Kulis.az Aydın Talıbzadənin "Ontoloji tənqid və ya tənqidin tarixsiz rudimentləri" adlı essesini təqdim edir.

Tarixdışı tənqid ictimailəşməmiş, sosiallaşmamış, yəni fikrə çevrilməmiş, fikir olub dilə düşməmiş, səsləndirilməmiş tənqiddir, insandan və cəmiyyətdən öncəki tənqiddir, instinktlərin sifarişini gerçəkləşdirmiş tənqiddir, təkamül zəncirini oluşdurmuş, təkamül prosesinin mühərriki vəzifəsini yerinə yetirmiş tənqiddir, canlı orqanizmin beyin fəaliyyətində kodlaşdırılmış tənqiddir.

Qısası, tənqidin ontoloji, fenomenoloji, sosioloji, koqnitiv-psixoloji, fəlsəfi parametrlərini araşdırmağı hədəfləmiş bu risalənin ilk cümlələrinin cövhərində dayanan məntiq bu ki, tarixdışı tənqid bizim hər şeyi və hamını həvəslə tənqid etmək vərdişimizin, şakərimizin genomudur.

Ona görə bu risaləni bir kollayder kimi təsəvvür edin, harada ki mən tənqidi ən kiçik zərrəciklərinə qədər parçalayacağam, ilk tənqid rüşeymini, tənqid genomunu tapmağa çalışacağam və tapan kimi onun əsasında tənqidi yenidən strukturlaşdırıb tarixin bugününə gətirəcəyəm...
Tənqidə alışqanlıq insanda genetikdir.

Razılaşaq ki, insanlar tənqid etməyi sevirlər, bundan aşırı zövq alırlar, heç tənqid söylədiklərini ağıllarına belə gətirmədən, fərqinə varmadan tənqid edirlər: səhərdən axşamacan, heç uzağa getmirəm, elə evin içindəcə hər addımbaşı bir-birilərinin səhvini tuturlar, qələtini çıxarırlar, öyüd, nəsihət verməyə məqam axtarırlar. İnsan bir növ tənqid maşınıdır, tənqid istehsalçısıdır, istər zehinsəl qatda, istər bilincsizlik səviyyəsində, istərsə də emosional-mənəvi planda daim tənqid etməyə hazırdır.

İnsanın gündəlik həyatı tənqid rudimentlərilə doludur. Tənqid darıxan insanın ən ucuz əyləncəsidir: çünki ünsiyyət aktivliyini təmin edir.
Adi deyingənlik belə tənqid simptomudur; tənqidə ifrat meylin nişanəsidir. Əgər bir adam deyinirsə, bil ki, mütləq nəyisə, kimisə qiyabi şəkildə tənqid hədəfinə götürür. Deyinərkən sən tənqidi sanki ünvansızlaşdırırsan, özün üçün monoloqa çevirirsən, fikri birbaşa söyləməkdən yayınırsan, özünü sığortalayırsan. Deyingənlik qeybət astanasıdır, qeybətin monoloji təzahürüdür. Qeybət deyingənliyin dialoji formasıdır. İki və ya daha çox adamın bir yerdə dayanıb başqa birisinin arxasıyca danışması, qarasına deyinməsi qeybət adlanır və odur ki, qeybətdə mütləq şəkildə mif tərkibi, hadisəni, əməli, şəxsi mifləşdirmək meyli var, rəvayətvarilik var.

Dünyada ən geniş yayılmış tənqid rudimenti qeybətdir.
Qeybət məişətin mifidir və primitiv tənqiddir, gizlində gerçəkləşən tənqiddir, həsəd və nifrətdən qidalanan tənqiddir, yanlışı və doğrunu bir-birindən ayırmadan, fərqləndirmədən yapılan improviz tənqiddir, suçlamaq, aşağılamaq, gözdən salmaq, mənəvi-əxlaqi, mental dəyərlər müstəvisində guya ki, islah etmək niyyəti güdən bəsit çuğulçu tənqiddir: əksərən ənənə və əxlaq güdükçüsü kimi çıxış edən qadınların iştirakı və təşəbbüsü ilə yayımlanır. Qeybət rəsmiləşdirilməmiş gizli əxlaq polisi funksiyasına iddialıdır və bir qayda olaraq iki formada özünü görükdürür.



Pıçhapıç qeybətin daha ehtiyatkar və daha məxfi formasıdır. Niyə insanları rəsmi xəbər bloklarından da çox pıçhapıç maraqlandırır? Ona görə ki, pıçhapıç sərbəst, azad, anonim surətdə tənqid edib tənqidi anonim eşitmək üçün hamıya eyni dərəcədə sərhədsiz meydan verir. Qeybət ən azı iki nəfərin yönləndirdiyi xəbər axınını, pıçhapıç isə dodaqlardan qulaqlara anonim ötürülərək öz-özünə yayılan informasiyanı bildirir.
Pıçhapıç insanların virtual tənqid səngəridir; məxfi qalıb cəzasız tənqid etmək imkanıdır. Qeybət, pıçhapıç başladımı, insan həməncə tənqid sferasına daxil olur. Qeybətin anonim, passiv forması pıçhapıçdır.
Gələk, qeybətin ikinci formasına. İndi söyləyəcəyim fikir, yenə də heyrətləndirici olacaq. Məsələ bu ki, sən demə, söyüş də tənqid rudimentidir və qeybət variantıdır.

