Məşhur misal var. Uzun yazıb baş ağrıtmaq istəmirəm, yadınıza salıram: Napaleon topların nə üçün atəş açmadığını soruşur, on səbəbdən birincini deyirlər: barıt yoxdu.

Müzakirə-debata elə barıt qədər vacib bir mövzu seçdik: teatrın tamaşaçı problemi. Amma təkcə bu mövzu ilə kifayətlənmədik, bütün problemlər danışıldı. Söhbət o qədər uzandı ki, bunu absurd tragikomediya janrında da təqdim etmək mümkündü.

Beləliklə: Diqqət! Diqqət! Söhbət teatrın bugünkü vəziyyətini ifadə edir.

İştirak edirlər: Teatrşünas alim Vidadi Qafarov, Əməkdar Artist Abbas Qəhrəmanov, Akademik Milli Dram Teatrının direktoru İsrafil İsrafilov, Bakı Uşaq Teatrının rəhbəri və baş rejissoru İntiqam Soltan.

İlk sualımız ritorikdir:

- Niyə cəmiyyətdə teatrın nüfuzu bu qədər düşdü?

Vidadi Qafarov:

- Əvvəl ondan başlayaq ki, teatr haqqında iki əsas sənəd – “Teatr haqqında qanun” və “2009-2019-cu illər üçün teatrın inkişaf proqramı” var. İlk baxışda konsepsiyaya oxşayır, amma qanunlar işləmir. Tutaq ki, özəl teatrların yaradılması nəzərdə tutulur. Reallıqsa budur ki, 90-cı illərdən bəri yaranan özəl teatrlar, bir-iki istisnanı çıxmaqla məhv oldu. Halbuki alternativ teatrın yaranmasına dövlət dəstək verməlidi.

İntiqan Soltan:

- Əslində gözəl qanunlar var, sadəcə onların işləməsinə nəzarət yoxdur.

Vidadi Qafarov:

- Qanun işləmirsə deməli, qanunda da müəyyən boşluqlar var. Qanun özü nəzarətsizliyə imkan verir də...

Abbas Qəhrəmanov:

- Teatrın tamaşaçı problemi sovet vaxtında da olub. Sadəcə o zaman dövlət teatrın ətəyindən bərk-bərk yapışmışdı. Tamaşaçı arasında teatra elə həmişə belə münasibət olub. Bu, teatr təsərrüfatının düzgün qurulmamağından irəli gəlir. Teatrı iqtisadi cəhətdən birbaşa tamaşaçıya bağlamaq lazımdır. Teatrı sovet dövründən qalan maaşla, öhdəliklə, ideologiya ilə işlətmək düz deyil. Çoxdan, 70-ci illərdən teatra münasibət belədir. Sadəcə sizə elə gəlir ki, indi teatrın nüfuzu aşağıdır. Biz elə bilirik ki, kimsə gəlib yaxşı tamaşa hazırlasa, teatrın problemi həll olunacaq. Elə deyil. Problemin həlli o zaman olar ki, Hamleti oynayan aktyor tamaşadan yığılan puldan müəyyən faiz alsın. Aktyor hiss etməlidir ki, həyatını teatrda qura bilir. İndi teatr tamaşaçıdan yox, müəyyən kanaldan asılıdır...

İntiqam Soltan:

- Əksinə, mən hesab edirəm ki, aktyorun, teatrın maddi cəhətdən qayğısına dövlət qalmalıdır.

Abbas Qəhrəman:

- Qalır da. Aktyor var ki, ad da alır, ev də alır, mükafat da.

İntiqam Soltan:

- Bəs nədən narazısısz?

Abbas Qəhrəmanov:

- Dövlət ayrı şeydir, tamaşaçı ayrı şeydi. Bunları dövlət verir. Teatrı dövlətdəki adamlardan asılı edirlər. Amma tamaşaçıdan asılı olsa, qazancı tamaşaçıdan gəlsə bu tamam başqa şeydir. Struktur elədir ki, aktyor da, teatr da aktyor da dövlətdəkindən asılıdır.

Vidadi Qafarov:

- Bizim kimi cavan, yeni müstəqil dövlətlərdə vəziyyət ayrı cür olmalıdır. Xüsusən dünya meydanına atılırıqsa. Axı bizim, vahid milli konsepsiyamız, milli ideologiyamız yoxdu hələ ki.

Abbas Qəhrəmanov:

- İdeologiyamız mənəviyyatdır da... Başqa nə olacaq ki? Ədalət, şəxsiyyət yetişdirmək...

