Kulis İradə Musayevanın "Ədəbiyyatşünaslığın klassik irs problemi: İmadəddin Nəsimi" yazısını təqdim edir.

Birinci yazı

Ey aşiqə kafir deyən imana gəl, uslan

Kafir demə aşiqlərə, neyçün ki yalandır…

(İ.Nəsimi)

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi hardan, hansı zamandan başlayır, hansı dildə, hansı məkanda yaranıb və formalaşıb? Midiya əfsanələri, Nizamiyə qədərki abidələr (“Avesta”, alban abidələri və s) və adlar, Mədinə, Məkkə şairləri, X.Təbrizi, Q.Təbrizi və başqalarını Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlayan faktlar monoqrafiya və dərsliklərimizdə necə əks olunur, klassik ədəbiyyatda islam dini və onun kitabı ilə bağlı fəlsəfi-irfani mükəmməllik ədəbiyyatşünaslığımızda öz elmi-nəzəri təsdiqini tapırmı? Farsdilli əsərlərin Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri kimi tədqiqi inandırıcı, məntiqə uyğun şəkildə izah edilə bilirmi, sufizm elm, dünyagörüş və fəlsəfə kimi bu ədəbiyyatın (klassik Azərbaycan ədəbiyyatının) cövhəri səciyyəsini alıbmı? “Avesta” və “Kitabi-Dədə Qorqud” – bunların arasında oxşar və fərqli cəhətlər… Bir xalqın ədəbi düşüncəsində bu qədər fərqli iki abidənin mövcudluğu nə dərəcədə inandırıcıdır? Farsdilli xalqlarla yazı klassikasının bənzərliyi, türkdilli xalqlarla ruh və poetik baxımdan qohumluq bu ədəbiyyatda hansı ictimai-siyasi, tarixi –coğrafi reallıqlar səbəbindən ifadəsini tapıb? Ş.İ. Xətaiyə münasibət, onun doğruları və yanlışları, M.F.Axundovun dini və dinsizliyi və s. bu kimi onlarla suallar və mübahisəli məqamlar ədəbiyyatşünaslığımızın problemi kimi qalmaqda davam edir…

Sovet ideologiyasının yaratdığı ədəbiyyatşünaslıq məktəbinin nümayəndələri hələ də sələflərinə və özlərinə tapşırılmış “dərsi” yaddan çıxara bilmirlər. Vaxtilə Nizamidə sosializm, kommunizm ideologiyası, Füzulidə qadın hüquqsuzluğu problemi, Nəsimidə ateizm və tolerantlıq, Vaqifdə beynəlmiləlçilik və s. bu kimi saxta tendensiyalar axtaran və guya tapan ədəbiyyatçılar bu gün də klassiklərin haqqında dərslik, dərs vəsaitləri, tədris proqramları və s. hazırlayanda, dissertasiya yazanda süni yolla “aktuallaşdırma” əməliyyatı aparırlar. Məsələn, artıq Füzulidə qadın hüquqsuzluğu yox, gender problemi axtarırlar… Demək olar ki, ədəbiyyatı problemə, müasir zamanın tələblərinə məcburən uyğunlaşdırma süniliyi davam edir, həm də klassik ədəbiyyatla bağlı 50-60 il öncə işıq üzü görən kitablar çox zaman təkrar işlənmədən nəşr edilir.

Qədim və orta əsr ədəbiyyatımız, eləcə də onu yaradanlar haqqında məlumatı həmin dövrün tarixində, fəlsəfi-irfani nəzəriyyələrlə bağlı kitablarında, hakimiyyət və saray salnamələrində, sənədlərində axtarmaq lazımdır. Ona görə ki, klassik ədəbiyyat həm də saray ədəbi mühitində və aliməqam insanların (məsələn, hökmdar şairlərin) ətrafında yaranan ədəbiyyat olub. Biz “saray və ədəbiyyat” ifadəsini işlətməyə qorxuruq çox zaman. Hətta fəxrlə “Nizami saray şairi deyil” –deyirik. Ancaq Nizaminin 5 poemasının yazılma səbəbləri və şahlarla münasibətinin sanki bu məsələyə dəxli yoxmuş kimi yozulur hər şey… Bu ədəbiyyatın ideya və fəlsəfəsi dinlə bağlıdır. Quranı oxumadan klassik şairlərimizin heç biri haqqında mükəmməl fikir söyləmək mümkün deyil.

