Allah Qulu Ağsəsin canına dəyməsin, bizi Mövlud Süleymanlıya necə tapşırmışdısa, Xalq Yazıçısını müsahibə verməyə heç cür razı sala bilmirdik. Ancaq telefonla danışsaq da elə hey deyirdi ki, məndən nəsə oxuduğunuzu hiss etmirəm. Axırda o boyda, qos-qoca yazıçı ilə, yaşı 70-i haqlamış insanla az qala dalaşası olduq. Və nəhayət Mövlud Süleymanlını müsahibəyə razı sala bildik. Ancaq Mövlud müəllim şərt kəsmişdi: bütün əsərlərimi yenidən oxumalısınız. Bunun üçün bizə dörd kitab hədiyyə etdi. Və üstündən bir müddət keçəndən sonra müsahibə üçün yenidən zəng vuranda heç bir etiraz etmədi.
Mövlud Süleymanlı Kulis.Az-a verdiyi yazılı müsahibədə, müsahibənin alınması prosesinə aydınlıq gətirib, sonra bizim suallara cavaba keçib.
- Öncə hər birimizə aid olan bəzi mətləblərə toxunmağı lazım bilirəm...Bizim müsahibə üçün görüşməyimiz, siz də bilirsiniz, çox uzun çəkdi, əslində arada elə bir dolaşıq şey yox idi; sizin aramsız dəvətlərinizi nəzərə alıb redaksiyaya gəlməliydim, vəssalam. İndi deyəcəklərimi də elə o zaman deyərdim. Amma telefon söhbətlərimizdə hiss elədim ki, siz məni bir yazıçı olaraq yaxşı tanımırsınız. Əlbəttə Mövlud Süleymanlını elə-belə tanımamaq çox mümkündü, yazıçı kimi tanımamaqsa bir redaksiya əhli üçün, ədəbi mühitdə qələm (fikir) oynadanlarçün günahdı, bağışlanmaz günah. Ona görə də telefon söhbətlərimizdə mən bilərəkdən yazıçı kimi tanınmamağımın cavabını verirdim, yəni əsərlərini heç olmasa yarıyacan oxumadığınız yazıçı haqqında necə danışırdınızsa, mən də sizə həmin havanın cavablarını verirdim.
Bu tək sizə aid deyil, təəssüflər olsun ki, çağdaş ədəbi mühitimizdə çox böyük əksəriyyət indi də özünü belə aparmaqdadı... Sabahlar da belə olacaqsa bu yaxşılığa gedib çıxmayacaq. Belə olan halda da bilməlisiniz (bilməliyik) ki, ədəbi mühitdə yaxşı yamana qarışmalıdı, haqq olan şey aradan çıxmalıdı, ayaq başda dayanmalı, yükü olmayan, yüksüz, yəni mənasız söz axını üstümüzə yeriməlidi, necə ki, yeriyib artıq.
Redaksiyanızın bir əməkdaşıyla telefon söhbətimiz oldu, “Kulis. az” saytında da haqqımda bir-iki kəlməylə də olsa xoşagəlməz şeylər demişdi... (bu məqaləni nəzərdə tutur-red.) Beləliklə, bu arada siz məni tanıyınca artıq mən sizi tanımışdım. Ona görə də soruşdum:
- Bağışla oğlum, mənim yazdıqlarımnan nə oxumusan?
- “Dəyirman”ı oxumuşam,-dedi.
- Neçə yaşın var?
- İyirmi beş,-dedi.
- “Dəyirman”ı yazanda sən yaşdaydım, düz iyirmi beş yaşım vardı, indi yetmiş bir yaşım tamam olur...Nə əcəb “Dəyirman”ı oxumusan?
- Dedilər, “Dəyirman” yaxşı əsərdi, ona görə onu oxudum...
- Lap yaxşı...
Telefon söhbətindən sonra görüşdük, kitablarımı verdim:
- Sən özün oxu,-dedim,- deyilənlərə fikir vermə, bir yazıçı kimi tanıyannan sonra nə istəyirsən yaz mənim haqqımda, istər yaxşılığa, istər pisliyə. Düz sözü demək, düzü əyridən 
seçmək bütün zamanlar üçün cəmiyyətin sağalmağı, sağ yaşaya bilməsi deməkdi.