Vidadi Qafarov:

- Yox, söhbət onun dövlət səviyyəsində təqdimindən, təbliğindən gedir. Estoniyada spirtdən və siqaretdən gələn gəlirin neçə faizisə teatrın inkişafına ayrılır.

Abbas Qəhrəmanov:

- O ölkədə spirtdən gələn pul bəlkə də teatra xeyir verir. Bizdə o pul gəlsə yenə də teatrı yatızdıracaq. Bizim reallıq başqa cürdür.

Aliyə:

- Teatr həm də təsərrüfat hesablı müəssisədir axı? Tamaşaçıdan gəlir əldə etmək imkanı var...

Abbas Qəhrəmanov:

- Edə bilmir də.

Aliyə:

- Nə mane olur sizcə?

Abbas Qəhrəmanov:

- Mexanizm düz deyil. Mən aktyoram, bilmirəm necə qurulmalıdır, amma bilirəm ki, düz deyil. İşi qura bilmirlər?

İntiqam Soltan

- Niyə qura bilmirik axı? Uşaq teatrı təsərrüfat hesablıdır.

Abbas Qəhrəman:

- Sən yenə də kimdənsə pul istəyirsən də.

İntiqam Soltan:

- Mən bazara lazım olan məhsulu çıxara bilirəm. Baxıram ki, Azərbaycan vərəmə yoluxma sürətinə görə birinci yerdədir. Mən də təbliğati, maarifçi tamaşa hazırlayıram...

Abbas Qəhrəmanov:

- Ev verməklə, 500 manat mükafat verməklə düzələn deyil ey, bu iş. Aktyora teatrda, prosesin içində olmaq sərf eləmir. Qaçır ora bura, bilmir dublyaja getsin, yoxsa hara. Məsələ pul qazanmaqda deyil. Aktyora, rejissora stimul verilməlidir. Ya mən teatrla yaşayıram, nəfəs alıram, dolanıram, ya da qonaq kimi gedib-gəlirəm. Teatr formal idarəyə çevrilib. 70-ci illərdən bəri, bu belədir. Rejissor tamaşanı qoyur ki, yuxarıdan görsünlər işləyir, pulunu kəsməsinlər. Amma tamaşa hazırlansa və o gəlir gətirsə, aktyora da ondan pul çatsa başqa məsələ...

Vidadi Qafarov:

- Səncə tamaşaçı gələcək?

Abbas Qəhrəmanov:

- Biz hələ hazırlayaq, o sonrakı məsələdir.

Vidadi Qafarov:

- Bu, kompleks məsələdir. Mən teatrın sosioloji tərəfinə diqqəti yönəltmək istəyirəm. Statistik məlumata verim-2000-ci ildə nikahdan kənar doğulanların sayı 6000-dən artıq idi. 2010-cu ildə 25000-dən yuxarı. 2011-ci ildə 31 minə yaxın uşaq doğulub – bunlar tamaşaçıdır e. Mənəvi aşınma gedir.

Abbas Qəhrəmanov:

- Siz söhbəti tərbiyəyə, təbliğata-filana aparırsınız. Teatr bununla məşğul olmur. Teatr öz daxilində işini həll etməlidir.

İsrafil İsrafilov:

- Məsələnin ən sadə tərəfi var: tamaşaçı teatra gəlir, ya gəlmir? Ümumiyyətlə tamaşaçı kimdir? Üç cür tamaşaçı var: tamaşaçı-fərd, tamaşaçı-kütlə, tamaşaçı-estet. Yəni, tutalım, mən musiqiçiyəmsə, mənim dinləyicim kimdir? Muğama qulaq asırsa, bu zəminxarəni kimdən eşitmək istəyir, “Rast”ı kimin oxumasını arzulayır. Bir də var ki, adam ümumiyyətlə muğam istəmir. Biz tamaşaçını nəzərə almamalıyıq, ya yox. Miçurinin məşhur tezisi vardı: “Biz təbiətdən mərhəmət gözləyə bilmərik, biz təbiətdən istədiyimizi almalıyıq”. İndi bu ifadə yəhudi alimləri tərəfindən vəziyyətə uyğun olaraq dəyişdirilib: “Biz başına açdığımız oyundan sonra təbiətdən heç nə gözləyə bilmərik, zorla almalıyıq”. Bizim də tamaşaçının başına açdığımız oyundan sonra ondan ummağa haqqımız yoxdur.

Aliyə:

- Amma teatrın bu üzünü görməyən nəsil də yetişib axı?