Uzun illər İ.Nəsimi, M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə ədəbiyyatda ateizm məktəbinin nümayəndələri kimi tədris olundu. Bizim məktəbli yaddaşımızda “üsyankar və dinsizlərin lideri Nəsimi” ədəbi portretini də məhz həmin ədəbiyyat “mütəxəssisləri” yaratmışdı. Ancaq sinif otağımızda (sonralar universitet auditoriyalarında) “asılmış” Mikayıl Abdullayevin çəkdiyi “İmadəddin Nəsimi” portretindəki simada yaxşı ki, ədəbiyyatşünasların və ədəbiyyat müəllimlərinin təlqin etdiyi ateistlik, “kafirlik”, nursuzluq cizgiləri hiss olunmurdu… Görünür, rəssamlar ədəbiyyatçılardan daha sədaqətli və obyektiv olur sənət məsələlərində. Şairin həyat və yaradıcılıq materialları əsasında rəssamın təqdim etdiyi Nəsimi “şünas”ların təqdim etdiyi Nəsimidən daha dogma gəlirdi bizə, biz şagirdlərə, tələbələrə…

Sələfi və ideya, əqidə müəllimi Həllac Mənsur kimi “ömrünü dar ağacında başa vuran”, dara, çarmıxa, məhşərə çəkilən İmadəddin Nəsimi ədəbiyyatımızda yalnız müəllif yox, həm də bu ədəbiyyatın qəhrəmanı, obrazı, əqidəsi, filosofu və tarixi şəxsiyyətidir. Gözəl qız qiyafəsində gözə görünüb aşiqini özünə bağlayan niqab arxasındakı qoca ifritə qarı – dünya ilə bir ömürlük düşmən kəsilən Nəsimi “təğyiri –libas” oldu və Yerə enən Adəmdən, onun göndərildiyi səfalı, eyş-işrətli, bər-bəzəkli dünyadan imtina etdi… Adəm peyğəmbərin yer halını qəbul etmədi, ilk yaradılışdakı məqamına üz tutdu. Çünki Adəmin-adamın-insanın Yerə enmə (məhz enmə!) halı daha çox heyvani vücud üçün biçilmiş bir libas idi… Nəsimi bu libası (dünyanı) vücudundan soyundu və cənnətdəki buğda (alma) cinayətinin cəzasını boynuna götürdü, bəşəriyyətə təkcə şairliyi, filosofluğu ilə deyil, həm də canı, qanı, cismi və bütün həyatı ilə İnsan adından ilahi aşiqliyini, sadiqliyini, nəfssizliyini sübut etmək istədi… (“Faniyi mütləq olmuşam, Haqlayam. Haqq olmuşam”) Biz insanı “əhsəni təqvim” (gözəl şəkildə) üzrə yaratdıq, “sonra o əfsəli səfil oldu.“ (Tin surəsi 4,5) Nəsimi məhz “əhsəni təqvim” kimi yaradılışa boyun əyirdi, sonradan “əfsəli səfil”, “aşağıların ən aşağısına”, nankor, alçaldılmış, aşağı məqamlara enmiş və endirilmiş insanı tanımaq istəmədi… Bu düşüncələr onun şeirlərindən doğur, lakin Nəsimi şəxsiyyəti və tərcümeyi-halı hələ də sual altındadır…

