Xalq rəssamı, Bakı Rəssamlıq Akademiyasının rektoru Ömər Eldarovun APA-ya müsahibəsi

...Bunu jurnalistlər yaxşı bilir: çox az müsahiblər olur ki, ondan ayrılanda səs yazısının pozulmasından ehtiyat edib yolboyu narahat olursan. Mənim üçün Ömər Eldarov belə həmsöhbət oldu. İş yerində - Bakı Rəssamlıq Akademiyasında görüşdük. Kabinetinin qapısı açıq, özü də rektor kreslosunda oturmaq istəmir. Qonaq kürsüsündə yer tutan kimi Azərbaycan dilində pis danışmasından şikayətlənir. Amma beşcə dəqiqə keçir, get-gedə sözlər daha rəvan səslənir.

Ömər Eldarovun müəllifi olduğu heykəllərin siyahısını yazmıram. Onların sayı o qədər çoxdur ki, internetdə kiçik axtarış edib, hamısının siyahısını görə bilərsiniz. Vacib olan isə budur - sənətkar yaşın doxsanında da iş şövqünü itirməyib, Türkiyədə Fateh Sultan Mehmetin heykəlini qoymağa hazırlaşır.

Söhbətə sənət adamının inzibati işlə məşğul olmağından başlayırıq. Soruşuram ki, Ömər müəllim, 90 yaşında rektor olmaq, kağız-kuğuzla işləmək sizə çətin gəlmir?

O da deyir: “Heykəltəraşlıq fiziki mənada çətin işdir. Daşla, palçıqla işləyirsən, əziyyəti çox olur. Baxın mənim əllərimə, görün necə dəyişilib. O ki qaldı akademiyadakı işimə, burda gənc insanlar çoxdur, hamının üzü gülür. Bu da əlbəttə, mənə xoşdur. Hər səhər gələndə məni gülər üzlü tələbələrim qarşılayır. Onların təbəssümü mənə yaşamaq üçün də, işləmək üçün də güc verir”.

* * *

- Gəlin, söhbətimizi elə tələbələriniz barədə davam edək...

- Mən lap birinci gündən burda rektoram. Deyəsən, üstündən 16 il keçib. Bilirsiniz ki, Peterburqda oxumuşam, ona görə də yaxşı bilirəm, kimin istedadı hara qədərdir. İnanın, çox talantlı uşaqlarımız var. Bəziləri gələndə çox az şeyi bacarırdılar. Dörd il keçir, baxıram, əməlli başlı usta olublar. Bizim akademiyada yüksək mənada imtahan yoxdur. Nəyə görə? Bizə imtahan vermək üçün hazırlıq lazımdır. Məsələn, rəngkarlıq rəssamı, yaxud heykəltəraş qəbul olmaq üçün lüt adamı görüb, çəkməlidir. Fərqi yoxdur, kişi, ya qadın. O, lüt adamı harada görür? Ancaq hamamda görə bilər. (Gülür). İndi əvvəlki hamamlar da yoxdur. Ona görə də bizdə kiçik imtahanlar götürülür. Amma dizayn fakültəsində hər il ciddi imtahan aparırıq.

Dizaynerlər layihələrlə işləyirlər, onların ciddi imtahana cəlb olunması vacibdir. Dizaynerlər akademiyanı bitirəndə onlara tələbat çox olur. Rəssamlıq isə azad sənətdir, biz onlara iş verə bilmirik. Daha doğrusu, iş yoxdur, tapmaq çətindir. Hər təşkilatın dizayner ştatı var, rəssam ştatı isə yoxdur. Bizim akademiyanı ildə on iki ixtisas üzrə 100-150 nəfər bitirir. Tələbat olmadığına görə bu rəqəm də çoxdur. Əvvəllər də heykəltəraşlara, rəngkarlara, qrafika mütəxəssislərinə iş vermirdilər. Bunlar həmişə sərbəst ixtisaslar olublar. Gərək öz emalatxanan olsun ki, işləyə biləsən. Sovet vaxtında plan var idi. Mədəniyyət Nazirliyi, Nazirlər Kabineti, Rəssamlıq Fondu ilə müqavilə imzalanırdı və onlar bizim köməyimizə gəlirdilər. İndi Nazirlər Kabinetindən, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyindən, Rəssamlar İttifaqından xahiş edirik, amma başa gəlmir. Pul yoxdur. Varsa da, çox azdır.

- Qapınız tələbələrinizin üzünə həmişə açıq olur?