Pıçhapıç qeybətin introvert, söyüş ekstravert təzahürüdür: birində tənqid latent, digərində aşkardır. Söyüş pıçhapıçın daha aşağı həddi olub tənqidin sərt, dalaşqan, həyasız, nalayiq, aqressiv və təhqiramiz forması kimi təsnif edilir. Əgər pıçhapıç ehtiyatla, şübhəli-şübhəli addımlayan tənqiddirsə, söyüş xalis inkardır, obyektin bütün mənəvi haqlarına təcavüzdür.

Söyüş, əslində, tənqid deyil, hədələyici inkardır, tənqidin təhqir formasıdır, tənqid aşkarlığının anomaliyasıdır: hər hansı bir şəxsin, təşkilatın səhv addımına, yanlış qərarına, yalan məlumatına izahatsız, təhlilsiz emosional-fövri reaksiyadır. Lakin, heç şübhəsiz ki, bu reaksiyanın özündə, yəni söyüşdə tənqid tərkibi hər zaman mövcuddur. Söyüş təhqirə transformasiya olunmuş tənqiddir: müharibə, savaş meydanlarının, küçələrin, ünsiyyət böhranının təhqir sözüdür, tənqidin son dərəcə rahat, əlçatan variantıdır, bəzən açıq-saçıq, birbaşa mətnlə, bəzənsə qarasına, qəzəblə söylənilən, məhz söz vasitəsilə bəyan edilən anatomik təhqirdir, nifrətdir, hədədir, kimisə nüfuzdan, həyadan, urvatdan salmağa yönəlik hədyandır. Lakin tənqidin özü də təhqir çamurunda “boğulub ölür”, urvatdan düşür. Tənqid təhqirə keçəndə mənəvinin qapılarını qapadıb özünü məhv edir.
Söyüş tənqidin harakirisidir!!!

Qeybət qadınlara, söyüş kişilərə xas tənqidi münasibət ifadəsidir, özünəməxsus spontan tənqid versiyasıdır.
Pıçhapıç anonimdir: söyüşdə isə həmişə imza və ünvan olur.
Qeybət də, pıçhapıç da, söyüş də tənqidin rudimentləridir ki, bunu artıq bir dəfə vurğulamışam, onların üçü də bəyənməməzlikdən, narazılıqdan, etirazdan qaynaqlanır. Söyüş daha çox etirazdan düşmənçiliyə keçidi bildirir, barışıq körpülərini yandırır, dava-dalaşın başlaması üçün qırmızı cizgi və ya həyəcan siqnalı olur.

Hərçənd rəsmi mədəniyyət onların hər üçünü kommunikativ əlaqələrin mənfi işarəli təzahürü bilib bütün üsullarla qeybəti, pıçhapıçı, söyüşü cəmiyyətdən, daha doğrusu, ünsiyyət şəbəkəsindən dışlamağa çalışır. Amma buna rəğmən qeybət, pıçhapıç və söyüş mif dönəmindən ta dördüncü sənaye inqilabınadək olan azman bir zaman kəsimində heç zərrə qədər də azalmayıb. İndi qeybət, pıçhapıç, söyüş virtuallaşıb sosial şəbəkələrdə tüğyan eləyir.
Görəsən, nə üçün insanlar bu şakərlərdən imtina edə bilmirlər?

Səbəbi məlumdur: insan nəyisə, kimisə tənqid edəndə özünə heç bir hesabat vermədən, impulsiv surətdə, imaginativ şəkildə, bilincaltı səviyyəsində haradasa öz yaxşılığından, aliliyindən, ucalığından əmin olur, idealı nümunə götürüb başqasına münasibətdə repressiv, üsyançı, qiyamçı, mövqe bulur, əyninə xəyali qəhrəman-xilaskar köynəyi geyinir, kosmosu, harmoniyanı bərpa etməkdən ötrü yol-imkan axtarışına çıxır, düşüncəsinin gücünə heyran qalır, həqiqəti, sülhü, ədaləti, pak sevgiləri müdafiə etdiyini düşünür, öz zehinsəl üstünlüyünü sanki imzalayıb rəsmiləşdirir və eqosu üçün məxfi bir bayram düzəldir.
Bu, insan psixologiyasında möhkəm rişə atmış bir faktdır, eqoya söykənən, eqonun marağına uyğun bir davranış-münasibətdir.
Tənqid bütün formalarda eqosentrizmin təzahürüdür, eqodan qaynaqlanır və onun ehtiyaclarının təminatçısı olur.
Soruşulur: tənqid axı nə üçün eqo ilə bu qədər sıx ilişkidə olsun? Çünki tənqid həmişə “mən” və “başqalar”ı müqayisəsinin aktuallığını özündə saxlayır. J.P.Sartr əbəsdən söyləmirdi ki, “cəhənnəm başqalarıdır”.