Taleyin qəribə hökmü – Nəsiminin dünyayla vidalaşma hadisəsi onun bu dünyaya olan münasibətinin fəlsəfi-poetik inikası kimi əks-səda verdi: yaşayarkən “təğyiri- libas” olan Nəsiminin nəinki paltarını, hətta dərisini də əynindən çıxardılar bu dünyadan köçəndə… Allaha doğru yüyürən, yüyürdükcə paklaşan, kamilləşən, müdrikləşən, nəfssizləşən, günahsızlaşan Nəsimi bizə “nəsimilik” qoydu getdi… Fəqət, sonralar Şərq ədəbiyyatının insan və dünya ilə bağlı fəlsəfi kəşfləri, ideyaları, eləcə də “nəsimilik” əqidəsinin təzahürləri qərb ədəbiyyatının intibahi düşüncələri kimi təqlid, təbliğ olundu…

“Nəsimiliyin” şəhidləri çox oldu tarixdə. Hələ sağlığında onun ideya daşıyıcıları, şeirlərinin və sufi düşüncələrinin vurğunu olan insanlar Nəsiminin deyil, Allah sevğisi yolunda bu fədakarlığı, fədailiyi əqidə, amal yolu kimi seçirdilər.

Bu gün ideoloji diktədən kənarda fəaliyyət göstərə bilən ədəbiyyatşünaslığımızda Nəsimi şəxsiyyətinin əfsanəvi yox, tarixi faciəsini yaşadığı zamanın ictimai-siyasi, sosial-fəlsəfi mühiti zəminində və real, tarixi faktlar əsasında dəqiqləşən materiallarla isbat etmək zərurəti yaranıb. Ədəbiyyatşünaslıq elmdir, ədəbiyyatın tarixini yazanda xalq arasında dolaşan əfsanələrə bu qədər geniş meydan vermək olmaz…

Azərbaycan, Yaxın Şərq, İraq, Kiçik Asiya və Suriyada, eləcə də Orta Asiyada geniş şöhrət tapmış Nəsiminin sufi-hürufi nəzəriyyəsi və poetik ustalığı Azərbaycan şerinin inkişafına, o cümlədən Şah İsmayıl Xətai, Füzuli, Vaqif kimi böyük sənətkarların yaradıcılığına da ciddi təsir göstərmişdir.

Türk dünyasında, Şərq xalqları arasında əfsanələşmiş Nəsimi “Hər dilə düşmüşdür adım, aləmdə dəstan olmuşam” - deyirdi. Sevgi şəhidi Məcnun, Allah aşiqi, onu bitməyən bir eşqlə sevən Nəsimi taleyinin ağrısı, əzabı, faciəsi sanki insanlara zövq verirdi... İnsanlar ucalığa, Haqqa, ali məqamlara məhz bu cür əqidə, ideya fədailərinin çiyninə çıxmaqla yaxınlaşa bilirdilər...

Səni məndən iraq, ey can, necə ayıra zəmanə,

Gözüm ilə görmüşəm çün səni hər məkan içində.

Nəsimi allahsızlaşmaqdan qorxurdu. Qorxurdu ki, zəmanə, cəmiyyət, dövran “ey can” dediyi cövhərindəki Allahı zorla onun (insanın)içindən çıxara… Amma ikinci misrada əminlik var: Səni hər yerdə, hər məkanda gözümlə görmüşəm. Hər yerdə var olandan necə iraq, uzaq düşmək olar? Nəsimi şeirindəki ifadə və sözlər işlənmə məqamına görə çoxmənalı, çoxçalarlıdır. Məsələn, bu şeirdə işlənən “can” kəlməsi –ruh, nəfəs, həyat, ilahi varlıq anlamındadırsa, başqa bir şeirində -Dünya duracaq yer deyil, ey can səfər eylə! Aldanma anın alına, andan həzər eylə! (s42)– “can” kəlməsi daha çox insanın fiziki tərəfinə işarədir. Və ya:

Bu nə bərgüzidə candır ki, gəzər bu can içində?

Bu nə qiyməti gühərdir ki, yatar bu kan içində?

