Bu gün fransız yazıçı Jan Pol Sartrın doğum günüdür.

Kulis.az "Günün hekayəsi" layihəsində onun “Divar” hekayəsini təqdim edir.

Bizi divarları ağardılmış geniş otağa itələyib saldılar.

Güclü işıq şüası qamaşdırdığından gözlərimi qıymalı oldum.

Bir qədər sonra masa, onun arxasında oturub kağızlarla əlləşən dörd mülki geyimli adam qarşımda peyda oldu.

Digər dustaqlar bizdən bir az aralı dayanmışdılar.

Onlardan çoxusunu tanıyırdım, yerdə qalanlar isə, görünür, gəlmələr idi.

Önümdə biri-birinə çox bənzəyən iki nəfər sarısaçlı, dəyirmi başlı adam görəndə onların fransız olduğunu təxmin etdim.

Nisbətən alçaqboylunun tez-tez şalvarını yuxarı çəkməsindən onun əsəbiliyini sezmək çətin deyildi.

Bütün bu çək-çevir üç saata yaxın davam etdiyi üçün bədənim artıq keyləşməyə başlamışdı, başımda da nə isə bir uğultu vardı.

Amma otaq isti olduğundan bütün bunlara dözmək mümkün idi, çünki bir neçə gün sərasər şaxtada, ayazda əsir olmuşduq.

Mühafizəçilər dustaqları birbəbir masanın önünə gətirirdilər.

Mülki geyimli adamlar hər kəsdən familiyasını və sənətini xəbər alırdılar.

Çox vaxt elə bununla kifayətlənir, bəzən isə "Hərbi sursat oğurlamamısan ki?" və ya "Ayın onunda harada idin və nə iş görürdün?" suallarını verirdilər.

Cavabları isə heç dinləmirdilər, ya da özlərini dinləmirmiş kimi aparırdılar - gözlərini uzaqlara dikib susur, sonra isə xırda-para qeydlər edirdilər.

Tomdan isə həqiqətən beynəlmiləl briqadada döyüşüb-döyüşmədiyini soruşdular. Sənədləri üstündə tutulduğundan bu suala yalan cavab verməsi yersiz olardı.

Xuandan isə elə bir şey soruşmadılar, o elə adını söylədiyini gördü, həmin dəqiqə adamlar qələmlərini işə saldılar. Xuan dedi:

- Yəqin ki, bilirsiniz, qardaşım Xoze anarxistdir.

İndilik buralarda deyil. Mənə gələndə isə, siyasətlə maraqlanmıram, heç bir partiyanın üzvü də deyiləm.

Qarşısındakılar lal-dinməz yazıya girişmişdi. Xuan eləcə hüdüləyib tökürdü:

- Mən tamamilə günahsızam. Başqalarının cəzasını bölüşmək kimi niyyətim də yoxdur.

Onun artıq dili-dodağı əsirdi. Mühafizəçi ona susmağı əmr edərək, oradan çəkib apardı. Növbə mənə yetişdi.

- Siz Pablo İbbiyetasınız?

Bunu təsdiq etdim. Adam kağıza göz ataraq:

- Ramon Qris harada gizlənir? - deyə soruşdu.

- Xəbərim yoxdur.

- Ayın altısından on doqquzuna qədər onu siz gizlətmisiniz.

- Bu heç də belə deyil.

Onlar yenə yazıya girişdilər, mühafizəçi məni otaqdan çıxartdı.

Tomla Xuan koridorda, iki mühafizəçinin əhatəsində dayanmışdı. Üçümüzü də qabaqlarına salıb apardılar. Yolda Tom mühafizəçilərin birindən soruşdu ki:

- İrəlidə bizi nə gözləyir?

- Nə mənada? - deyə həmin adam xəbər aldı.

- Yəni bu nə idi ki, belə - istintaq, yoxsa məhkəmə?

- Məhkəmə idi.

- Yaxşı, bəs görəsən hansı hökm çıxarıldı?

Mühafizəçi quru-quru:

- Hökmü sizə kamerada xəbər verəcəklər - dedi.

Onların bu "kamera" adlandırdıqları yer əslində xəstəxananın zirzəmisi imiş.