Bu müsahibəyə də ona görə razılıq verdim ki, mənim yazdıqlarımı oxuyacaqsınız, sözün düzünü deyəcəksiniz, daha qətiyyətli olacaqsınız, dedikləriniz də qeybətə oxşamayacaq...
Xahiş eləyirəm mənim belə danışmağımnan inciməyin, bayaq dedim, arada anlaşılası, üstü açılası bəzi mətləblər var, yəni, yaşlı yazıçılarımızla yaradıcı gənclik arasında sınmış, pozulmuş insani münasibətlər var, bilmək də olmur ki, hardan yaranıb, örtülü qalmasın. Əslində aydındı, gənclik yaddaşsızlaşır. Bu ayrıca bir söhbətin mövzusudu... Amma siz, fikir verin, bizim dediyimiz sözün, verdiyimiz müsahibələrin hansında cırmaq yeri varsa, onu “qanadıb” başlığa çıxarırsız.
Mən yalnız sizi-sizin redaksiyanı nəzərdə tutmuram, əksinə sizi tanıdığıma görə, (məni arayıb-axtardığınıza görə, yazılarımı oxuduğunuz üçün) bu cür səmimi ola bildim, daha doğrusu, səmimi olmağı bacardım; bəzi üzləri görəndə içimə çəkilib qapandığım kimi qapanmadım, açıldım, açıq danışdım...buyurun, indi eşidirəm sizi.
- “Şeytan” povestiniz “Dəyirman”dan əvvəl dərc olunub və bilirik ki, siz birincini daha çox bəyənirsiniz. Bunu şəxsi söhbətlərimizin birində demişdiniz. Bu baxımdan maraqlıdır, “Çağdaş Azərbaycan povestləri” kitabına “Şeytan”ın yox, “Dəyirman”nın daxil edilməsini necə qarşılamışdınız?
- “Şeytan”ı daha çox bəyəndiyimi harda demişəm yadıma gəlmir. Ola bilsin. Amma mən heç vaxt yazılarımı qarşı-qarşıya qoymuram, çünki mən onların biri-birindən yaxşı olduğuna inanıram. “Şeytan”dan qabaq onlarla hekayələrim, “Yaşıl obaların toyu”, “Şanapipik”, “Duzsuzluq” adında povestlərim vardı, zamanında pis də qarşılanmamışdı. Hətta mətbuatda “Duzsuzluq”u ən yaxşı əsərim kimi qiymətləndirənlər oldu.
“Çağdaş Azərbaycan povestləri” kitabının tərtibçisi (Əkrəm Əylisli-red) vardı, belə məsləhət bilmişdi, mən heç nə edə bilməzdim. Yəqin ki, nəsə etmək fikrim də olmayıb... Mənə elə gəlir ki, elə o zamanlar da, indi də “Dəyirman” öz vaxtını, zamanını gözəl ifadə eləyən əsərdi. Bu mənada, elə bir çox mənalarda ona tay olan əsər yox idi. Ola bilər ki, “Şeytan” temasına-mövzusuna görə yalnız yarandığı vaxtı yox, bütün zamanları ifadə etdiyi üçün üstünlük daşıyır, ola bilər. Amma o vaxt “Dəyirman”nın səs-küyü əslində də olduğu kimi aləmi başına götürmüşdü. Görürsünüzmü, indinin özündə də “Şeytan” belə tez-tez xatırlanmır. Hamısı ona görədir ki, “Dəyirman” həmişə qarşımızdadı, “Şeytan” içimizdə...
- “Şeytan” povestində kinematoqrafik detallar az deyil. Və siz Kulis.az-a verdiyiniz açıqlamada bildirmişdiniz ki, rejissorlar bu əsərə film çəkmək istəyirmiş. Amma rejissorların bu niyyətdən niyə əl çəkdiyinə aydınlıq gətirməmisiz.
