Öləcəyi günü dəqiqliklə hesablayan, ehtimal və statistika üzərində işləyən və 27 noyabr 1754-cü ildə vəfat edən fransız riyaziyyatçı Abraham de Moivre haqqında danışacağıq.

Abraham de Moivre Fransada protestant ailəsində anadan olub və uşaqlıq illərində o dövrün yeganə ehtimal kitabı olan “De ratiociniis in ludo aleae” (hərfi tərcüməsi: “Bəxt oyunundakı məntiq”) kitabını oxuyaraq riyaziyyatla tanış olub.

Bu kitabdan təsirlənən Moivre həyatını riyaziyyatçı kimi keçirməyə qərar verir və başqa sahələrdə işləməyə davam etsə də, bu sahəyə – ehtimala xüsusi maraq göstərir.

Moivre, kral XIV Lüdovikin protestantlara qarşı çox da dözümlü olmayan siyasəti səbəbindən Fransanı tərk edərək İngiltərədə məskunlaşır və dolanışığını təmin etmək üçün varlıların uşaqlarına fərdi riyaziyyat dərsləri verməli olur.

İşləmək üçün az vaxtı olsa da, zamanla riyaziyyatda irəliləyiş əldə edir və hətta Nyutonun ən yaxın dostu, dövrün böyük adamlarından biri olan Edmond Halley ilə, daha sonra Nyutonla dostluq edir.

O, həmin dövrdə Nyuton və Halley ilə işləyir. Bütün bunlara baxmayaraq, fransız əsilli olduğu üçün Britaniya Akademiyasında rahat şəraitdə işləməyə imkan verəcək vəzifə tuta bilmir. Bu səbəbdən də bədbəxt riyaziyyatçı bütün işinə, qətiyyətinə, nüfuzuna baxmayaraq, varlı uşaqlarına dərs deyərək ora-bura qaçır, yoxsulluqdan əziyyət çəkir, hətta pul qazanmaq üçün şahmat oynayır.

O, “letargiya” kimi tanınan ağır yorğunluq – yuxu pozğunluğundan – əziyyət çəkirdi və yuxu vaxtının hər gün təxminən 15 dəqiqə artdığını görürdü. Artıq ehtimal və statistika ilə maraqlandığı üçün bu cür xəstəliklərin orta ölüm vaxtlarını öyrənir və öz xəstəliyinin ehtimalını hesablayaraq ölüm gününün 27 noyabr, 1754-cü ilə təsadüf edəcəyinə qərar verir. Bu hesablamaya görə, 15 dəqiqə artan yuxu ehtiyacı 24 saata çatdıqda, onun bədəni vəziyyətin öhdəsindən gələ bilməyəcək və öləcək. Moivre dediyi gündə, dediyi səbəbdən və dediyi kimi ölür.

Bu mövzuda məşhur fikirlərdən biri də budur ki, Moivre, əslində, ölüm tarixini hesablamayıb, sadəcə hər hansı bir tarixdə öləcəyini şərtləndirib. Alim Plasebo effektinin zərərli versiyası olan “nosebo” effektindən vəfat edir.

• Məşhur dirijor vəfat etdi
• Yuxularının rəsmini çəkən rəssam - Əgər belə də ola bilərsə, niyə olmasın?
• Türkiyəli yazıçı evində yanaraq öldü