Ora dəhşət soyuq idi və hər tərəfdən yel çəkirdi.

Bütün gecəni soyuqdan dişlərimiz biri-birinə dəydi, heç gündüz də sümüklərimiz isinmədi nəmişlikdən.

Bundan əvvəlki beş günü mən arxiyepiskopluğun karserində keçirmişdim; bura lap o orta əsrlərdəki təkadamlıq dustaq quyularını xatırladırdı. Tutulanların sayı-hesabı olmadığından onları hara gəldi basırdılar.

Hər halda mən o karserdəki quyumdan bir elə narazı da deyiləm, çünki ora ən azından bu zirzəmi qədər soyuq deyildi, hərçənd oradakı tənhalıq da adamı dəli edə bilərdi.

Bu zirzəmidə isə mənim özümə görə qulaq yoldaşlarım vardı.

Düzdür, Xuan daha çox ağzına su alıb oturmağa üstünlük verirdi, əvvəla, canını qorxu almışdı, ikincisi də ki, sütül gənc olduğundan danışacaq bir sözü də yox idi. Bəxtimdən Tom söhbətcil adam çıxmışdı və ispanca da əməlli-başlı bilirdi.

Zirzəmidə bir skamya və dörd həsir yataq var idi. Bizi içəri salıb, qapını bağlayandan sonra hərəmiz bir küncdə oturaraq bir müddət susduq. Sonra Tom dilləndi:

- Vəssəlam. Kitabımız burada bağlandı.

- Elədir, - deyə onunla razılaşdım. - Amma, yəqin ki, bizim bu uşağa dəyib-dolaşmazlar.

- Qardaşı partizan olsa da, bunun uşağa heç bir dəxli yoxdur.

Mən Xuana nəzər saldım, sanki o, bizi heç eşitmirdi. Tom sözünə davam etdi:

- Heç bilirsən Saraqosda bunlar nələr edirlər?

Adamları yola düzüb, üstlərindən yük maşınlarıyla o baş, bu başa gedirlər. Bunu bizə əslən mərakeşli bir fərari nağıl etdi. Deyilənlərə görə, bu yolla onlar bir növ hərbi sursata qənaət edirlər.

- Bəs onda benzinə qənaət hansı şəkildə gerçəkləşəcək?

Tomun bu istehzalı danışıqları artıq məni qıcıqlandırmağa başlamışdı.

- Zabitlər isə əlləri ciblərində, siqaretləri damaqlarında yolun kənarıyla var-gəl edirlər.

Bəlkə elə bilərsən ki, bunu o ayaqlarının ucunda can verənləri güllələməklə onların əzablarına son qoymaq üçün edirlər? Ay-hay!

Orda yaralıların fəryadı, bağırtısı ərşə dirənibmiş. Mərakeşli danışırdı ki, lap əvvəl o canının ağrısından heç cınqırını da çıxarda bilmirmiş.

- Amma onların burada eyni oyunu durğuzmayacaqlarından arxayın ola bilərik, çünki nələri də olmasa, sursatları boldur, - dedim.

Zirzəmiyə gün işığı dörd dar nəfəslikdən və tavanın sol tərəfindəki dəyirmi bacadan düşürdü.

Buradan səmanı görmək mümkün idi.

Görünür, əvvəllər bu bacadan zirzəmiyə kömür doldururmuşlar, çünki həmin deşiyin alt tərəfində bir xeyli narın kömür qalaqlanmışdı. Yəqin bu kömürlə də xəstəxananı isidirmişlər.

Müharibə başlananda xəstələri arxa cəbhəyə köçürsələr də, kömürü atıb getməli olublar. Bacanı qapatmaq isə heç kəsin ağlına gəlmədiyindən ara-sıra yuxarıdan yağış çiləyirdi. Qəflətən Tomun canına üşütmə düşdü:

- Lənətə gələsən! Bütün bədənim əsir. Bircə bu çatışmırdı!

O, ayağa qalxıb, gərnəşməyə başladı. Hər hərəkət zamanı köynəyinin yaxasından ağ və tüklü sinəsi gözə dəyirdi.