- Deyim ki, “Şeytan”ı yazanda kino üçün nəzərdə tutmamışdım. 1970-ci illərin ortalarında “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında ssenari kursunda yazdığım kino əsərlərim çoxdu... “Noxdalı adam”, “Dağlarda şeytan” (tamamilə başqa şeytanlıqdı), “Toy-toy oyunu”, “Köç” romanı əsasında üç seriyalı bədii film üçün ssenari. Sonuncu dediyim ədəbi ssenari artıq Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən qəbul edilib. Üç-dörd ildi ki, həllini gözləyirəm.
Doğrudu, “Şeytan”la bağlı kinorejissorlardan maraqlananlar çox oldu. Amma bu marağa baxan kimdi ki?! Bu nə məndən asılıdı, nə rejissordan!...
Kino üçün yazmadıqlarım da kinoya yaxındı, çünki mən görüb yazıram, görməsəm yaza bilmərəm. Ona görə də yazdıqlarımın hamısı bütün tərəflərdən görünəndi.
- “Dəyirman” ən məşhur əsərlərinizdən biridir. Belə demək olar ki, sizi “Dəyirman” məşhurlaşdırdı.
- Mən artıq “Dəyirman”a qədər yazdıqlarımla tanınırdım. Bilməliyik ki, tanınmaq da cürbəcür olur. Birdən-birə, daha doğrusu, gözlənilmədən “Dəyirman”ın yaranması məni elə bil xoşla yox, zorla ortaya çıxartdı. O vaxtacan məni görüb tanıyan az idi. “Dəyirman”dan sonra elə bil qolumnan yapışıb sürüyə-sürüyə meydana gətirdilər ki, göstərsinlər: baxın, tanıyın, “Dəyirman” kimi xatalı əsəri yazan budu...
Yazıçılar Birliyinin “Natəvan” adına klubunda 1979-cu ilin sentyabrında sözün əsl mənasında ədəbi məhkəmə quruldu... Görkəmli bir Xalq Yazıçısı:
- Dursun ayağa, tanıyaq, bilək,-dedi,- görək bu “Dəyirman”ı yazıb, millətə-xalqa, cəmiyyətimizə ləkələr yağdıran kimdi...?!
Mən arxa cərgənin lap küncündən ayağa durdum...Yazdıqlarıma görə elə bilirdilər, indi “əjdaha” görəcəklər. Amma qalxsa da oturanlardan azca fərqlənən balacaboy, utancaq bir gənc gördülər. AYB sədri İmran Qasımov gülümsəyib əlinin işarəsiylə mənə, otur, dedi, yəni, görünmə. Mən o vaxt da belə anladım ki, İmran müəllim, deyilənlərə cavab qaytaracağımdan narahatdı... Sakitcə oturub görünməz oldum... İynə atsan yerə düşməzdi... Yazıçılar Birliyinin üçüncü qatının pilləkənləri də adamlarla doluydu... Rəsul Rza gələ bilməmişdi, xəstəydi, amma fikrini yazıb göndərmişdi, sonralar “Dəyirman dərdi” adında məqalə kimi dərc olundu. Mənim yaradıcılığım haqda indinin özündə də ən gözəl yazıdı. AYB- də də çox az-az gördüyümüz İlyas Əfəndiyev məni müdafiəyə gəlmişdi. İsmayıl Şıxlı, Xəlil Rza, institut, universitet tələbələri... Bunların hamısı həyatımda ən həyəcanlı anlardı... Ənvər Məmmədxanlı üzünü ağsaqqal bir Xalq Yazıçısına tutub:-Bəsdi,-dedi,- indi də 37-ci il deyil sənin üçün, yığışdır özünü. Həmişə dost dediyim, yaradıcılığına, şəxsiyyətinə hörmət etdiyim Elçin iclası aparırdı...Bəxtiyar Vahabzadə gəlməyəcəyini öncədən mənə demişdi. “Gəlib səni onun-bunun yanında tənqid etmək istəmirəm. Qıymıram sənə, amma bu əsərdə də güllələrin sərrastdı, təəssüf ki, bizim özümüzə dəyir...” Bir az kecəcək, daha doğrusu, 1980-ci ilin sonlarında “Köç” romanım dərc olunacaq. Bəxtiyar Vahabzadə “Mövlud Süleymanlıya açıq məktub” yazıb “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində çap etdirəcək...