Səni kimdir adəm oğlu deyən, Allah, Allah, Allah,

Bu sifətdə kim, görübdür bəşəri-cahan içində? (s.31) Burada bərgüzidə (seçilmiş, fərqləndirilmiş) bir varlıq olan “can” ruhi-ilahi qüvvədir, cismani “can”da yerləşdirilib. Xalq danışıq dilində də “can” həm mücərrəd (məsələn: “canını tapşırdı”, “canı ağzından çıxdı”, “canımı boğazıma yığıb” və s.) həm də konkret, maddi-fiziki (“canım ağrıyır”, “canında salamat bir yer qalmayıb” və s.) məzmun ifadə edir. İnsanın içərisində (bədən adlı mədəndə, kan içində) gizlədilmiş, nihan qalan “can” dır onu ucaldan, qiymətli gövhər edən. “Allah” kəlməsi 3 dəfə təkrarlanır. Sən Allahsan, Allahsan, Allahsan, ey bu “can”I özündə daşıyan, kimdir səni dünya və bəşər içərisində adi insan (Adəm övladı) kimi görən?...

Varlığında Allahın nişanəsini hiss etdikcə coşan, qürrələnən, aliməqamlıq taxtında şah kimi oturan Nəsiminin üzərində hakimlər, hökmlər, cəlladlar “cərrahi” əməliyyat apardı: sitəmlə bağrını yardı, çatlatdı, bıçaqla dərisini soydu, bənd-bənd doğrayıb onun içindəki Allahı görmək istədilər, görə bilmədilər... Nəsimini tanrılıq iddiasında olan biri kimi tanıdılar... Təhdid, təqib və tənqidlərdən zinhara gələn Nəsimi insanlardan soruşurdu ki, dörd ünsür (od, su, torpaq və külək) vasitəsilə möhtəşəm bir “surət bağlayan”, dünya yaradan Haqq – məndə (insanda), zamanda, məkanda, sözdə, nitqdə (Gəl mana bir söyləgil, kimdir sənin nitqində, kim? Söyləyən, söylətdirən, eşitdirən hər yanadan?) deyilsə bəs hardadır? Hər şeyin sahibi, yaradanı öz əsərində görünməyə bilərmi? (Böylə dükkan yasıyan – ( hazırlayan) kəndi çıxarmı aradan?) Kim ki özünü tanımır, özündəki allahlığın dəyərini bilmir, dünyada sərgərdan, avarə, özündən bixəbər şəkildə dolaşar, o qul olacaq, hər zaman özünə “əmmarə” - əmr verən axtaracaq. Ona görə də Nəsimi öz poetik üslubuna sadiq qalaraq, bu şeirdə də özünəməxsus intonasiya ilə “gəl, kömək edim, gəl müşkülü elm və hikmətlə açaq” ( on səkkiz min aləmin məqsudu olan, aşiqi – biçarə Nəsimidən həqin sirrini istə) məntiqinə söykənən müraciətini tamamlayır.

Ey mana nahaq deyənlər, qandadır bəs yaradan?

Gəl gətir isbatını, kimdir bu şeyni yaradan?

Odu su, torpağü yeldən böylə surət bağlayan,

Böylə dükkan yasıyan kəndi çıxarmı aradan?

Gəl mana bir söyləgil, kimdir sənin nitqində kim,

Söyləyən, söylətdirən, eşitdirən hər yanadan?

Çünki bir şəhrin içində məscidü meyxana var,

Əhli-həq fərq eyləməz məscidləri meyxanadan.

Ol kim, özün bilmədi, düşdü cahana dərbədər,

Varlığın həq bilmədi, qurtarmadı əmmarədən.

Avara tək nə gəzirsən, ey özündən bixəbər,

Gəl həqin sirrini istə aşiqi-biçarədən.

Oynaram rəqqas olub çəngü dəfü tənbur ilən,

Çünki məndə şeş cəhət var, dönməzəm çarparadan.

Çün Nəsimi on səkiz min aləmin məqsududur,

Kim bu dövrü bilmədi, sür ta çıxa dəvvarədən. (s.41)

Bu gün İmadəddin Nəsiminin azərbaycanlı və tarixi şəxsiyyət olması ilə bağlı ədəbiyyat tariximizdə əhatəli bilgi verilmir. Ədəbi prosesdə onunla bağlı debatlar, polemik söhbət və müzakirələrin qeyri-müəyyənliklə nəticələnən məntiqi də bu elmi-tarixi bilgisizliyin ifadəsidir məncə...