İsrafil İsrafilov:

- Artıq o tamaşaçı yetişib ki, o lazım olan ədəbiyyatı oxumayıb, müntəxəbatı qiymət almaq üçün başdansovdu oxuyub, mütaliəsi zəif olan gənclər çoxdur. Hətta xaricdə oxumuş, dil bilən gənclərin içində mütaliəsi olanlar azdır. Hətta bir dəfə televiziyada mikrofonu tuşladılar, Axundovun komediyalarının adını belə bilmədi. Çox məlumatlıdırlar, amma bunları zəif bilirlər. Mən nə ittiham edirəm, nə irad tuturam, sadəcə müşahidələrimi deyirəm.

Aliyə:

- Teatr maarifçilik dövrünə qayıtmalıdır?

İsrafil İsrafilov:

- Bəlkə də.

Abbas Qəhrəmanov:

- Mən peşəmin prizmasından baxıram, amma siz cəmiyyətin kataklizmlərindən danışırsız. Amma kimsə məndən-aktyordan nə istədiyimi soruşmur. Mən özümü ifadə etmək istəyirəm. Mən təbliğat mexanizminə çevrilmək istəmirəm. Bu incəsənət deyil. Dövlətin bura kafedra kimi baxmasını da istəmirəm, ay bu, maarifləndirməlidi, mədəniyyətdir, ya da dövlətə bu lazımdı. Yox. Teatr tamaşaçısını tapıb ondan pul qazanmalıdır. Bəlkə də nağıldı, amma belə olmalıdır. İsrafil müəllim teatra yaxşı repertuar gətirib. Amma rejissorlar bunu edə bilir?

İsrafil İsrafilov:

- Burada hərə yorğanı öz tərəfinə çəkir. Aktyordur, istəyir ki, oynasın, özünü ifadə etsin. Tamaşaçı da ona dəyər versin. Amma biz axı tamaşaçımızı tanımırıq. Bugünkü tamaşaçı başqadır. Elə götürək uşaqları. Uşaqların çoxu Cırtdanı, Tıq-tıq xanımı, Göyçək Fatmanı tanımır. Bunlar bizim yaddaşımızdadır. Tamaşaçı kimdir? Tamaşaçı müştəridir. Durub deyək ki, teatr məbəddir, düz deyil- məbəddə pulla satmazlar nəyisə. Teatr özünü maliyyələşdirir. Bizə yalnız maaş verilir. Teatrın hər gün xərci var. Bizim tamaşaçını teatra cəlb etmək üçün hansı mexanizmlərimiz və maneələrimiz var? Maneə ilk növbədə iqtisadi məsələdir-yəni, tamaşaçının teatra gəlmək üçün maddi imkanı olmalıdır. Teatrın ətrafında olacaq tamaşaçının maraqları qayğıları ilə bağlıdır.

Hər bir teatr öz tamaşaçısını yetişdirməlidir-bir ilə, beş ilə... Məsələn, “Yuğ”un, “Pantomima”nın öz tamaşaçıları olduğu kimi. Böyük teatrın dərdi böyükdür, o həm tamaşaçı yetişdirməli, həm də tamaşaçısını itirməməlidir. Zalda teatrı sevən teatra dəyər verən 50 nəfər olursa, mətbuat yazır ki, cəmi 50 nəfər tamaşaçı var idi. Amma axı bu teatrı sevən, anlayan tamaşaçıdır.

Aliyə:

- Yəni əsas kəmiyyət yox, keyfiyyətdir?

İsrafil İsrafilov:

- Abbasın məntiqinə görə, biz tamaşaçını yığmalıyıq və başlamalıyıq ələməyə. Hansı teatraldı, hansı teatral deyil. Əvvəlcə kəmiyyət məsələsidir, keyfiyyət sonranın işidir.

Vidadi Qafarlı:

- Var idi axı, Gənclər Teatrı da, Kamera Teatrı... Onların da öz tamaşaçıları var idi. Formalaşmışdı artıq. Bəs nə oldu?

İntiqam Soltan:

- Biz bulvarda yerləşəndə bizim də öz tamaşaçımız var idi...

- Abbas Qəhrəmanov:

- Bura studiya deyil, bura peşəkar teatrdır.

Vidadi Qafarlı:

- Heç Gənclər Teatrı da studiya deyildi.

Abbas Qəhrəmanov:

- Əvvəl studiya idi, sonra teatr oldu. Məsələ bunda deyil. Aktyor tamaşaçıdan qazanmalıdır. Göstərici olmalıdır. Sovetdən qalma bu strukturu dəyişmək lazımdır. Həm də Hüseynağa aktyorlara maaş verə bilmirdi axı... Toydan-zaddan qazanıb birtəhər dolanırdılar. Bu vəziyyətdə də beş-altı il işləmək olar. Amma aktyor yaşamalıdır da...