“...əzizim Mövlyd sən mənim həmişə can atdığım zirvədən uçmağa başladın...”, (bu heç şübhəsiz Bəxtiyar müəllimin özünün böyüklüyünə dəlalət eləyirdi). “ Təəssüf ki, “Köç” romanında hədəfə dəyən güllələrin “Dəyirman”da gülləri, çiçəkləri biçirdi...” Bir neçə müddət qabaq “Dəyirman” haqqında qulağıma pıçıldadığı qeydləri özünə məxsus səmimiyyətiylə məktubda da yazmışdı.
Beləcə... “Dəyirman”dan sonra məni barmaqla göstərdilər. Mən indinin özündə də həmin “ədəbi məhkəmə”dəki səsləri eşidirəm, ölənəcən də eşidəcəm. Povestin demək olar ki, hər cümləsinə iradlar vardı; nəydi ki, sadəcə yazmışdım: (təxminən, yadımda qalan) ...toğluların qanı yığılıb-yığılıb axıb çaya qarışırdı, çay qanlana-qanlana bütün kəndi dolaşırdı... Səs: “...özün qan içindəsən, yoldaş Süleymanlı, sən bizim cəmiyyətimizi...” adını demək istəmirəm, Sovet İttifaqı Qəhrəmanıdı, akademikdi, Elmlər Akademiyasında çalışırdı, onun səsidi.
“...Günəş elə həvəslə, elə sevinclə enirdi ki, elə bil bir daha çıxmayacaqdı...” Yoldaşlar, fikir verin, görün cavan uşaq necə pozulubsa Günəşə də qara yaxır...” Bu səs də akademik səsidi, tanınmış tənqidçi, ədəbiyyat nəzəriyyəçisinin dediklərindəndir... İllər keçəndən sonra “Kommunist” qəzetində səhvini etiraf edib məndən üzr istəyəcəkdi... “Qazandakı toğlu başları bişdikcə əyilib başqa sifət alırdılar, yuxardakı baş gülürdü, ortadakı fikirləşir, altdakı ağlayırdı...” Səs: “Mən sizdən soruşuram, bununla nə demək istəyir, müəllif?!” Səslər: “...qız- gəlinlərimizi dəyirmanın novuna doldurur...” “Cəmiyətimizə ləkə yaxır...”, “Çax-çax daşın sağında olur, solunda olmur...”, “Saymışıq, əsərdə yetmiş iki söyüş var...”
Məsələ elə böyüdü ki, Ümummilli Liderimiz işə qarışmalı oldu. 1980-ci ilin ortalarıydı, AYB sədri İmran Qasımov redaktorla bir yerdə məni yanına çağırtdırdı, dedi:
- Yoldaş Heydər Əliyev elə indi zəng çaldı, soruşdu, dediyini eyniylə çatdırıram sizə, “... nə məsələdi, toyda da dəyirman, yasda da dəyirman...Göndər, görüm nə yazıdır...”
Bir həftə sonra İmran Qasımov bizi bir də çağırdı, sevincək halda dedi:
- Yoldaş Heydər Əliyev yenə zəng vurmuşdu. Sizi təbrik edirəm. “Dəyirman”ı oxuyub, qardaşı akademik Həsən Əliyev də oxuyub. Yoldaş Əliyevin fikrini çatdırıram sizə. Müəllif heç şübhəsiz istedadlı yazıçıdı, amma tapşır ki, yalnız qara boyaları görməsin, işıqlı tərəfləri də görməyi bacarsın. “yevo nado perenapravit”...
Beləliklə, qaraguruhun əlindən qurtardım...
- Ən yaxşı povestlərinizdən biri də “Yel Əhmədin bəyliyi”dir. Bu povestə reaksiyalar necə olmuşdu?