Bax, burada mən yenidən aydınlaşdırmalıyam ki, tənqid bir davranış-münasibət tipi olaraq nədir, nəyi bildirir, niyə mövcuddur və tarixdışında hansı şəraitdə necə, hansı zərurətdən meydana gəlir, hansı toxumlardan cücərib boy atır, hansı funksiyanı yerinə yetirir və necə olur ki, insan fikrinə, mənəviyyatına, duyğularına, ünsiyyətinə bu dərəcədə təsir göstərir?
Hər şeydən öncə onu söyləyim ki, tənqidsiz həyat yoxdur.
Tənqid prosesdir; olumla birgə addımlayır, ölümlə birgə qurtarır.
Tənqid özünün rudimentar formalarında canlı aləmin universal hadisəsidir. İnsanlar arasında isə ünsiyyət aktının vacib elementidir.
Bununla yanaşı onu da əminliklə söyləmək mümkündür ki, tənqid heç də hadisə deyil, həyatın gündəlik, adi, təkrarlanan faktıdır.

Tənqid koqnitiv funksiyadır.
O zaman ki yer üzündə səma cismlərinə, ölkələrə, şəhərlərə, dənizlərə adlar hələ verilməmişdi, o zaman ki insanlar hələ danışa bilmirdilər, o zaman ki uyqarlıqlar, tarix, din, fəlsəfə, ədəbiyyat hələ yaranmamışdı, tənqid beynin fəaliyyətinin əlaməti kimi, refleks kimi mövcud idi.
Tənqid refleksdir.
Və tənqid həm də ani, çaparaq bir reaksiya kimi özünüqoruma instinktinin tərkib hissəsidir. Ona görə tərkib hissəsidir ki...
... tənqid təkamülün mühərrikidir.
Şok keçirməyin və müəllifi günahlandırmağa, tənqid etməyə tələsməyin.
Mən də bunu uzun illər bilməmişəm, təxmin eləməmişəm. Amma indi bilirəm.
Bilirəm ki, tənqid seçimdir, daha doğrusu, seçmək qərarını şərtləndirən əsas amildir. Tənqid seçimi aktuallaşdırır, onu gündəmə gətirir.
Seçim isə bəyanatdır, manifestdir, mənafedir, iddiadır, mövqedir və həm də tənqiddir: konkret istəklər haqqında mesajdır; ayrılmaq və birləşmək vasitəsidir ki, mütləq şəkildə məhz tənqiddən, tənqidi münasibətdən sonra gerçəkləşir.

Bu fikirlər sonucunda ap-aşkar anlaşılanı odur ki, yaşamağın təməlinə tənqid rudimentar formada səpələnib. Bu mənada tənqid ontoloji mahiyyətdədir.
Digər tərəfdən tənqid ruhsal-psixoloji, fövri reaksiya olsa da, gündəlik təkrarlanan fakt kimi koqnitiv ilişkilərin özülündə qərarlaşır, xalis koqnitiv səciyyə daşıyır.
“Təbii seçmə” kimi tanıdılan bir təkamül faktoru, əslində, tənqid rudimentindən başqa bir şey olmayıb da sırf koqnitiv zəmində konkretləşir. Tənqid təbii seçməni şərtləndirən amildir. Təbii seçməni tənqid konkretləşdirir.
Tənqidsiz seçmək mümkün deyil.

O vaxt şübhə yeri qalmır ki, varlıq müstəvisində inkişafın bel sütunu tənqiddir. Məhz tənqid impulsverici bir başlanğıc kimi təkamülü orbitə çıxarır və onun pillələrini oluşdurur.

Seçmək apriori tənqid etmək deməkdir, birini bəyənib (təsdiq) o birini bəyənməmək (inkar) deməkdir, mükəmməli, idealı sifariş etmək deməkdir. Tənqid məhz bu müstəvidə konkretləşir, praktiki nəticəyə dönüşür.
Tənqidsiz seçki olmur.

Ölüm ona görə tənqiddən kənarda qalır ki, seçim obyekti deyil.
Canlı məxluqun seçmək aktına, seçki qərarına təsir göstərən, onu dəqiqləşdirən platforma tənqiddir. Hərçənd tənqidin özü iki mərhələdən ibarətdir: təftiş (yoxlama) və təhlil (analiz). Təftiş təhlili, təhlil isə tənqidi gündəmə gətirir.