- Əlbəttə. Kimin nə problemi varsa, gəlib rahat şəkildə deyir. Təəssüf ki, onların problemləri çoxdur. Ən böyük problemləri də pul məsələsidir. Hər tələbə təxminən iki min manat təhsil haqqı ödəyir. Tələbələrimizin sosial səviyyəsi çox aşağıdır. Onlar çox kasıb ailələrin övladlarıdır. İllik iki min manat ödəmək çətindir. Ödənişsiz təhsilə ayrılan yer çox azdır.

- Hər halda, ödəniş edə bilməyənlərə köməkliyiniz dəyir...

- Vaxt verirəm, imkan yaradıram. Bir neçə dəfə lap pis vəziyyət olub, öz cibimdən ödəmişəm. Tələbəmiz olub, dörd il oxuyub, gəlib yanıma ki, mənə diplom vermirlər. Niyə? Bəs, iki min manat borcum var, ödəyə bilmirəm. Dedim, yaxşı, sabah gəl, mən sənə pul verəcəyəm. Təhsil haqqında görə çox az tələbəni xaric etmişik. Amma bilin ki, səbəb təkcə pul olmayıb. Həmin tələbə dərsə gəlməyib, pis oxuyub. İstedadlı uşağı yanımdan buraxmaram getsin.

- Dediniz, standartlara görə qəbula gələn tələbə çılpaq insan çəkməlidir. Sizin imtahan verdiyiniz vaxtlarda da belə olub?

- Mütləq. Mən Əzim Əzimzadə adına məktəbdə oxuyanda ştatda olan naturaçılar var idi. Elə indi də var. Özü də onlar bizdən çox maaş alırlar. Düzdür, əvvəllər maaşları az idi, sonra Nazirlər Kabineti ilə danışdım, maaşları qalxdı. İndi saatına beş manat qonorar alırlar.

- Yəni onlar beş manata görə bir saat çılpaq dayanmağa razı olurlar?

- Beş manat az pul deyil. Dörd saat dayanıb 20 manat alırlar. Ayda 600 manat pul edir. Bizim müəllimlərin əmək haqqı isə 200 manatdır.

- Gənc rəssamlar, heykəltəraşlar necə yaşayırlar?

- Sərgilərini açırlar, az da olsa, rəsm əsərlərini dövlətli adamlar alırlar.

Cürbəcür qalereyalar var, işlərini orda satırlar. Mən heykəltəraşam, ona görə sizə özümdən misal göstərə bilərəm. Heykəltəraşlıq çox asılı sənətdir. Dörd ildə bir iş görmüşəm. Niyazinin heykəlidir. Əgər məndə dörd ildə bir işdirsə, deməli, yerdə qalan heykəltəraşlarda daha azdır.

- Amma razılaşın ki, heykəltəraşın aldığı qonorar rəssamın qonorarından dəfələrlə yüksək olur...

- Baxır hansı rəssamdır. Tahir Salahovun qonorarı çoxdur. Əlbəttə, adi rəssamların zəhmət haqları azdır. Ən çoxu min manat. Heykəltəraşlarda isə nə minimum var, nə maksimum. Müqavilə imzalananda sifarişçi və müəllif razılaşırlar.

- Baxır sifarişçinin mərhəməti hara qədərdir...

- Düzdür, sifarişçinin mərhəməti əsasdır. Mən bilmirəm, amma deyirlər, Koroğlunun heykəlinin qonorarı bir milyon manat olub. Qəzetlər bunu yazmışdılar. Mən sonuncu işimə görə, Niyazinin heykəlini deyirəm, 130 min manat qonorar almışam. Demirəm, azdır, amma belədir. Yəni fərq çoxdur. Amma Tokay Məmmədovun “paqonları” ilə mənim “paqonlarım” eynidir.

- Mən sizi və Tokay Məmmədovu Azərbaycan heykəltəraşlığının sonuncu mogikanları hesab edirəm. Heç vaxt Tokay Məmmədovun işlərinə münasibət bildirməmisiniz...

- Bilirsiniz, etika deyilən anlayış var. Daha doğrusu peşə etikası. Mən Tokayla Əzim Əzimzadə adına rəssamlıq məktəbində bir sinifdə oxumuşam. Sonra Peterburqda eyni sinifdə oxumuşuq. Daha sonra Füzulinin heykəlini bir yerdə işləmişik. Başa düşürsünüz?

Onun haqqında nə isə demək mənə yaraşmaz. Bizi başqa dəyərlər, başqa tellər birləşdirir. Gənclik illəri, eyni məktəbdə oxumaq, bir yerdə işləmək və s. Sənətşünaslar var, qoy onlar yazsınlar, danışsınlar. Münasibətimiz də normaldır. Daha doğrusu “ştatnı” münasibətdir. Tokay Məmmədov xalq rəssamıdır, SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının müxbir üzvü, professor, SSRİ Dövlət Mükafatı laureatıdır.

