazarlar bundan xeyli narazı qalıblar. Kəraməti bir nömrəli yazar eləməyiniz onları qıcıqlandırıb.
- Bax o dediyin xəbislik başlayıb. Mən Kəraməti tərifləməklə sənin də, mənim də tanıdığım bütün istedadlı gəncləri tərifləmiş oluram. Onlar onu qavrayıb həzm edə bilmirlərsə, ehtiyatlı olsunlar, deməli, xəbislik başlayır. Ehtiyatlı olun, xəbislik başlayır! Xəbislik də nə ilə qidalanır?
- İstedadı yeyir.
- Ay sağ ol!
- Nə yazırsınız, müəllim?
- Sən soruş ki, son vaxtlar nə üzərində işləyirsiniz.
- Yaxşı, nə üzərində işləyirsiniz?
- Seyran Səxavətin üzərində. Özümə baxmaqla məşğulam. Hələ ki özümlə məşğulam. Hələ ki könlüm bir şey yazmaq istəmir. Ancaq görürəm, nəsə uzaqdan az-maz tərpəşir. İndi o yaxınlaşır, yaxınlaşır – nə vaxtsa ruhuna hopanda başlayacaqsan ondan azad olmağa. Əslində, yazmağın özü böyük bir eqoizmdir. Azad olmaq eqoizmi.
- Yazıçı xalq üçün yazmır demişdiniz bir dəfə. Yenə o fikirdəsiniz?
- Hə, elə düşünürəm.
- Bəs yazıçı kim üçün yazır?
- Çoban təpənin başında, əli qulağının dibində mahnı oxuyur. Orda filarmoniya yox. Dərənin dibi, yaxud təpənin başıdır. Qoyunlar üçün oxumur ki? İnsan da yoxdur. Bircə özüdür. Kim üçün oxuyur? Özü üçün. Əslində, belədir. Biz özümüz o qədər uzağa gedirik ki, sonra getdiyimiz yerə təzədən qayıdırıq. Biz həqiqətə lazım deyilik – həqiqət bizə lazımdır. Burdan çıxış eləyib demişdim ki, xalqın yolunda ölməyə dəyməz. Xalq həqiqət deyil. Həqiqətin yolunda ölmək lazımdır.