- Bu povestə hazır deyildilər, hazır olanlar çox az idi... Mənim yaradıcılığım üçün də yenilikdi. Mən yazı boyu insanda olan gücün, yaşadığı qüssənin, ayrılıqların, sevginin hara bağlı olduğunu ifadə etməyə çalışmışdım. Hərəkəti yazmışdım, insanın içindən keçib gedən hərəkətin gedəndə özüylə nələr apardığından bəhs etmişdim. Hərəkət deyiləndə əslində Vaxt yada düşməlidi, aparılanların içində də İNSAN...Bunu ayırd edənlər çox az oldu. Bu azlıq həm də indən belə bu cür yazmağımı istədi. Bu havaya bir də “Köç” romanında qayıtdım.
- Tənqidçilərin əksəriyyəti bu fikirdədir ki, “Köç” sizin ən yaxşı əsərinizdir. “Köç” təbii ki, böyük uğur qazanıb. Amma məncə bu cür gözəl əsərin bundan da böyük uğur qazanmasına Markes “mane olub”. Doğrudur siz müsahibələrinizdən birində demisiniz ki, “Köç”ü yazanda Markesi oxumamışdınız, amma bu əsəri oxuyanda adam nədənsə Markesi xatırlayır. Ədəbiyyatda dolayı təsirlənmənin də olduğunu vurğulayaraq onu da qeyd edək ki, “Üç roman”ın ön sözünün müəllifi də “Köç”ün Markeslə səsləşdiyini yazmışdı.
-Mənə yaxın olanlar bilirlər ki, mən yalandan uzaq adamam. Doğrudan da o vaxtacan Markesi oxumamışdım, amma dünyanın harasında olursa olsun öz düşüncəsiylə, düşünə bilmək bacarığıyla bir-birinə bənzəyən istedadlı adamlar ola bilər. Ona görə ki, bu cür adamlar çeşid-çeşid sərhədlərdən, ölkələrdən, hakimiyyətlərdən ucada dayanırlar. Onlar elə bil əslində bir damın altında yaşayırlar. Düşünək, gerçəkdən də belə deyilmi?! Bizi ömür boyu haralarasa daşıyan yollar hara gedir ki? Bir-birimizə doğru getmirmi? Təbiətin özü hər yerdə eyni deyilmi? Onu duya bilən, anlayıb dərk edənlər də heç şübhəsiz düşüncələriylə bir-birilərinə bənzəməlidirlər... Yaşıllıqlar, ağaclar, dağlar, başımızın üstündə ki, Günəş, hər yerdə eyni şeyi demirmi?!
Qabriel Qarsiya Markes özü yapon gəncləriylə görüşündə bu haqda çox dəqiq deyir:
“Mənə deyirlər ki, sən Folknerin təsiri altdasan. Bu haqda çox düşündüm, amma bir nəticəyə gələ bilmədim... Günlərin birində Amerika boyu qatarla yol gedirdim, Yokatan dağlarını görəndə Folknerin təsirinin sirrini anladım... Dağlarımız bir-birinə oxşayırdı.”
Mənim Markesə bənzəməyim də dərk etdiyim, anladığım təbiətdən, mənsub olduğumuz xalqların həyat tərzinin dərkindən gələ bilər... Mən də öz xalqımın ifadəçisiyəm.
- Folknerdən söz düşmüşkən. “Ceviz qurdu”nda isə Folknerə rast gəlirik. Buradakı xüsusi fərqləndirilmiş mətnləri Folknerin “Səs-küy və hiddət” əsərində görürük.
- Mən həmişə istəmişəm ki, yazılarım bir-birindən kəskinliklə fərqlənsin, həmişə də buna çalışmışam, amma tam bacara bilməmişəm, sonra anladım ki, mümkün də deyil. İnsanın nəfəsi, səsi dəyişməzdi, yazı da nəfəslə, səslə (iç səsiylə) yazılır. Söhbət əlbəttə əsl yazıçıdan, əsl yaradıcılıqdan gedir. Əsl yazıçı olmayanın öz səsi, öz nəfəsi də olmaz... Mənim fikrimcə bu hava, bu səslənmələr dünyanın o başından bu başına üst-üstə düşə bilər. Əgər “Ceviz qurdu” sizə “fərqləndirilmiş mətn”lə də olsa Folkneri xatırladıbsa mənə çox xoşdu.