Ədəbiyyatşünaslıq, hətta institutlar, araşdırma mərkəzləri belə xalq arasında dolaşan fərziyyə, rəvayət və əfsanələrə söykənərək Nəsimiyə tərcümeyi-hal yazır.

İmadəddin Nəsiminin 2004-cü ildə nəşr edilmiş iki cildlik Seçilmiş əsərlərindəki “ön söz”ün müəllifləri H.Araslı və T.Kərimlidir. (Bakı,”Lider nəşriyyat”) “Ön söz”də oxuyuruq: “...Misir məmlükləri və Hələb ruhaniləri şairi dinsizlikdə günahlandıraraq 1417-ci ildə Hələb hökmdarının əmri ilə zindana salırlar. Az kеçmədən şəhər ruhanilərinin məclisində şair mühakimə еdilib, ölümünə fitva vеrilir. Bir qədər sonra şəriət məhkəməsinin sənədləri ilə tanış olan Misir sultanı Əl-Müəyyəd şairin diri-diri dərisinin soyulub, yеddi gün Hələb şəhərində hamıya göstərilməsi haqqında əmr vеrir. Bеləliklə, Nəsimi faciəli bir şəkildə еdam еdilir. Şairin zindan günlərində həbsdə yazdığı cəsarətli şеirləri, mühakimə zamanı mərdanə davranışı, məntiqi cavabları, mətin iradəsi uzun müddət хalq arasında danışılmış, əfsanə kimi dillərdə, ağızlarda söylənmişdir. Bu səbəbdəndir ki, Nəsimi haqqında bir sıra rəvayətlər yaranmışdır. İllər kеçdikcə şairin həqiqi tərcümеyi-halı da bu rəvayətlərə qarışaraq əfsanələşmişdir. Хüsusən şairin ölümü haqqında bir-birindən fərqli rəvayətlər mövcuddur”. (s7)

Klassik ədəbiyyat mütəxəssisləri tarixçilərin də köməkliyi ilə “Nəsimi əfsanəsini” real, tarixi şəxsiyyət olan Nəsimi tərcümeyi-halından tədricən də olsa ayırmalıdırlar. Lakin, əksinə, kitabdan-kitaba təkrarlanan bu əfsanələrə “boyun əymək” zəifliyi ədəbiyyatşünaslığın elmiliyinə, konkretliyinə, tarixiliyinə xələl gətirəcək...

Bədii ədəbiyyatda İsa Hüseynovun, Qabilin, B.Vahabzadənin Nəsimiyə həsr edilmiş əsərləri isə pafos və sevgi idi. (İ.Hüseynov nisbətən daha ciddi yanaşmışdı qəhrəmanına). Sovet ədəbiyyatının partizan, inqilabçı qəhrəmanları sırasına düşmüşdü Nəsimi. Məsələn, sovet şagirdinin və tələbəsinin yaddaşında Nəsimi 1941-ci ildə Petrişşevo kəndində edam edilən, sonradan Sovet İttifaqı qəhrəmanı adı almış 18 yaşlı Moskva məktəblisi Zoya Kosmodemyanskaya ilə eyni statusa sahib insan kimi əks-səda verirdi... Problem ondadır ki, bu gün də ədəbiyyatşünaslıq elmi yanaşma mövqeyini dəyişmək istəmir. Elə hey “uyğunlaşma”, “uyğunlaşdırılma” zərərinin “zərərsizliyi” təlqin edilir. Filologiya elmləri doktoru R.Əliyev deyir: “ Hər dövrün Nəsimi haqda öz təsəvvürü var. Onlar da (Nəsimi haqqında yazanlar-İ.M) o vaxt Nəsiminin humanizmini, insansevərliyini önə çəkirdilər. 1973-cü ildə Nəsiminin böyük yubileyi keçirildi, haqqında kitablar yazıldı. Sovet dövründə bunu etmək asan deyildi, ideologiyaya uyğunlaşdırmaq lazım idi. Həmid Araslı, Salman Mümtaz və başqa alimlərimiz Nəsimini böyük şair kimi qaldırmağa çalışırdılar. Həmin yazıçılar da Nəsimini sevərək yazıblar. Onlar özlərini təriqət tədqiqatçısı saymayıblar. Biz onlara təşəkkür etməliyik. “Nəsimi” romanına, filminə İsa Hüseynov nə qədər enerji sərf edib. Bu, klassik bir filmdir. Mən də o filmdə hər şeyi bəyənmirəm. Amma klassik bir filmdir”. Belə “uyğunlaşdırma”ların nəticəsi idi ki, məsələn Asif Əfəndiyev onu öz ideologiyasına, ədəbi-fəlsəfi görüşlərinə uyğun olaraq ateist kimi təqdim edirdi… “Mənəm allah!” – deyəndə Nəsimi özünü də allah sayırdı. Çünki vəcd məqamında bəşərdən kənar Nəsimi, Nəsimidən kənar bəşər yox idi.