Tənqid təhlil deyil, təhlilin nəticəsinə münasibətdir, təhlildən sonra formalaşan rəydir: bu münasibət, bu rəy, bu tənqid mütləq şəkildə seçimdə öz əksini tapır.
Yer üzünün hər bir canlısı səhərdən-axşamacan fasiləsiz-filansız seçimlə, yəni təftiş, təhlil və sonucda, tənqid etməklə məşğuldur. Çünki canlıların hamısı yemək üçün, nəsil artırmaq üçün yaxşını, yaxşının daha yaxşısını, daha yaxşının əlasını, əlanın idealını axtarmağa kodlaşdırılıb. Yaxşı yemək, yaxşı ilə ciftləşmək, yaxşı qorunmaq təbii zərurətdir, fiziksəl tələbatdır, bir növ, canlının həyat görəvidir, missiyasıdır, mövcudiyyətin yazılmamış qanunudur, yaşamağın şərtidir.
Seçmək nəyisə (kimisə) üstün sayıb tərcih etmək, qəbul etmək, nəyisə (kimisə) pisləyib çıxdaş etmək, rədd etmək anlamına gəlir. Belə ki, yaxşını əldə etməyin yolu tənqiddən keçir. Seçmək öncə bilincsizlik səviyyəsində, duyğusal qatda rəngə, qoxuya, fiziksəl vəziyyətə reaksiya kimi gerçəkləşir. Seçmək qabiliyyəti canlı aləmə bir instinkt kimi verilib: mövcudluq paradiqmasında tənqidi münasibətin yekunu, sonucu kimi proqramlaşdırılıb.
Tənqid instinktdir.

Doğrudur, haqlı olacaqsınız filosof Rahid Ulusel kimi deyəndə ki “tənqid – refleksiyadır”. Tamamilə razıyam: tənqid refleksdir; nədən ki beynin bu funksiyasının aktivləşməsi üçün müəyyən qıcıq mütləqdir.
Amma və lakin...

... həqiqət bu ki, instinktin özü refleksdir, şərtsiz refleksdir. Tənqid də şərtsiz refleksdir, deməli, instinktdir. Hər hansı bir seçim qarşısında tənqid instinkti avtomatik şəkildə “oyanır”, işə düşür. Bu, bilincsizlik qatında gerçəkləşən tənqiddir.
İnstinktlər anadangəlmə avtomatik, bilincsiz davranış modelləridir, mövcudolmanın tələbatlarını ödəmək, təmin etmək modelləridir və bu məsələ hələ indiyəcən də elmin gündəmində diskussiya predmetidir [Daha ətraflı: 54]. Tənqid rudimenti də bu anadangəlmə, avtomatik, bilincsiz davranış modellərinin tərkib hissəsidir. Çünki hər hansı bir konkret eyləm məhz tənqiddən (müşahidə, təhlil və qərar: ya inkar, ya təsdiq) sonra baş tutur. Seçim bir eyləm kimi tənqidin köməyilə doğulur dünyaya...

İnstinktlər canlılara həyatda qalmağa, yaşamağa yardımçı olan davranış üsullarıdır. Elə bu səbəbdən də hər bir canlı özünü qorumağa, özünü çoxaltmağa və müəyyən əraziyə yiyələnməyə, orada dominant olmağa, hakim olmağa fitrətən proqramlaşdırılıb.
Hər bir instinktin təməl müstəvisində isə seçim müəyyənedici, taleyüklü faktordur: bütün canlılar həmişə instinktiv şəkildə ölümü yox, olumu; çətini yox, asanı; pisi yox, yaxşını; məğlubiyyəti yox, qalibiyyəti seçirlər, zəiflə yox, güclü ilə ciftləşməyi üstün sayırlar. Odur, mən fikirləşirəm ki, təbiətdə bu seçim tənqidi münasibət əsasında gerçəkləşir, bilincsizlik qatında flemen hadisəsi (dişinin qoxusunu alıb onun nəsil artırmaq üçün hansı fiziki vəziyyətdə olduğunu müəyyənləşdirmək şakəri) kimi mümkünləşir. Bu, quşlarda rənglərin parlaqlığı, civiltilərin tembri, rəqslərin cazibədarlığı, hərəkət-hoppanma-uçuşların energetikası ilə əvəzlənir.

Hərçənd təbiətdə seçim hər zaman dişinindir: məhz dişilər erkəklərin ekzokrin vəzilərinin ifraz etdiyi qoxular vasitəsilə onların sağlamlıq vəziyyəti haqqında məlumat alırlar və bu informasiya əsasında gələcək övladlarının atasını müəyyənləşdirirlər. Deməli, faktiki olaraq birini seçəndə o birini tənqid edib bəyənmirlər. Tənqid etmək və, təbii ki, seçmək hüququ, birmənalı şəkildə dişiyə məxsusdur: bütün məməlilərdə, o cümlədən insanlarda və eləcə də quşlarda. Çünki növü, nəsli, şəcərəni yaşadan, qoruyan dişilərdir: onlar da hər zaman çalışırlar ki, dünyaya gətirəcəkləri balaları ən yaxşı, ən sağlam, ən güclü, ən müqavimətli genlərin varisləri olsunlar.

İnstinkt qıcıq-tələbat-istəklə başlayır, təhlil-tənqidlə davam edir, seçimlə yekunlaşır. Bu da o anlama gəlir ki, bilinc (şüur) qatında nə baş verirsə, bütün hallarda birbaşa bilincsizlikdən (şüursuzluqdan) asılı olur. İnstinktlər bilincsizlikdən meteoritlər kimi qopub duyğulara “cumurlar” və burada qarşısı alınmaz, dəff edilməz istəklərə çevrilirlər. Onlar bədənin sifarişləridir və istəklərin hər zaman şüursuzluq qatında öz seçmək ağlı var.
İnstinktlər dışarı dünyaya emosiyalarda yansıyır.
Duyğular instinktlərin ifadəsidir.
Emosiyalarda instinktlər danışır.