Sonra o, arxası üstə uzanıb ayaqlarını yuxarı qaldıraraq qayçıvarı hərəkətlər etməyə başladı. Bu ara onun ətli yanbızlarının necə səyridiyi gözümdən yayınmadı.

Belə götürəndə, Tom ətlicanlı və hətta piyli idi.

Özümdən asılı olmayaraq güllə və süngülərin maniəsiz şəkildə onun bu iri və yumşaq yanbızlarını necə dələcəyini gözlərimin önündə canlandırdım.

Bəlkə də o, çəlimsiz birisi olsaydı, belə bir xəyal heç ağlıma gəlməzdi də. Soyuqdan donmurdum, amma əl-ayağımın varlığını da hiss etmirdim.

İtiyi olan adamlar kimi arabir həndəvərimə göz qoyurdum, gözüm yenə gödəkçəmi gəzirdi və bir an sonra xatırlayırdım ki, gödəkçəm elə o gedən gedib.

Bu itki mənə yamanca yer eləmişdi. Onlar geyimlərimizi əynimizdən alıb, əvəzində bizə vaxtilə burada yatan xəstələrin yayda geydikləri kətan paltarları vermişdilər.

Tom yerdən dikəlib, mənimlə üzbəüz oturdu.

- Hə, necədir, isinə bildin?

- Yox, əşşi. Əksinə, nəfəsim təngləşdi.

Saat səkkizə doğru komendantla iki əsgər kameramıza baş çəkdi. Komendantın əlində siyahı vardı. Qapıçıya:

- Buradakıların familiyalarını sadalayın, - dedi.

Cavab gəldi:

- Steynbek, İbbiyeta və Mirbal.

Komendant gözlüyünü taxıb, siyahıya göz gəzdirdi:

- Steynbok… Steynbok… Aha, tapdım. Sizə güllələnmə hökmü çıxarılıb. Hökm sabah səhər icra ediləcək.

Siyahıya təkrar nəzər salaraq dedi:

- O biri ikisinə də həmçinin.

Xuan mızıldandı:

- Amma bu, mümkün deyil. Yəqin bir yanlışlıq olub.

Komendant çaşqınlıqla ona döndü:

- Familyanı de görüm.

- Xuan Mirbal.

- Heç bir yanlış-zad yoxdur. Güllələnmə yazılıb.

Xuan: - Amma mən heç nə eləməmişəm, - deyə israr etdi.

Komendnt çiyinlərini çəkərək bizə sarı döndü:

- Siz basksınız?

- Xeyr.

Görünür, komendantın halı heç özündə deyildi.

- Amma sizin üçünüzün də bask olduğunuzu söylədilər. Belə məlum olur ki, mənim baskları axtarmaqdan başqa daha heç bir dərd-sərim yox imiş. Yəqin ki, keşişə ehtiyacınız olmaz?

Biz susurduq. Komendant dilləndi:

- Hər halda belçikalı həkimi indi yanınıza yollaram. Qoy səhərə qədər yanınızda qalsın.

Bizə əsgər salamı verib, dışarı çıxdı. Tom dilləndi:

- Gördün, hər şey mən deyən kimi çıxdı. Heç kimə güzəştə getmirlər.

- Haqlıymışsan, - deyə razılaşdım. - Yaxşı, bəs bu uşağın günahı nə imiş? Əclaflar!

Əlbəttə, mən bunu insaf xatirinə söylədim, əslinə qalanda isə bu oğlandan sən deyən xoşum gəlmirdi.

Oğlanın üz cizgiləri son dərəcə zərif olduğundan ölüm qorxusu onları tanınmaz dərəcədə dəyişdirmişdi. Bəlkə də üç gün əvvəl o, yeniyetmə oğlan təsiri bağışladığından daha xoşagəlimli imiş.

İndi isə Xuan yıxılmış bir divara bənzəyirdi və adama elə gəlirdi ki, hətta həbsdən çıxsa belə, onun görkəmi bundan sonra necə var elə də qalacaq.

Sütül gənc olduğu üçün adamın ona yazığı gəlirdi, bu mərhəmət hissi eyni zamanda məndə ona qarşı ikrah da oyadırdı, çünki onsuz da ondan zəhləm gedirdi.