Sirri-ənəlhəq söylərəm aləmdə, pünhan gəlmişəm.

Həm həqq derəm, həq məndədir, həm xətmi-insan gəlmişəm – Sözlərini deyən Nəsimidir. Fəqət Nəsimiylə bərabər insanların yanına gələn həm də bəşərin mənasıdır, mahiyyətidir, ölməz, itməz idraki mayasıdır.

Həm xəyaləm, həm cəmaləm, həm süfatəm, həm tələb,

Həm nüquşəm, həm bu nəqşə valehü heyran mənəm.

Bu Nəsimidirmi, yoxsa cümləbəşər?

Həm Nəsimidir, həm də bütöv insanlıq. Nəsimi öz bəşəri vəcdində bəşərə çevrilir, özüylə bəşər arasında fərqi unudur, ona görə də özü haqqında danışmaq istərkən bəşər haqqında danışır və əksinə. Nəsiminin özü haqqında dediyi sözlər bəşəriyyətə aiddir.

Var üzündə bistü-yek hərfi-qədim,

Çün üzün oldu siratül-müstəqim.

Qaşların kim, qayət əla tağ imiş,

Ruh onun meracına müştaq imiş.

Kirpiyin, zülfün, qaşın, ümmül-kitab.

Duyursan ki, müqəddəsliyin əsil mənası ilahi yox, insanidir.

Gözəlliyə səcdə qılmaq – kamillik nişanəsidir!

Mömünlər allaha, filosoflar gözəlliyə sığınırlar.”

Sonuncu cümlədən də görünür ki, Nəsimi ilə Allah arasına sədd çəkən bu təhlildə Asif Əfəndiyev Nəsimini sadəcə insana, onun kamalına, camalına vurulan filosof, ideoloq kimi təqdim etmək istəmişdi. Nəsimi insan vurğundur. Amma niyə? Məhz onun içindəki İlahi yaradıcının nişanələrinə görə. A.Əfəndiyev də Nəsimini “uyğunlaşdırırdı”… Öz zamanına, ideologiyasına. Daima oxuduğu və yazdığı kitablardakı pafoslu, üsyankar aşiq modelinə…

“Fəqət “ənəlhəq” (“mənəm həq, mənəm allah”) kəlamı bəşəri kəlamdır.

Burada Nəsimilik və bəşərilik son dərəcə bir-birinə yaxınlaşır.
Mən Nəsimi –zəmanənin Mənsuriyəm, çünki ənəlhəqəm.

Ancaq allah tək mən deyiləm, ümumən İnsandır.

Mən İnsanı allah saydığım üçün Mənsur olmuşam.

Mən insana heyran olduğum üçün onu allah sayıram.

Mənim özümü təsdiqim vəcdimin təsdiqidir.

O səbəbdən də şeirlərimdə İnsan tərənnüm edilir.

İnsan isə heç nəyə sığmayan hər şeydir”.