- “Səs” öz dövrü üçün çox cəsarətlə yazılmış əsərdir, burada kommunizm əleyhinə çox sərt fikirlərə rast gəlirik. Sovet dövründə sərt qadağalar vardısa, bu əsər necə ortaya çıxmışdı?
- “Səs” romanının imperiya qadağasından belə sağ-salamat keçib gəlməsinə, kitab halında nəşr olunduğuna görə Sovet dönəmində Baş Senzura idarəsində çalışan bəzi adamlara təşəkkürlərimi bildirmişəm, bir daha təşəkkür edirəm.
- “Erməni adındakı hərflər”i “Səs”dən 20 il sonra yazmınız. 20 il ərzində roman yazmamağınız xeyli maraqlıdır.
- “Səs”dən sonra “Ot” povestini yazmışam, telekanallarda artıq dönə-dönə göstərilən dörd seriyalı “Fatehlərin divanı” televiziya filminin, (çəkiliş dayandırıldı, otuz seriya yazıb hazırlamışdım. Hörmətli rejissor dostum Ramiz Həsənoğlunun istəyiylə) üç hissəli “Bəylik dərsi” teletamaşasının ssenarilərini, yurd ağrısıyla bağlı “Ev ruhları”, “Yarpaqsızlıq” adında poemalar işləmişəm. Artıq kitab kimi nəşr olunan “Yer üzünə məktub” etnoqrafik roman da bu vaxtlara düşüb... Hələ üzə çıxartmadığım səhnə əsərləri yazılıb... Mənim ümumiyyətlə yazmaqdan yaxşı məşğuliyyətim yoxdu. Belə desəm daha dəqiq olar, məşğuliyyətim çoxdu, amma işim birdi, YAZMAQ...
- Tənqidçi Seyfəddin Hüseynli yazmışdı ki, bütöv bir xalqı problem, fəlakət mənbəyi kimi görmək, bir milləti küll halında nifrət, hiddət, tənə hədəfinə çevirmək cəhdi – «Erməni adındakı hərflər»də bunun aşkar təzahürləri var. Onu da yazmışdı ki, deklorativ cümlələrin, bəyanat mətnini xatırladan abzasların, sərt hökmlərin əvəzinə, tanınmış yazıçımızın qələmindən çıxan üç-dörd gerçək hadisə, təbii əhvalat daha təsirli, daha inandırıcı olardı, yəqin ki.
- Mən nifrət etməyi bacarmıram, illah da ola yaratdığım, yaxud da yaratmaq istədiklərim...Çox yaxşı əsərlərimdən biri kimi qiymətləndirdiyim “Erməni adındakı hərflər” romanında da nifrət yoxdu. “Azadlıq” radiosunun keçirdiyi roman müzakirəsində iştirak edənlərin bir çoxu səmimi deyildilər, aparıcı xanım başda olmaqla. Dünyanın heç bir səmtində mümkün deyil ki, əsəri oxumadan müzakirə edəsən. Aparıcı əsəri oxumamışdı, soruşanda,- nolsun, oxumamışam, məlumatım var, kifayət eləyər,-dedi. Seyfəddin Hüseynli ilə şəxsi tanışlığım yoxdu, amma tanıyıram, bir-iki ağıllı yazısını oxuyub tanımışam. Amma o da romanı diqqətlə oxumadan fikir söyləmişdi, fikri çox məntiqsizdi... Misalçün deyir, “erməniyə niyə vağzal uşaqları” deyirsiz...” Deyirəm, bəyəm vağzal uşaqları pisdi? Romanda da elə belədi, vağzal uşaqlarına bənzədiklərinə görə bizdən çox bilmişdilər, uzaq görəndilər, bir-birini gözləyəndilər... Yəni, hər yerdə-Aranda, Dağda olduğu kimi vağzal həyatının da insanı dəyişə bilən özünə məxsus təbii xarakteri var...