Xuandan daha səs-səmir çıxmırdı, bət-bənizi, üzü və əlləri kağız tək ağarmışdı.

O təkrar öz yerində oturub, gözlərini döşəmədə bir nöqtəyə zilləmişdi. Tom xeyli səmimi birisi olduğundan yanaşıb, onun əlini ovcuna almağa cəhd etdi. Oğlan isə qızğın biçimdə ondan aralandı və bu zaman onun üzündən acıqlı bir ifadə oxunurdu. Mən Toma:

- Onu rahat burax. Görmürsən, az qalır hönkürsün.

Könülsüz də olsa, Tom ondan əl çəkdi.

Görünür, o, bu oğlanı öz taleyi haqda ağır fikirlərdən ayırmaq üçün oxşamaq, sakitləşdirmək istəyirdi.

Belə şeylər nədənsə mənim əsəblərimə toxunur, çünki ölüm haqda fikirləşməyə heç vaxt sən deyən imkanım olmayıb. Amma indi iş elə gətirib ki, başıma gələnlərdən dolayı mən də bu barədə düşünməyə məcburam.

Tom məndən soruşdu:

- Bura bax, sən heç bunlardan kimi isə gedər-gəlməzə yollamısan?

Cavab vermədim. Belə olan halda Tom avqustun əvvəlindən bəri altı adamı necə gəbərtdiyini nağıl eləməyə başladı.

Düşdüyü durumla əlaqədar olaraq onun öz-özünə hesabat vermədiyi və vermək istəmədiyi göz qabağındaydı.

Əslində mən özüm də bu baş verən olaylardan heç nə anlamasam da, artıq öz ölüm hökmümlə razılaşmağımın necə ağır olduğu, üstümə yağacaq güllə yağışının bədənimi necə dəlmə-deşik edəcəyi haqda düşünürdüm.

Hər halda bütün bu hisslərin mövcud gerçəkliyə elə bir dəxli yox idi.

Həm də narahat olmağa dəyməzdi, bütün bunları götür-qoy etmək üçün qarşıda uzun bir gecəm var idi.

Qəflətən Tom öz hekayətinə ara verdi. Gözaltı ona baxdığımda onun da rənginin qaçdığının şahidi oldum.

Üzündən yazıqlıq yağırdı, daxilən:

"Bəli də, indicə başlanacaq!" deyə düşündüm. Hava isə qaralmaq üzrəydi, tavandakı bacadan və dəliklərdən süzülərək, küncdə komalanmış kömür tozu ilə qarışan ölgün işıq döşəmədə qəribə ləkələr yaradırdı.

Gözüm bacadan içəri boylanan bir ulduza sataşdı: aydın və ayazlı bir gecə idi.

Qapı açıldı, zirzəmiyə iki mühafizəçi daxil oldu. Onların ardınca içəri girən sarışın adam belçikalıların hərbi geyimində idi.

Bizimlə salamlaşandan sonra dedi:

- Mən həkiməm. Bu ümidsiz vəziyyətinizi sizlərlə paylaşmaq üçün yanınızda gecələyəcəyəm.

Səsi həlimdi, danışığı mədəni təsir bağışlayırdı. Özümü saxlaya bilməyib soruşdum:

- Soruşmaq ayıb olmasın, o niyə?

- Tamamən sizin qulluğunuzdayam. Bu son saatlarınızı yüngülləşdirmək üçün əlimdən gələni etməyə hazıram.

- Axı, niyə məhz bizə baş çəkmisiniz? Hospitalda başqaları da var.

O müəmmalı şəkildə:

- Məni məhz sizin yanınıza göndərdilər, - dedi.

Sonra isə söhbətin məcrasını dəyişmək üçün:

- Siqaret istəyirsiniz? Qonaq olun. Hətta siqaram da var, - deyə bizə ingilis siqaretləri və Havana siqarları uzatsa da, bundan imtina etdik.

Gözümü bir an belə ondan çəkmədiyimdən o, öz üzərində basqı hiss edirdi. Ona:

- Siz buraya heç də içinizdəki mərhəmət hissi gətirməyib.