A.Əfəndiyev bu poeziya haqqında yazanda Allahın əsəri olan ali varlıqdan – insandan deyil, darvinist nəzəriyyənin qəhrəmanı insandan bəhs edir. Ona görə də nə qədər vəcd və aludəliklə təsvir etsə də, Nəsimi Nəsimi halında qalmır. Nəsimi Allahı sevdiyindən onun nişanəsi insanı ucalara qaldırırdı, insanı Allaha doğru sürüyürdü, çəkirdi… Amma Asif Əfəndiyevin təhlilində Allah insana sanki, bir əlamət, bir sifət, xüssiyyət kimi əlavə edilir. Deməli, yanaşma başdan-başa yanlışdır… Nəsimi haqqında yazan digər müəllif (G.Gəncalp) isə ümumiyyətlə, farslarla türkləri, hürufiliklə islamı qarşılaşdırır və Nəsimini hürufilik vasitəsilə İslama ziyan vurmaqda təqsirləndirir: “Nəsiminin “Məndə sığar iki cahan” şeirinə götürək. O “iki cahan” yox, “ikən cahan” deməkdir. Çünki iki cahan yoxdur. Mənim Nəsiminin şəxsiyyəti ilə işim yoxdur. Mənim problemim Azərbaycan türklüyünün türk dünyasından ayıran və onu fars milliyyətçiliyinə yaxınlaşdıran hürufilik ideolojisini tənqid etməkdir. Burda Nəsiminin də rolu olub, onlar islama şəkk gətiriblər, insan Allah ola bilməz… Eləcə də Nəsiminin İslamla ilgisi yox idi. Onlar yeni din icad etmişdilər. Fəzl necə Allah ola bilərdi? Necə həzrəti Əlidən imdad istəyə bilərdi? İslamda yardım, imdad yalnız Allahdan istənir, insandan deyil. Həzrəti Əli də Allahın qulu idi. Ancaq Nəsimi deyir: “Eşq əlindən yandı canım, ya Əli, səndən mədəd. Mən qəribi-binəvayəm, ya Əli, səndən mədəd. Sən dərdimə, lütf və kərəmdən bir çarə qıl, şah sənsən, mən gədayam, ya Əli, səndən mədəd”. Bu küfrdür. Bu, İslama şərik qoşmaqdır. Seçilmiş də olsalar Məhəmməd də, Əli də Allahın qullarıdır. Onlardan yardım istəmək olmaz, heç bir dində belə şey yoxdur. Bu hürufizm dinidir. Bu, türk millətinin bilincini Sasaniliyə, fars milliyyətçiliyinə sövq etməkdədir. Bu, islama və insana qarşıdır”.

Nəsiminin şeirlərinin böyük əksəriyyətində iki cahan, iki dünya, iki aləm fəlsəfəsi qabardılır. Bu ifadələr onun poetik leksikasında spesifikləşmiş, ideya daşıyıcısına, sufilik, hürufilik termininə çevrilmişdir.

Gəlgil ki, səndən ayru müştaqə can gərəkməz,

Müştaqə sənsiz, еy can, iki cahan gərəkməz.( s.74)

…

Ta əbəd hirman imiş həqdən nəsibi, hər kim ol

Səndən, еy dilbər, iki aləmdə didar istəməz. (s.65)

…

İki aləm anındır kim, gözünə həq əyan oldu,

Həqi gördü, həqi bildi, həqi kim, bigüman oldu.

Əgər Musa kimi gəlmək, təcəlli görmək istərsən,

Nəzər qıl üzünə gör kim, iki aləm əyan oldu.

Təaləllah, nə zibasan ki, hüsnün dövri-bağında

Qaşınla kirpigin, zülfün üzündə gülsitan oldu.

Qiyamət qopdu hüsnündən, yedi iqlimə yayıldı,

Sənin qəddü qiyamından məgər axırzaman oldu?

Çəlipa zülfü xalından saçın leylidürür, amma

İrişdi ayəti-fanzur adı nurü düxan oldu.