- Ömər müəllim, fikir vermisinizsə, başqa şəhərlərdə kiçik heykəllər çoxdur. Bizim şəhər kreativ heykəllər sarıdan çox kasaddır...

- Sifariş olsa, heykəltəraşlar çox yaxşı işlər görərlər. Cavan, istedadlı uşaqlar var. Onlar ictimai yerlərdə, məsələn, bulvarda kiçik, adsız heykəllər hazırlaya bilərlər. Tutalım, ofisiant, stüardessa, musiqiçi. Tiflisdə, Moskvada belə kiçik heykəllər çoxdur. Bakıda qəhrəmanlıq heykəlləri də azdır.

- Hansı heykəlləri sənətkarlıq baxımından qiymətləndirirsiniz?

- Nizami, Azad qadın yaxşı heykəllərdir. Pyedestalı bir az yüngüldür, amma Sabirin heykəli də yaxşıdır. İdeologiya dəyişdiyinə görə götürülən heykəllər var, onlar yaxşı işlər idi. Məsələn, Kirovun, Məşədi Əzizbəyovun heykəlləri. Siz onları xatırlayırsınız?

- Kirovu yox, Məşədi Əzizbəyovu xatırlayıram...

- İndi onların heç biri yoxdur. Götürülən heykəlləri dağıdıb materialını satdılar. Mən buna çox pis baxıram. Bu, qanunsuzluqdur, cinayətdir. Buna yol vermək olmazdı. Hətta bəzilərini yalandan bərpa edib İrana satıblar. Bax, belə şeylər də olub. Moskvada həmin heykəlləri ayrıca parkda saxlayırlar. Yaxud anbar var, orda qorunur. Məsələn, Çaparidzenin heykəlinin müəllifi mən idim. İndi xəbərim yoxdur, haradadır. Dağıdıb satıblar. Mənə də heç nə demədilər.

Götürüləndə də xəbərim olmayıb. Kim məni çağırdı, getmədim? Mən başa düşürəm ki, siyasət, ideologiya dəyişdi və bəzi heykəllərin götürülməsi haqqında qərar verildi. Amma Əzim Əzimzadənin heykəlini niyə götürdülər, başa düşmürəm. Həmin heykəlin qoyulması haqqında Heydər Əliyevin qərarı olub. İndi İçərişəhərdə dağıdılmış şəkildə saxlayırlar. Bilirsiniz, necə sarsılmışdım? Neçə gün pis vəziyyətdə oldum, özümə gələ bilmirdim.

- Bir vaxtlar qəzetlər yazırdılar ki, kriminal avtoritetlər Sabirabadlı Hikmət və Masallı Mamedin məzarüstü abidələrini siz hazırlamısınız. Bu nə dərəcədə doğrudur?

- Qətiyyən. Mən heç bilmirəm onlar kimdirlər. Onları nə sağlığında tanımışam, nə dünyasını dəyişəndən sonra. Heç heykəllərini də görməmişəm.

- Son vaxtlarda qoyulan heykəllər haqqında nə fikirdəsiniz?

- Bəlkə də etikanı pozuram, amma deyim ki, Fikrət Əmirovun heykəli yaxşı deyil. Mən biləni Qara Qarayevin abidəsi də yaxşı deyil. Vacib olan obrazın yaradılmasıdır. Bu heykəllər haqqında yox, ümumiyyətlə deyirəm: düzdür, heykəlin oxşaması vacibdir, amma daha vacibi obrazın yaradılmasıdır.

Hamar, gözəl üzlü adamları oxşatmaq çətindir. Məsələn, Rəşid Behbudovu. Səttar Bəhlulzadənin işləmək mənə asan oldu, çünki oxşatmaq asan gəldi. Eyni zamanda Səttara hər cür yaradıcı yanaşmaq olur.

- Ölüm maskasını çıxarmaq ənənəsi yenə var?

- Əvvəllər var idi. İndi etmirlər. Məsələn, Niyazinin ölüm maskasını çıxarıblar. Bunu bacaran ustalar da yoxdurlar. Bu, vaxtilə Rusiyada geniş yayılmışdı. Puşkinin, Mayakovskinin, I Pyotrun ölüm maskasını çıxarıblar. Amma deyim ki, ölüm maskasında insan özünə o qədər də oxşamırdı. Çünki gözləri bağlı olur, saçların formasını çıxarmaq olmur.

- Ömər müəllim, beş il deputat olmusunuz. İstəyirəm, o illəri xatırlayaq...

