Ömər Xəyyam hansı riyazi simvolu kəşf edib?

Ömər Xəyyam, şair

Ömər Xəyyam, şair

17 avqust 2022
# 17:00

Kulis.az riyaziyyatdakı “x” simvolunun yaranma tarixçəsini təqdim edir.

Ərəb dilində “şey “ sözü təkdədir. Sözün cəm forması “əşya”dır . Bizim işlətdiyimiz “əşya” sözü, əslində, ərəbcə “şeylər” deməkdir. Eynilə, haqq sözü təkdə, hüquq sözü isə “hüquqlar” mənasında cəmdədir.

Amin Maalufun “Səmərqənd” romanında belə bir əhvalatdan bəhs olunur:

Ömər Xəyyama deyirdilər ki, sən dahisənsə, niyə rübailərlə vaxt itirirsən? Sənə bütün bu savadı verən müəllimlər kitab yazmadan ölüblər, sən onların etdiyini etmə, bildiklərini yaz. Ömər Xəyyam da deyir ki, “Elm kitabları bir-birini təkzib etməyə davam edəcək və mən gülünc vəziyyətə düşmüş olacağam. Amma əsrlər boyu şeir, rübai dəyişilməz qalır”.

Lakin Ömər Xəyyam tezliklə naməlum tənliklər haqqında kitab yazır. Həmin kitabında naməlum tənlikdəki “naməlum”a ərəbcə “şey” adını verir. Sonralar kitab ispanların əlinə keçəndə onu “xay”a çevirirlər. Zaman keçdikcə “ay” atılır, ortada yalnız “x” qalır. Daha sonra bildiyimiz “x” bütün riyaziyyatda naməlum simvolu kimi istifadə olunur.

Romanda hadisə oxucuya bu tərzdə çatdırılır:

“Əslində, Ömər güzəştə getməyi, minnət qoymağı bilirdi, belə deyək, şərabına su qatırdı. Sonrakı aylarda o, kvadrat tənliklərdən bəhs edən çox ciddi bir əsər yazmağa başladı. Bu cəbri əsərdə Xəyyam naməlum ədədi bildirmək üçün ərəbcə “şey” terminindən istifadə etmişdir; İspanların elmi əsərlərində “xay” kimi yer alan bu söz zaman keçdikcə qısaldılaraq yalnız ilk hərfinə çevrilmiş, sonra isə bütün dünyada naməlum rəqəmin simvoluna çevrilmişdir”.

(Amin Maaluf, Səmərqənd)

# 5654 dəfə oxunub

Oxşar xəbərlər

Bəzənib ev-ev gəzən qızlar, səməni toyu, yalan çərşənbə... – Qeyri-adi Novruz adətləri

Bəzənib ev-ev gəzən qızlar, səməni toyu, yalan çərşənbə... – Qeyri-adi Novruz adətləri

21:00 20 mart 2023
Polis rəisi oğlunu güllələdilər, ayaq üstə can verdi, Fəxri Xiyabana qoymadılar - Həsənağa Turabovun həyat faciəsi

Polis rəisi oğlunu güllələdilər, ayaq üstə can verdi, Fəxri Xiyabana qoymadılar - Həsənağa Turabovun həyat faciəsi

21:00 23 fevral 2023
Ən yaxın rəfiqəsinin oğluna aşiq oldu, cəsədi 6 aydan sonra tapıldı...

Ən yaxın rəfiqəsinin oğluna aşiq oldu, cəsədi 6 aydan sonra tapıldı...

16:00 4 fevral 2023
Qızı yoxa çıxdı, oğlunu güllələdilər, nəvəsi sürgündə donub öldü - Rəsulzadə ailəsinin başına gətirilənlər

Qızı yoxa çıxdı, oğlunu güllələdilər, nəvəsi sürgündə donub öldü - Rəsulzadə ailəsinin başına gətirilənlər

12:00 31 yanvar 2023
Dünyanın ən kədərli 10 abidəsi

Dünyanın ən kədərli 10 abidəsi

16:00 20 yanvar 2023
“Bir qalanın sirri” filminə görə həbs olundu, arvadı onu tərk etdi, Moskvada qocalar evində öldü – Məşhur rejissorun acınacaqlı həyatı

“Bir qalanın sirri” filminə görə həbs olundu, arvadı onu tərk etdi, Moskvada qocalar evində öldü – Məşhur rejissorun acınacaqlı həyatı

12:00 7 noyabr 2022
# # #