Nigarın lə’linə hərdəm tökər şəhd üstünə şəkkər,

Vəli qafil nə bilsin kim, nədən şirin dəhan oldu.

Məkana sığmadı zatım, əzəldəndir bədayatım,

Nəsiminin bu mə’nidən məkanı laməkan oldu. (s.43)

…

Gözü, qaşı, zülfü, хalı ki, iki cahanı aldı,

Qamu bir əmiri-hüsnün sipəhivü ləşkərimi? (s.81)

…

Sən yarı qılmışam iki aləmdə iхtiyar,

Məndən kim ayruq ala bilir iхtiyarımı. (s.85)

…

Sultandır iki cahanda şol kim,Fəzli-həq ola anın pənahı. (s.87)

…

Var bu cahandan özgə bizim bir cahanımız,

Surət bu aləm oldu bizə, ol məkanımız. (s.14) və s…

Hürufiliyi islama və insana qarşı təbliğat silahı hesab edən müəllif unudur ki, bu təriqətin fəlsəfəsi Quran, islam və insanla, onların qarşılıqlı əlaqələri ilə bağlıdır, hürufiliyin tədqiqat obyekti Qurandır. Quran ayələrinin şərhi, izahı hərflər, saylar əsasında aparılır. Şərq irfani düşüncəsindən qaynaqlanan hürufilik əslində Quranın müqəddəs kitab kimi qəbul olunduğu, əxlaq və ümumiyyətlə, insanlıq konstitusiyası kimi istifadə edildiyi ölkələrdə daha geniş inkişaf yolu tapmışdır. ( ümumiyyətlə, hərf və rəqəmləri mənalandırma tarixin müxtəlif zamanlarında və dünyanın müxtəlif yerlərində olub. Məsələn Pifaqorda…) Bəzən din, bəzən isə məzhəb kimi təsvir edilən “hürufiliyin qurucusu Fəzlullah Nəimiyə görə, təsəvvüfçülərin də göstərdiyi kimi Allah gizli bir xəzinədir. Hər şeyin həqiqəti, mövcudluğu və ruhu isə səslərdir. Gizli bir xəzinə olan Allahın ilk təcəllisi kəlam şəklində görünən səslərdən ibarətdir. Səsin kamilliyi kəlam, yəni sözdür. Kəlam isə ancaq insanlarda zühur edər və özünü səsdə göstərir. Kəlam bir qrup ünsürlər halında bəzi formalar alır. Bu ünsürlər Ərəb və Fars əlifbasındakı iyirmi səkkiz və otuz iki hərfdir.Kainat və insanın əsası səsdir, mövcudatdakı səs ilahi nitqin səsindən fərqli olaraq maddidir. Fəzlullaha görə kainat səslərlə doludur. Səslərin isə kamil forması sözdür. Hürufilik Azərbaycanda, ümumiyyətlə Şərqdə özündən sonrakı bütün təriqətlərə təsir göstərmiş ən böyük cərəyanlardan biri olmuşdur”.

R.Çamuroğlu yazırdı ki, hürufiliyə görə insan “Qurani-natiqdir” – danışan Qurandır, yazı şəklində olan Quran isə “Qurani-samitdir” –səssiz Quran…

Sovet ideologiyasına “uyğunlaşdırılan”, ədəbiyyatşünasların və yazarların pafosla (köpüklə) “qaldırmağa” çalışdıqları Nəsimi əsil Nəsimi yox, xalq arasında haqqında danışılan on iki Nəsimidən bəlkə də onikincicisidir… Rəhim Əliyev hətta Nəsiminin müsəlman olmadığını sübut etməyə çalışır: “Nəsiminin bir şeiri var: “Əhli-imanam yəqinəm, mən müsəlman olmanam”. Yəni Nəsimi bir olan Allahı qəbul edirdi. Amma Nəsimiyə müsəlman demək olmaz. Onun müsəlman olması mübahisəlidir”...

Ardı var

• Süni intellekt Şekspirə qalib gəldi - Eksperiment
• Məşhur modelyer saxlanıldı
• “Siyah kalp”ın çəkilişində gərginlik