Bu da o deməkdir ki, instinktlərlə duyğular arasında “əlaqə sistematik və müəyyənləşdirici xarakter daşıyır” və heç vədə qırılmır. Emosiyaların energetik mərkəzi instinktlərdir. Elə ona görə də psixologiyada hormik (yunanların “horme” sözündəndir, canatım, istək, arzu atəşi kimi semantikləşir) nəzəriyyənin müəllifi ingilis əsilli amerikan alimi U.Makduqqal anadangəlmə instinktləri sosial davranışın başlıca şərti kimi çözürdü və deyirdi ki, anadangəlmə instinktlər daha ümumi bir prinsipi gerçəkləşdirir: bu prinsip məqsədə çatmaq istəyidir. Makduqqal bir-birilə daim əlaqədə olan yeddi cüt instinkt və emosiya sadalayır:
• mübarizə instinkti və ona uyğun qəzəb, qorxu;
• qaçmaq instinkti və özünüqoruma duyğusu;
• yemək instinkti və rahatlıq, əminlik, razılıq hissi;
• nəsilartırma instinkti və ona müvafiq qısqanclıq, dişi çəkingənliyi;
• əldə etmək instinkti və mülkiyyətçilik, sahibkarlıq duyğusu;
• quruculuq instinkti və yaratmaq ehtirası;
• sürü instinkti və mənsubiyyət duyğusu.

U.Makduqqal bütün sosial institutların instinktlər əsasında formalaşması ideyasını irəli sürür və bu kontekstdə mən onu tamamilə haqlı buluram.
Amma və lakin... hər bir instinkt və ona müvafiq əmələ gələn duyğu apriori özündə tənqid (müşahidə + təhlil = rəy – seçim) fenomenini qapsayır. Diqqət edin yuxarıda verilmiş siyahıya: instinktlərin hər birində mütləq nəyinsə, – rəqibin, düşmən obyektin, tərəfmüqabilin, yaşamaq ərazisinin qiymətləndirilməsi, – yəni tənqid olunması növbəti pillədə mütləqləşdiriləcək seçim üçün vacib amildir.
Göründüyü kimi ontoloji müstəvidə tənqid (mən onu tam şərti olaraq “ontoloji tənqid” adlandırıram) instinktlə birgə addımlayır. Doğrusu, bir qədər daha elmi olsaq, şüursuzluqda “oyanıb” kükrəyən instinktə bilinc tənqid vasitəsilə təsir göstərir, emosiyada instinktin konkretliyini tənqidlə əldə edib onu məqsəd-istək-seçimi gerçəkləşdirməyə yönləndirir.

Tənqid bilincin instinkti “ağıllandırmaq” imkanıdır, şüursuzluqdan bilincə keçid formasıdır, instinktlə bilinc arasında dialoq körpüsüdür.
Bu, ontoloji tənqid formasıdır, tarixdışı tənqid rudimentidir, hələ gündəlik həyatda, ictimai-sosial strukturlarda, elmdə, ədəbiyyatda tənqid kimi fiksə edilməmiş, təsnifata uğramamış tənqiddir, yalnız seçim-eyləm səviyyəsində özünü bəlirtmiş səssiz-sözsüz primitiv-emosional tənqiddir.
Ontoloji tənqid bütün instinktiv davranış qəliblərinin tərkibində mövcud olub özünü və nəsli, şəcərəni qorumaq, varlıq paradiqmasında cəmi parametrlərə görə genləri korrektə etmək, saflaşdırmaq, nəsli yaxşılaşdırmaq, onun müqavimət potensialını, yaşamaq gücünü çoxaltmaq idealını hədəfləyir.
Deməli, tənqid öz ontoloji mövcudluq formasında xeyirxahlıq məqsədi güdür, müsbət işarəli funksiya yerinə yetirir, düzgün, əlverişli seçimi şərtləndirir.
Məhz buradan mən yol alıram tənqidin bəşər tarixində instinkdən ayrılıb müstəqilləşməsi, ictimai-sosial müstəvidə təsnif və təsdiq edilməsi prosesinə.
“Bəşər tarixinin ilk tənqidi atanın tənqididir. Gərçi ata varsa, onun tənqidi də var. Bu tənqid həsəd və qorxudan yoğrulur, özünütəsdiq hissindən, Öcül-Lider-Rəhbər olmaq niyyətindən qaynaqlanır. Atanın tənqidi həmişə köhnənin tənqididir.
Bəşər tarixinin ilk tənqidi oğulun tənqididir. Gərçi oğul varsa, onun tənqidi də var. Bu tənqid instinktiv şəkildə gerçəkləşən özünümüdafiənin təzahürüdür. Oğulun tənqidi yeninin tənqididir.