Vidadi Qafarov:

- Onda dövlət teatrları sərbəst buraxsın, yalnız inzibati nəzarəti boynuna götürsün.

İsrafil İsrafilov:

- Sərbəstik. Bizə mane olan yoxdur.

Abbas Qəhrəmanov:

- Yox, Vidadi müəllim, teatrı imtahan qarşısında qoymaq, “get özün dolan” demək olmaz. Bu, teatrı atmaqdı. Mən deyirəm ki, teatr əlində nə var onunla yaşasın, artığını da qazanırsan.

İntiqam Soltan:

- Axı tamaşaçını məhv ediblər, tamaşaçı yoxdur axı. Bizim elə tamaşalarımız var idi ki, bizə sifariş edirdilər. Sonra nə oldu? Teatrı dağıtdılar.

İsrafil müəllim, Azərbaycanda nə qədər aktyur olar?

İsrafil İsrafilov:

-27 teatr var, orta hesabla 60 nəfər götürsək, 1300 olar.

İntiqam Soltan:

- Üç məktəbin müəllimləri qədər edir.

İsrafil İsrafilov:

- Amma hər kəsin qayğısı başqadır axı. Hər şeyi bir qırağa qoyaq. Teatrı istəyən nə qədər adam var ki? Bizdə 100-150 bilet satılanda toy-bayramdır. İndi belə kollektiv sifariş anlayış varmı? Gələnlərin çoxu tanışlıqla gəlir. Beş min jurnalist var, biri bir dəfə bilet alıb tamaşaya gəlirmi? Bilet alıb gələn yoxdur. Biz tələbə olanda sonuncu pulumuzu verib kitab alırdıq, indi zəng edib deyirlər ki, kitabını bağışla.

Abbas Qəhrəmanov:

- Bu sizin probleminizdi, mənim deyil. Mənim problemim odur ki, özümü ifadə edə bilim.

İsrafil İsrafilov:

- Dünyanın ən məşhur rejissorunu çağırım, sən də oyna. Kim gələcək baxmağa? Hətta sənə də dediyin kimi hər tamaşaya iki yüz manat verərəm...

Abbas Qəhrəmanov:

- Rəsmi?

İsrafilov:

- Biz nədən danışırıq, Abbas? Bunu edərəm. Amma hara qədər?

Aliyə:

- Bizdə aktyor, teatrı ənənəsi olub axı? Məşhur aktyorların da tamaşaları daha çox satılıb. İndi də belə deyilmi İsrafil müəllim?

İsrafilov:

- Yox. O dərəcədə olmur. Mən bir dəfə rəhmətlik Səyavuş Aslandan soruşdum ki, bu qədər məşhur aktyorsan. Sənin tamaşana 100 nəfər tamaşaçı bilet alıb gələr? Jurnalistlər bizi danlayanda deyirlər ki, filan ölkədə belədir. Amma axı filan ölkədə hər şey başqadı axı. Onu kontekstdən çıxarıb deyirlər. Məsələn Polşada siz deyən kimi, hər aktyorun çıxışına 200 yevro verirlər. Amma bizdə bəyəm hər aktyor o səviyyədədir ki, ona 200 yevro vermək lazımdı?

Abbas Qəhrəmanov:

-20-dən başlayaq, yavaş-yavaş gedərik də... Keyfiyyət olsa artırarıq.

Vidadi Qafarov:

- Nə edək, maaş sistemini ləğv edib qonorara keçək?

Abbas Qəhrəmanov:

- Nə maaşdır ki, ləğv də edək?

Vidadi Qafarov:

- Maaş üstəgəl qonorar olsun da hə?

Abbas Qəhrəmanov:

- Bəli.

İsrafil İsrafilov:

- Abbas deyir ki, tamaşa hazırlayırıq, pyes əla, rejissor yaxşı. Seçmə aktyorlar da oynayır. Onlara da hər tamaşaya görə pul verilir. Abbasın düz demədiyini göstərmək üçün bunu təşkil edərəm. Görək gəlir gətirirmi?

Abbas Qəhrəmanov:

- Yalan niyə? Maraqlanmışam. Dünya ölkələrinin təcrübəsi belədir.

İsrafilov İsrafilov:

- Hansı dünya ölkəsidi?

Abbas Qəhrəmanov:

- Pribaltika ölkələrində.

İsrafil İsrafilov:

- Pribaltika dünya deyil axı. Moldovada başqa cürdü. Moldova dünya deyil? Mən deyirəm ki, bunu təşkil edərəm, amma tamaşaçı gəlməsə sənə pulu haradan verəcəyəm?

Abbas Qəhrəmanov:

- Olmayacaq verməyəcəksiniz. Siz də qazanmayacaqsınız, mən də...