Bir də ki, romanı siz də oxumusunuz, hazırda boğulmaq dərəcəsinə gəlmiş ədəbi mühitimizin durulması üçün, haqsızlığın, yaxşını həzm etməyin xətrinə “Kuliz.az” olaraq cavabı siz verin... Siz artıq romanı oxumusuz... Mən onun dediklərini doğru hesab etmirəm. Mənim yazılarımda hökm yoxdu, mən o tonda yaza bilmirəm, elə öz yazdıqlarımın arasında yaşamağı bacaran adamam. Bir şeyi dəqiq bilirəm ki, erməniyə bizdən yaxın adam yoxdu; o (erməni) bunu daha yaxşı bilir. Kəndi-kəsəyi bizdən, yeməyi-içməyi, sazı-sözü bizdən, istədiklərini də ona görə başqasından istəmir. Gözü əlimizdədi, elə. Bu haqda belə bir fikrim də var, “düşməninə nifrət etdinsə yalnız nifrət edəcəksən, hayıf (qisas) ala bilməyəcəksən...”
- Azərbaycanda əksər yazıçılar Mirzə Cəlilin poçt qutusundan çıxdıqlarını deyirlər. Mirzə Cəlilin azərbaycanlı-erməni münaqişəsinə necə yanaşdığını “Kamança”da dəqiq şəkildə görürük. Mirzə Cəlil, “Kamança” bəşəri görünür, “Erməni adındakı hərflər” isə milli.
- Dağa-daşa düməyin, MİLLİ olmaq elə BƏŞƏRİ olmaqdı. Min il də yaşayası olsaq, inanın ki, bunun başqa cavabı yoxdu.
- Bilirik ki, Nazim Hikməti çox sevirsiniz. Hətta görüşlərimizdən birində Nazim Hikmətdən şeirlər də dediniz. Bəşəri olan Nazim Hikmət həm də apardığı mübarizəyə görə sevilir, ancaq siz müxtəlif problemlərlə bağlı mövqeyinizi görmürük.
- Nazim Hikmət olmaqla dünyada sevdiyim şairlər az deyil...Təbii, Nazim Hikmət düşüncəsiylə, sizin dediyiniz kimi, mübarizəsiylə mənə (bizə) daha doğmadı...Kim olur-olsun, harda olur-olsun, yaşamaq elə mübarizədi; əgər apardığın bu mübarizə təmizdirsə, arada tamah yoxdusa, iddialı deyilsə, bəşəridi... Yəni, “Nobel”i almaq üçün dünyanın gözündə özünü pisləyirsənsə,-öz xalqını təhqir edirsənsə bu bəşəri olmaq deyil, əxlaqsız olmaqdı... Bütün dövrlərdə təhqir mübarizə sayılmayıb...Nazim Hikmət son misralarınacan böyük türk xalqının yaralarını yumaqla, sağaltmaqla məşğul olub... Mənim haqqımdasa deyirsiz, “...ancaq sizin müxtəlif problemlərlə bağlı mövqeyinizi görmürük...” Siz mənim romanlarımı oxuyandan sonra da bu fikirdəsinizsə səhviniz böyükdü. Mən mövqeyi olan yazıçıyam... Mövqesiz bir cümləm, bir sözüm belə yoxdu. Yazılarımın bir çoxu Sovetlər dönəmində yazılıb, xəcalət gətirən bir cümlə, bir kəlmə belə tapa bilməzsiz...”Dəmir caynaqlar” arasında belə yazmaq, yaşamaq elə mübarizədi. Tələsmədən düşünüb-daşınsanız dediklərimlə razılaşmaq o qədər də çətin olmaz , məncə.
- Mövlud müəllim, Anar, Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən ədəbiyyatdan əlavə həm də ictimai fenomenə çevrildilər. Yəni bəyanatları, açıqlamaları ilə həmişə gündəmdə oldular, daha çox tanındılar. Siz isə sanki gündəm yaratmaqdan həmişə ehtiyat etmisiniz, dilə-dişə düşməkdən çəkinmisiniz...