"Ata köhnəsidir, oğul – yenisi". Yəni tənqid əbədi təkrarlanan situasiya olub inkarı inkar üzərində qərarlaşır. Köhnə ilə Yeni qarşıdurumu, əslində, Ata ilə Oğul arasındakı ziddiyyətli münasibət strukturunun ictimai ekrana proyeksiyasıdır. Ata nə vaxtsa Oğul olub, Oğul nə vaxtsa Ata olacaq: Oğul inkarçıdır, tənqidçidir; onun özünü də Ata olduğu zaman inkar – tənqid edəcəklər. Busa artıq mifologemdir: nədən ki, dövriyyədən çıxış yoxdur.
Tənqid mifin təkan impulsudur. Əgər başqa cür desək, mif tənqiddən başlayır.

İstərdim ki, bu məsələni bir az daha gəlişdirim, tənqid rudimentinin ontoloji müstəvidən sosial tənqidə transformasiya prosesini, topluma daşınma məntiqini izləyim. Bunun üçün öncə Avstriya psixiatrı Z.Froydun “Totem və tabu” əsərinin əsas situasiyasını qısa şəkildə danışacağam. Filoloji düşüncə tərzinə köklənmiş bu psixiatra görə qədim insanlar sürü halında yaşayarkən dişilər bir Ataya – Öcülə – Başçıya – Liderə , yəni alfa-erkəyə məxsus olublar.

Dişilərə yaxın düşmək digər erkəklərə, başqa sözlə, potensial oğullara, yasaq edilmişdi. Əslində, bu, hələ yasaq deyildi, dişiləri digər erkəklərlə bölüşmək istəməyən Öcülün hüdudsuz hakimiyyəti, azman gücü qarşısında ciftləşməyə iddialı başqalarının döyülmək, aşağılanmaq, öldürülmək qorxusunun nəticəsi idi. Bu dönəmlərdə tənqidin arxaik strukturu nəsilartırma instinktindən, yəni dişi uğrunda mübarizədən qaynaqlanır: güclü erkək rəqiblərini ya öldürür, ya məğlubiyyətə uğradıb mübarizədən kənarlaşdırır və dişi bu xüsusda digərlərini reflektiv olaraq inkar-tənqid edib qalib, qüvvətli erkəyi seçir, ciftləşmək həvəsilə məhz onu yaxın buraxır.

Güclü erkək, yəni Öcül-Lider-Rəhbər bu minvalla digər dişilərə də sahiblənib bir sürü yaradır. Sürü qaldıqca, yaşadıqca, böyüdükcə, Öcülün oğullarının sayı artdıqca sürüiçi münasibətlər formalaşır, narazılıqlar meydana gəlir və bu zaman “Ata-Oğul” əlaqələri ön plana çıxır. Ata oğulları permanent incidib dışlayır, qovur, onları qəti surətdə öz “hərəmxana”sına buraxmır. Belə yaşamağın mümkün olmadığını görən digər erkəklər (potensial qardaşlar), yəni oğullar bir gün yığışıb Öcülü, yəni Atanı öldürürlər və onun ətini parçalayıb yeyirlər. Yeyirlər ki, Öcülün gücünün müəyyən bir hissəsi onlara keçsin.
Diqqətinizi hələlik ötəri də olsa, bir nüansa cəlb edirəm: oğulların bu davranışı ilə məsələ üzü rituala doğru istiqamətlənir, qurban motivi aktuallaşdırılır.
Hərçənd Öcül qətlə yetirildikdən dərhal sonra hər oğul özünü ATA bildi, seçmək hüququ qazanıb dişiyə sahibləndi, kənara çəkilib ailə qurdu. Nəticədə, sürü ailələrə bölünüb bir toplum halına gəldi: icma yarandı, cəmiyyətə qapı açıldı.

Amma və lakin… zaman ötüşüncə oğullar anladılar ki, doğma atalarını öldürüblər və özləri də indi Ata olublar: evlərində yeni erkəklər böyüyür. Deməli, onları da qarşıda “motivləşdirilmiş” qətl gözləyir. Nə üçün?
Çünki cinsi istək kişiləri birləşdirmir, dostlaşdırmır, əksinə onları bir-birindən ayırır, rəqiblərə çevirir, davalar, müharibələr üçün ilk pillə olur.
Odur ki, oğullar düşünüb-daşınıb (şüurlu akt) xilas yolu axtardılar və Öcülü Əcdad-Ata kimi müqədəsləşdirdilər...
... Və dedilər ki, yox, bizim Atamız ölmədi, biz Atamızı öldürmədik, onun ruhu, – barmaqlarını tuşladılar hər hansı bir heyvanın üstünə, – bax, köçüb bu canlıda yaşayır. Beləliklə, həmin heyvan oldu Əcdad-Atanı bildirən TOTEM və onun ətinin adi günlərdə yeyilməsi yasaq buyruldu. Totem sakral mahiyyətə ulaşdı: ona Əcdad-Atanın simvolu kimi tapındılar.