İsrafil İsrafilov:

- Bu adamların yanında gəl, de, hansı əsəri, hansı rejissoru istəyirsən, mən onu edim. Sən bacaracaqsan?

Abbas Qəhrəmanov:

- Nə var ki, burda? Məni düz başa düşün. Bu bazara girmək deyil e, bu, aktyora, rejissora stimul verməkdir.

Vidadi Qafarov:

- Bəs kim gəlib baxacaq?

Abbas Qəhrəmanov:

- Hələ oynayaq, kim gələcək, sonrakı məsələdir.

- İntiqam Soltan:

- Gələn olmasa necə olacaq axı?

Abbas Qəhrəmanov:

- Bayaq demirdin ki, mənim tamaşalarıma bu qədər tamaşaçı gəlir-filan? Sifariş edirlər, demirdin?

İntiqam Soltan:

- Sən mənə sonadək qulaq asmadın axı?

Abbas Qəhrəmanov:

- Sənin teatrınla bu teatr bir deyil axı. Burada aktyorun peşəkarlığı, şəxsiyyəti, demək istədiyi söz vacibdir.

Aliyə:

- Axı onsuz da xaricdən rejissor dəvət edirsiniz də, elə deyil? Məsələ vakuum şəraitdə tamaşa hazırlamaqdan getmir. İsrafil müəllim teatrda senzura varmı?

İsrafil İsrafilov:

- Yoxdur. Heç yoxdur.

Aliyə:

- Bəs niyə tamaşaçıya toxunan, cəmiyyətə toxunan tamaşa yoxdu, və ya azdı? Sanki teatrla cəmiyyətin arasında şüşə divar var...

İsrafilov İsrafilov:

- Biz nə bilirik ki, toxunur, toxunmur? Sosioloji sorğu aparmamışıq.

Aliyə:

- Toxunsa gələr tamaşaçı.

İntiqam Soltan:

- Senzura var. Kamera Teatrının “İtlər” tamaşasının bağlanmağı yadınızdadır? Bakı şəhəri Mədəniyyət İdarəsinin Direktorlar Şurasına çağırdılar məni, dedilər ki, Cənnət xanımın bu tamaşasını bağlayırsan. Mən dedim ki mən o qələti edə bilmərəm. Amma mən eləməsəm də, faktiki olaraq, o tamaşanı bağladılar. Senzuranın nəticəsidir ki, mənim teatrım mərkəzdən Suraxanı rayonunun mədəniyyət evinə gedib çıxdı.

Abbas Qəhrəmanov:

- Mənim dediyim mexanizm teatra sərbəst olmağa imkan verəcək də.

Aliyə:

- Mən belə anladım ki, Abbas müəllim bir aktyor kimi, hər satılan tamaşadan müəyyən faiz istəyir.

Abbas Qəhrəmanov:

- Bəli. Rejissora, dramaturqa, rəssama verdikləri kimi...

Aliyə:

- İsrafil müəllim rejissora niyə əlavə faiz verilir ki? Tamaşa quranda axı rejissora onsuz da qonorar verilir.

İsrafilov İsrafilov:

- Biz rejissora, dramaturqa qonorar vermirik, Mədəniyyət Nazirliyi verir. Teatr tamaşanın satışından onlara cüzi faiz verir. Abbas Qəhrəmanov dövlət teatrının işçisidir. Və nəzərdə tutulmuş aktyor norması var.

Abbas Qəhrəmanov:

- Axı niyə bunu deyirsiniz?

İsrafil İsrafilov:

- Çünki, hətta 3 ayda bir dəfə səhnəyə çıxıb üst-üstə 900 manat maaş alırsınız. Bu da var. Məsələ çox sadədir, bilet satışından müəllifə - dramaturqa, rejissora, rəssama və bəstəkara müəyyən faiz verilir. Çünki, onlar ştatda deyillər və maaş almırlar.

Abbas Qəhrəmanov:

- Mən də istəyirəm bu sistem dəyişsin.

İsrafilov: (zarafatla Abbası göstərir)

- Gələn dəfə bunu çağırmazsınız. Dava salır...

Vidadi Qafarov:

- Bunlar kompleks məsələlərdir və ayrıca həll etmək mümkün deyil....

Uyğun bir yer tapıb yazını tamamlayırıq. Müzakirə isə sonsuzadək uzana bilərdi...

• Gənc Tamaşaçılar Teatrında "CırtdaNino" adlı yeni tamaşa
• “Şuşa - İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının gənclər paytaxtı” adlı kitab sərgisi təşkil olunub
• Sabahdan sonra - Yeni hekayə