- Daha çox yaradıcılıqlarını sevib ərk elədiyimçün üçünə də səmimi qəlbdən dost deyə bilirəm. İmkanım olsaydı, daha doğrusu, mənlik olsaydı, əlavə işlərə vaxt itirməyi heç birinə məsləhət biməzdim. Doğrudan da siz demiş, “ictimai fenomenə” çevrilsələr də bu cür yanaşmanı səhv hesab edirəm. Onlar əslində şair, yazıçı kimi fenomendilər... Bilirsizmi, bu dünyada birinci işlər var, bir ağacın tumurcuq açmağı kimi, yəni, birinci dərəcəli işlər... Yaşayış da elə görülən birinci dərəcəli işlərin üstündə bərqərardı. Adlarını çəkdiyin dostlarım yaradıcı adamlardı. Yazmaqdan, yaratmaqdan əlavə nə eləyirlərsə vaxt itirirlər, yazmaqdan qaçırlar, “fenomenə çevrilirlər”, bu cür nəyəsə çevrilməksə sağlam şey deyil...
Mənə gəldikdə mən heç vaxt heç nədən çəkinməmişəm, qələmimdən çıxan BÖYÜK SÖZ həmişə bunu sübuta yetirib. Bütün zamanlarda da yazılarımın canında yaşayan bu GÜC arada olacaq, əminəm. Sizin bu cür düşünməyinizə isə ancaq təəccübümü, bir də təəssüfümü bildirə bilərəm.
- Siz əsərlərinizdə dil faktoruna çox böyük önəm verirsiniz. Amma bu, mətnin oxumasını çətinləşdirir. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?
- Doğrudu, dilə çox böyük önəm verirəm, fikrimcə verilməlidi, yazdıqlarım da tənbəl və məsuliyyətsiz adamlar üçün deyil. Savadlı, səviyyəli adamlar üçündü. Məni gözucu oxumaq olmaz, mümkünsüzdü, mütləq, ayaq saxlayıb, dediyimi anlayıb, orda təsvir olunan yaşayışa-ahəngə, ritmə qarışmalısan, yalnız ondan sonra sözlərin, duyğuların, ifadə etdiyim hisslərin yeni qatlarına, çalarlarına, bədii kəşflərə rast gələcəksən...
Biz sizinlə necə danışmışıq, əsərləri oxuyursunuz, haqqı arada görüb hikkəsiz, kinsiz geniş ürəklə fikirlərimizi də bölüşürük...
Ya yaxşıya, ya da əksinə. Səviyyəsizlikdən, naşılıqdan uzaq ağıllı fikir hamıya həmişə lazımdı.
- Dörd roman, xeyli povest yazmış adam kimi postmodern roman ölçülərini qəbul edirsinizmi?
- Mən heç bir ölçüyə qulluq etmirəm... Mənim öz ölçülərim var.
- Siz həddindən artıq az müsahibə verirsiniz. Bunun səbəbi nədir? Elə bil çəkindiyiniz sual, situasiya var...
- Gizlində çox dinc oluram, bir də səmimi üzlər, bəyəndiyim suallar az olur, ona görə də qapanıram, açıla bilmirəm. Ümumiyyətlə sizin dediyiniz mənada görünməyi lazım bilmirəm.
- Yazıçı kimi layiq olduğunuz qiyməti almısınız? Həm ədəbi, həm də ictimai məkanda...
- Mən hər şeydən öncə yazılarımın necə varsa elə tanınmağını istəyirəm, bu həm də oxucunun səviyyəsini göstərəcək. Bu mənada mənə dəyər verənlərə təşəkkürümü bildirirəm. Dövlətimiz həmişə mənə diqqət ayırıb; Dərin minnətdarlığımı bildirirəm...
- Belə deyək, məsələn, bir məmura zəng vursanız, sizin sözünüzü eşidər?
- Bu, mənim üçün ölümdən betərdir. Bu sual barədə ətraflı danışmaq istəmirəm.
- Deyirlər ki, bu yaxınlarda AYB-nin qurultayı olacaq. Ehtimal olunur ki, bir neçə nəfər ədibə xalq yazıçısı, xalq şairi adı veriləcək. Seçim imkanınız olsaydı, kimləri seçərdiniz?
- Seçim imkanım olsaydı, YAXŞILARI seçərdim...