Bununla da Atanı öldürməyə əbədi qadağa qoyuldu, Atanı öldürmək tabu (yasaq, haram) elan edildi və onun ətindən bir təbərrük (uğur, bərəkət gətirən nadir, matah bir nəsnə) qismində dadmağa yalnız qurbankəsmə mərasimində icazə verildi ki, əcdadın enerjisi bütün icma üzvlərinə bərabər proporsiyalarda ötürülsün. Froyd deyir ki, bu, bəşər tarixində misli görünməmiş bir bayramdır; mənsə əlavə edərdim ki, toplumda mədəniyyət institutlarının yaranıb formalaşması prosesində mühüm bir devrimdir.
Bu situasiya iki önəmli fakt üzərində strukturlaşır: inkar və seçim.
Hər hansı bir seçim mütləq şəkildə həm də nəyinsə və ya kiminsə inkarıdır. Daha doğrusu, onlar həmişə bir yerdədirlər, iç-içədirlər; bu onu sifariş eləyir, o da bunu və biri digərini permanent aktuallaşdırır. Seçimdə inkar tərkibi, inkarda seçim tərkibi mütləqdir, qanunidir.
İnkar və seçim təniqidin başlıca rudimentləridir.

Atanın inkarı atanın oğullar tərəfindən tənqididir ki, ölümlə, qan tökülməsilə nəticələnir. Bu addım da öz növbəsində onunla provokasiya olunur ki, Öcül-Ata oğulları inkar edib, daim nəzarətdə saxlayıb, öz törəmələrini döyüb, sürüdən qovub, hətta ölüm hədəsilə onları cütləşməyə qoymalıb. Bu, “Ata zülmü” kimi təsnif olunur ki, vəziyyətin özü belə birmənalı şəkildə inkarı labüdləşdirir. Atanın inkarı sürüdən, sürü həyatından imtinadır, yaşayışın ailə formatının seçimidir.
Atanın tənqidi artıq təkcə özünüçoxaltma, genləri qoruma məqsədi güdən instinktiv davranış qəlibi deyil, konkret münasibətdən formalaşan sərt, amansız və hətta şüurlu tənqiddir ki, seçmək hüququna yiyələnmək üçün mütləqləşdirilmiş inkardan qaynaqlanır...



... Və ona görə instinktiv davranış qəlibi sayılmır ki, əvvəla, niyyətlər bolluğundan irəli gəlir; ikincisi, öncədən planlaşdırılmış eyləm xarakteri daşıyır; üçüncüsü, erkəklər təkcə dişilərə yiyələnmək istəmirlər, həm də öz oğulluq haqlarını tələb edirlər, Öcülün tiranlığını dayandırmağa, döyülmək, qovulmaq formalarında gerçəkləşən tənqid-təhdid-təhqirlərindən qurtulmağa, sürüdən birdəfəlik ayrılmağa, azad olmağa çalışırlar. Burada instinktlə bilinc (şüur) köhnə dostlar kimi “qol-qola girib”, şərik olub tənqid müstəvisinə adlayırlar: tarixdışı və ya ontoloji tənqid instinktdən aralanır, “ağıllanır”, məntiqlə motivləşdirilir.
Beləliklə, qarşılıqlı tənqid inkişafın yeni devrimsəl yatabının (mərhələsinin) provokativ amili olur: totem meydana “atılır” və Ata-Oğul əlaqələrində nizamlayıcı işarə funksiyasında qadağanı eyhamlaşdırır. Məhz Tənqid – Atanın tənqidi – ailə və dinin yaranmasını, birgəyaşayış qaydalarını, mədəniyyətin, icmanın formalaşmasını şərtləndirir, mühüm sosial-kulturoloji missiya yerinə yetirir.
Tənqid ontoloji mahiyyət daşıyır.

Bu mahiyyətdə tənqid davranış qəlibi çərçivəsində olub, instinktə pərçimlənib qnozisə doğru istiqamətlənir.
Tənqidin ontoloji qat üçün səciyyəvi inkar və seçim formalarından fərqli şüurlu tənqid sosial-mədəni təşkilatlanmada, icmanın qurulmasında son dərəcə müstəsna rol oynayır və aksioloji funksiyanı boynuna götürür Belə də demək mümkündür ki, ailə, icma tənqiddən, yəni sürünün birbaşa inkarından, Ata və sürüdən imtinadan başlayır.
Ailə sürünün qarşıdurumudur.

Tənqid sürünün dağılmasına və ailələrin yaranmasına səbəb olur. Burada tənqid büsbütün qnozisə yaxınlaşır. Ailələrin meydana gəlməsi idraki fəaliyyətin nəticəsidir, şüurlu surətdə verilən qərarın sonucudur, instinktiv yox, şüurlu seçimdir.
Sürünü saxlamaq üçün güc lazımdır, ailəni saxlamaq üçün – etiqad.
Hər bir ailə dinə möhtacdır. Çünki din yasağı aktuallaşdırır. Ona görə din ailəni qoruyur, onun üzvlərinin bir daha sürüyə qayıtmaq, sürü olmaq yollarını bağlayır. Dini yaşadıb möhkəmlədən də məhz ailədir.
V.İ.Lenin özündən öncəki J.J.Russo, Markiz de Sad, Novalis, H.Haynö, Ç.Kinqsli, K.Marks kimi yazıçı və filosofları təkrarlayıb deyəndə ki “din xalqın tiryəkidir” və ya “din xalq üçün tiryəkdir” , böyük bir yanlışlığı növbəti dəfə yenidən dilə gətirirdi. Və əfsuslar olsun bu adam anlamırdı ki, din sürü ilə ailə arasında hörülmüş bir divardır: anlamırdı ki, din mədəniyyətin ən mükəmməl platforması, əxlaq və mənəviyyat dünyasının şəfəqli darvazasıdır; anlamırdı ki, din sakral qanunlar məcəlləsidir, vəhşi təbiətdən insanı alıb əhilləşdirən, ona tanrını ali bir ideya, məzmun, qadağalar cədvəli, qanun və oyuncaq kimi bəxş edən sistemdir.