Mən sizi tanıdım. Əsir alındığım gün sizi kazarmanın həyətində görmüşdüm. Onda siz də elə indiki cəlladlarımızın arasında idiniz, - dedim.

Onun iç üzünü açmaq niyyətimə baxmayaraq, bu fikirdən azca sonra daşınmağıma özüm də heyrət etdim, çünki onun kimliyi məndən ötrü artıq maraqsız olmuşdu.

Əvvəllər isə mən bir adamın yaxasından yapışırdımsa, ondan belə asan-asan qopmazdım. İndi isə heç ağız yormağa da həvəsim qalmamışdı. Çiyinlərimi ataraq, üzümü başqa yana tutdum.

Az sonra başımı qaldıranda belçikalının böyük maraqla mənə göz qoyduğunu gördüm. Onun mühafizəçiləri isə həsirin üstündə oturmuşdular.

Uzun-diraz Pedro darıxdığından heç bilmirdi canını hara qoysun, o biri əsgər isə elə hey başını yelləyirdi ki, yuxulamasın.

Qəflətən Pedro:

- Lampa gətirim? - deyə xəbər aldı.

Belçikalı cavabında başını tərpətdi və fikrimdən keçdi ki, deyəsən bunun mədəniyyəti bir bostan müqəvvasınınkından heç də artıq deyilmiş. Amma hər halda zalım adama da bənzəmirdi.

Həkimin soyuq, mavi gözlərinə diqqət yetirəndən sonra qət etdim ki, o, mənlik sahibi olmadığı üçün bu dərəcədə alçalmağa razılaşıb. Pedro eşiyə çıxdı, az sonra gətirdiyi nöyüt lampasını skamyanın bir qırağına qoydu.

Lampa sayəsində ətraf güclə işıqlanırdı, amma hər halda kor qaranlıqla müqayisədə buna da şükür etməliydik.

Ona qədər isə biz sanki zülmətin dibində oturmuşduq. Mən uzun müddət gözümü lampanın tavana saldığı işığa dikib durdum.

Tilsimlənibmiş kimi gözümü oradan ayıra bilmirdim.

Birdən bütün reallıq qeybə çəkildi. Tavandakı işıq da həmçinin. Gözümü açanda ağır və çəkilməz bir yük altında qalıbmış kimi diksindim. Yox, bu nə qorxu hissi idi, nə də ölüm qayğısı.

Buna hər hansı bir ad vermək mümkün deyildi. Yanaqlarım alışıb yanırdı, ağrıdan az qalırdı başım çatlasın.

Ağrı-sızıdan qıvrılaraq, yoldaşlarıma nəzər saldım. Tom üzünü əlləri arasına aldığından onun yalnız ağ, piy basmış peysəri gözə dəyirdi.

Balaca Xuanın vəziyyəti isə lap xarablaşmışdı: ağzı yarıaçıq qalmışdı, burnunun pərələri aramla qalxıb-enirdi.

Belçikalı yanaşıb, əlini oğlanın çiyninə qoydu: görünür, bu yolla o, ona ürək-dirək vermək istəyirdi, amma gözlərindən əvvəlki soyuqluq heç də çəkilməmişdi. Həkim üsulluca əlini uzadıb, oğlanın əlindən tutdu.

Xuan tərpənmirdi. Belçikalı üç barmağını onun biləyinin üzərinə qoymuşdu.

Bu ara soyuqqanlı üzünü bir azca da irəli əydi ki, arxasını tam mənə dönsün. Qəddimi bir az da qabağa əyincə, onun, saatına baxaraq oğlanın bilək nəbzini saydığını gördüm.

Oğlandan aralandığında Xuanın biləyi halsız şəkildə aşağı düşdü. Belçikalı gəlib divara söykəndi, sonra nə isə vacib bir şey xatırlayıbmış kimi bloknotunu çıxarıb, oraya nə isə yazdı.

Mən çılğınlıq içərisində düşündüm: "Əclaf! Həddin var, bir mənim də nəbzimi yoxla, onda görərsən ki, adamın başını necə əzirlər". Amma o mənə yaxınlaşmadı.

Başımı yuxarı qaldıranda mənə göz qoyduğunu gördüm.