- Orda beş ilimi itirmişəm. İndi bilmirəm necədir, o vaxt sessiya başlayan kimi bir neçə müxalifətçi deputat nə isə deyirdi, sonra iqtidardan olanlar danışırdı. Çoxu da boş-boş sözlər. Mən çıxanda insanlar qapının ağzına gəlirdilər ki, bizə kömək edin. Amma onlar düz adam deyildilər. Düz adamlar ora çox az-az gəlirdilər. Gələndə də bir tərəfdə sakit dayanırdılar.

Düz olmayanlar isə adamın üstünə hücum çəkirdilər. Bir neçəsinə görə polisin, prokurorun yanına getdim, amma məlum oldu, günahları böyükdür. İki nəfər düz adam olub, onların azad olunmasına kömək etmişəm. Evi olan adamlar gəlirdilər ki, evim yoxdur, məlum olurdu, yalan danışır. O qədər vaxt, əsəb itirmişəm ki. Beş il başa çatan kimi dedim, mənə bəsdir.

- Amma sizin deputat olduğunuz vaxtlarda Milli Məclisdə maraqlı yaradıcı adamlar olub...

- Mikayıl Mirzə aktiv idi, danışırdı. Vaqif Səmədoğlu hərdən danışırdı, Yusif Səmədoğlu ümumiyyətlə, danışmırdı. Anar çox olmasa da, savadlı, yaxşı danışırdı. Düzdür, mən də danışmırdım, amma mədəniyyət komitəsində aktiv deputat olmuşam. Üç-dörd qanun layihəsi hazırlamışam.

- Sizin yanınıza yenə xahişə gələnlər olur?

- Olur. Mənim bir xasiyyətim var, nəyə gücüm çatır, onu edirəm. Əlim çatmayan işləri necə edə bilərəm? Deyirlər, nazirlərdən xahiş et. Biri deyir, məni gömrüyə düzəlt, o biri deyir polisə. Belə şeyləri edəndə də çox az edirəm. İstəmirəm, heç kimdən xahiş edim.

- İstəyirəm, ədəbiyyatdan danışaq...

- Axır vaxtlar heç nə oxumuram. Gözlərim görmür. Heç eynəklə də görmür. Kamal Abdulla kitablarını göndərib, oxuya bilmirəm. Lupa ilə oxumaq istədim, gördüm, iki-üç səhifədən sonra alınmır. Maqsud İbrahimbəyov, Anar, Elçin Əfəndiyev əsərlərini vermişdi, onları da oxuya bilmədim. Mən cavan vaxtı dünya ədəbiyyatını çox oxumuşam. Kolumbiyadan olan bir yazıçı var...

- Markes...

- Hə, Markesin “Yüz ilin tənhalığı” romanını oxumuşam. Tolstoyun, Dostoyevskinin, Floberin, Mopassanın, Balzakın, Marsel Prustun, Folknerin əsərlərini cavan vaxtı rus dilində çox oxumuşam.

- Dekabrda 90 yaşınız tamam olacaq...

Bir atanın monoloqu:

“Demək istəyirsiniz, nə istəyirəm, hə? Heç nə! Nə ad, nə yubiley. Mənim hər şeyim var. Ancaq işləmək istəyirəm. Konstantinopolu fəth edən Fateh Sultan Mehmetin heykəlini hazırlayıram. İstanbulda qoyulacaq. Abidənin hündürlüyü 16 metr olacaq. Çalışacağam, işi bir ilə təhvil verim. Bir də Allahın yanında rahat getmək istəyirəm. Həyat yoldaşım xəstədir. Pis vəziyyətdədir. Məndən bir il balacadır. Soruşursunuz ki, kimin üçün darıxıram. Ancaq oğlum üçün. 47 yaşında xərçəngə qurban verdiyim oğlum üçün. Uşaq vaxtı etdiyi hərəkətlərini yadıma salıram. Səsi qulağıma gəlir. Çox darıxıram onun üçün”.

Və Ömər Eldarov bunu deyib, pəncərədən uzaqlara boylanır. Gözlərinə çökən qızartını gizlətmək üçün...

P. S. Ömər Eldarovdan soruşmağı tamam unutdum. Yolda yadıma düşdü, o da gec idi. Soruşmaq istəyirdim ki, sənətkar, Fəxri xiyabanda sizə ucaldılacaq abidənin müəllifinin kim olmasını istəyirsiniz?

• Moskvada Varisin yeni romanı çap olundu
• Bi­zi sonsuz xəyallara qərq edən qüvvə - Sərgərdan və məzəli həyatın sonu
• Konsertdə "İsrailli bəstəkar" etirazı