Elə bu üzdən harada ki, din qurtarır, oradan orgiya başlayır, sürüləşməyin təbili çalınır. Tanrını insanın beynindən qovanda onun vəhşi təbiəti sürünü “arzulayır”. E.İoneskonun “Kərgədanlar” pyesini xatırlayın! O heç də bu simvolizmi təsadüfi tapmamışdı. Belə ki, insanın şüursuzluq sərhədlərinin perimetrilə daim sürü gəzişir. İnsan sürü (etnos, millət, xalq ictimailəşmiş, sosiallaşmış sürü variantlarıdır) ilə özünü identifikasiya edəndə rahatlanır, təklənmək qorxusuna qalib gəlir. Orgiya sürünün əlamətidir və altşüur qatında həmişə insanı özünə cəzb edir. Dionisin (Baxusun) şərəfinə keçirilən mistik orgiya bayramları sürü həyatının, sürüyə dönüşmək, orgiyaya qatılmaq niyyətinin metaforası kimi yozula bilər. Edip (Edipus) ata və ana bildiyi insanların yanından qaçanda, atasını öldürüb anasına evlənmək istəməyəndə, əslində, tanrılara qarşı üsyana qalxır, Dionisin orgiyasından, divanə eyş-işrət məclislərindən qaçır, ailəni dağılmaqdan qorumağa, yenidən sürüyə dönüşməkdən xilas etməyə çalışır...

Çünki ailə və orgiya bir araya sığmayan anlayışlardır. Onlar heç vaxt bir-birilə görüşə bilməz. Əgər görüşərsə, ikisindən biri həməncə məhv olub gedər. Məhz din onların arasında bir divar kimi ucalıb ailə və sürünü bir-birindən ayırır.
Din sürünün və orgiyanın tənqididir.
Orgiya aşıb-daşan sevgiləri, aşırı şəhvanəliyi, sürü ehtiraslarını yansıdır. Əbəs deyil ki, bütün kitab dinləri sevgiləri “öldürüb” onu yalnız tanrıya doğru istiqamətləndirməyə, tanrı sevgisini mütləqləşdirməyə səy göstərirlər. Elə bunun ucbatındandır ki, məhz yəhudilik və xristianlıq antik dönəmlərin mədəniyyətinə, yarıçılpaq bütlərinə, heykəllərinə “zəvvarlıq cübbəsi” geyindirdi, onları, əgər belə demək mümkünsə, ehram paltarlarına bürüdü: ruhun kamilliyinə çatmaq naminə bədəni gözlərdən gizlətdi, aşağıladı, murdar bildi, fikri, diqqəti batinə yönəltməyi hər şeydən üstün saydı, orqiyaçılığa məftun Dionisin, qadınlara düşkün Zevsin tam əleyhinə selebat sistemini və bakirəlik institunu tətbiq etdi.

Buradan da belə çıxır ki, ilk şüurlu tənqid eyni zamanda orgiyaçılığın tənqididir, Atanın orgiyaçılığa (sürü-hərəmxana saxlamağa) olan meylinin, həvəsinin tənqididir. Hərçənd xristianlıq (digər kitab dinləri də daxil) büsbütün sürüdən ayrılmaqda zorlanır, sürünü əmrağ, sakit, üzüyola “dindarlar sürüsü”, “iman gətirənlər sürüsü” (pastva) kimi yozub yenidən öz qoynuna alır. Bu artıq fərdlər yox, ailələr sürüsüdür ki, öz liderinin, peyğəmbərinin ardınca sürünür.
Deməli, ontoloji mahiyyətdən azacıq uzaqlaşıb “ağıllanan” tənqid, daha doğrusu, tənqidi təfəkkür ailənin, totem və yasağı özündə ehtiva edən dinin, eləcə də mədəniyyət institutlarının formalaşmasının ilk təkan impulsu, gizli, özünü qətiyyən aşkarlamayan müəllifi olur.
Ailə, din, mədəniyyət məhz tənqid sayəsində mümkünləşən taleyüklü, qlobal məzmunlu seçimlərdir.

• Uşaq İncəsənət Festivalında birinci seçim turu başladı
• İnsan dərisindən hazırlanmış kitab tapılıb
• Virtual qara dəlik, insel və sevgisizlik - Uşaqlar qatilə necə çevrilir?