Düz həkimin gözlərinin içinə baxdım. O, kübar bir tərzdə soruşdu:

- Necə bilirsiniz, zirzəmi çox da soyuq deyil ki?

Görünür, soyuq öz canına işləmişdi, çünki bu, onun göyərmiş sir-sifətindən bəlli olurdu.

- Yox, mən üşümürəm, - dedim.

Amma bu cavabdan sonra da o, öz sərt baxışlarını məndən çəkmədi.

Birdən hər şey mənə əyan oldu.

Əlimi üzümə çəkdim: üzümü tər bürümüşdü. Qışın oğlan çağında, bu bumbuz, yel vurub yengələr oynayan zirzəmidə məni tər yuyub aparırdı. Əlimi saçlarımda gəzdirdim: onlar da curumbul su idi. Tərdən kürəyimə yapışan köynəyimi sıxsaydın, yəqin ki, su tökülərdi.

Bir saatdan bəri məndən sel kimi tər getsə də, bunu heç hiss eləmirmişəm.

Bu sarı donuz isə bayaqdan bütün bunların fərqində imiş. Yəqin o, yanaqlarımdan axan təri süzərək düşünürmüş ki, bütün bunlar qorxunun və bəlkə də patoloji qorxunun nişanəsidir.

Özünü normal adam saydığı üçün və buradakı soyuğu normal adamlar kimi hiss etdiyindən o, bəlkə də qürrələnirmiş. Yaxınlaşıb, ona bir-iki çəkmək keçdi ürəyimdən.

Amma yerimdən dikəlmək üçün elə ilk cəhdimdə utanc və qəzəb hissi məni tərk etdiyindən laqeydləşərək təzədən skamyaya çökməli oldum.

Yenidən dəsmal çıxarıb, boyun-boğazımın tərini silməkdən başqa əlimdən bir şey gəlmədi.

Saçlarımın uclarından necə tər süzüldüyünü açıq-aşkar hiss etdiyim üçün artıq canım sıxılırdı.

Bir qədər sonra tərimi silməyə ara verməli oldum, çünki dəsmal yamyaş olsa da, tər kəsilmək bilmirdi. Altıma da su çıxdığından şalvarım skamyaya yapışmışdı. Birdən balaca Xuan dilləndi:

- Siz həkimsiniz?

- Həkiməm, - deyə belçikalı cavab verdi.

- Deyin… bu ağır və… uzun çəkir?

- Hə, bu… əgər… Yox, ani olur, - deyə belçikalı təsəlliyə keçdi. Bunu söylədiyi zaman onun üzü pullu müalicə ilə məşğul olan həkimlərinkinə məxsus bir ifadə almışdı.

- Amma eşitdiyimə görə… deyirlər ki… guya bəzən… birinci atəşlə iş bitmir.

Belçikalı başını yellədi:

- Birinci atəşlə əsas orqanlar sıradan çıxmazsa, belə olur.

- Onda tətiyi təzədən çəkib, adamı bir də nişan alırlar ki?

Bir az ara verərək, xırıltılı səslə əlavə etdi:

- Buna da müəyyən vaxt gedir?

Onu daha çox cismani əzablar rahatsız edirmiş və onun yaşında bu, təbii sayılmalıdır.

Mən isə belə şeyləri ağlımın ucundan belə keçirmirdim və bu cür qan-tərə batmağım da ağrılar qarşısındakı qorxumla bağlı deyildi. Yerimdən qalxıb, kömür yığınına tərəf getdim.

Tom bundan diksinib, qəzəblə məni süzdü: şəpşəplərim ətürpərdici səslər çıxarırdı. Öz-özümə düşündüm ki, görən mənim də üzümün rəngi onunku kimi solğundur?

Səma şairanə idi, dayandığım yerə işıq düşmürdü, başımı qaldıranda ilk öncə gözümə Böyük Ayı bürcü sataşırdı.

Amma indiki vəziyyətim əvvəlkindən bir az fərqlənirdi: əvvəllər, arxiyepiskopluq karserində saxlandığım vaxtlar mən istədiyim vaxt göy üzünün bir parçasını görə bilirdim və bu, içimdə müxtəlif xatirələr oyatmağa yetirdi.

Məsələn, sabahlar, göy üzü açıq mavi rəngdə və şəffaf olduğu vaxt Atlantik okeanın çimərlikləri yaddaşımda canlanırdı.

Günortaya doğru, günəş öz qızıl taxtına oturanda isə Sevilya barlarında zeytunla ançous (=duza qoyulmuş hamsa balığı – A.Y.) yeyib, mansanilya şərabı içdiyim vaxtlar xatirimə gəlirdi. Günortadan sonra kölgə tərəfə keçəndə isə arenanın tam yarısını örtən kölgə yadıma düşürdü, həmin vaxt arenanın digər yarısı qızmar günəş altda qovrulurdu.

O vaxtlar səmanı belə, yəni yarımçıq süzə bildiyim üçün qəlbim sıxılırdı. İndi isə səmanı tam rahatlıqla süzürdüm: bu dilsiz göylərlə bağlı yaddaşımda heç nə baş qaldırmırdı. Bu isə mənə daha çox ləzzət edirdi.

Öz yerimə qayıdıb, Tomun böyründə əyləşdim. Susurduq.

Bir müddət sonra o alçaq səslə danışmağa başladı.

Artıq sükut ondan ötrü dözülməz idi, yalnız danışmaq yoluyla o, özünün var olduğuna inana bilirdi. Üzünü başqa səmtə tutub danışsa da, mənə xitabən danışdığını təxmin etmək mümkün idi.

Çox yəqin ki, məni bu görkəmdə, yəni qan-tər içində və avazımış halda görməkdən ehtiyat edirdi: artıq biz onunla biri-birimizə bənzəməyə başlamışdıq və haradasa güzgü əvəzinə qarşıdakı sifətə göz atmağımız bəs idi.

O, üzünü aramızda yeganə canlı sayılan belçikalıya tutaraq:

- Sən bunu anlamağa qadirsən? - deyə xəbər aldı. - Mən isə yox.

Mən də alçaq səslə danışmağa başladım. Bu vaxt üzümü belçikalıya tutmuşdum.

- Nəyi deyirsən ki?

- Yəni bir az sonra başımıza gələcək hadisəni ağlımın kəsdirə bilmədiyini deyirəm. - Mən Tomdan əcayib qoxu gəldiyinin ancaq indi fərqinə vardım. Görünür, adi vaxtlara nisbətən iybilmə hissim güclənmişdi. Mən kinayə ilə:

- Eybi yox, bir azdan anlarsan.

Amma o yenə əvvəlki tərzdə sözünə davam etdi:

- Yox, bu ağlasığmazdır. Mən son nəfəsə qədər dəyanətlə dayanmağa hazıram, amma ən azından onu bilmək istərdim ki…

Belə çıxır ki, bir az sonra bizi eşiyə çıxaracaqlar. Bizimlə üzbəüz bu əclaflardan da bir dəstə düzüləcək. Sən bilən onlar neçə nəfər olacaq?

- Bilmirəm, beş də ola bilər, səkkiz də. Amma bundan çox olmazlar.

- Yaxşı. Deyək ki, səkkiz. Onlara: "Nişan al!" əmri verilincə mən üstümə səkkiz tüfəngin tuşlandığını görəcəyəm.

O zaman mən geriyə, divara doğru geri çəkilmək istəyəcək, divara söykənəyəcəm, hətta var gücümlə divara sıxılmağa cəhd edəcəyəm. Divar isə qorxulu yuxularda olduğu kimi məni geriyə itələyəcək.

Bax, bütün bunları təsəvvürümə gətirə bilirəm. İnan ki, həm də tam aydınlığı ilə!

- İnanıram, - dedim. - Bunu heç mən də səndən pis bacarmıram.

- Yəqin ki, bütün bunlar çox ağırdır.

Çünki onlar adamı eybəcərləşdirmək üçün onun ağzını və ya üzünü nişan alırlar, - deyəndə onun səsində qəzəb oxundu. - Mən indidən alacağım yaraları hiss edirəm, bir saat olar ki, boynum və başım ağrımağa başlayıb.

Həm də bu, həqiqi ağrıdan da betərdir, çünki həqiqi ağrını mən ancaq sabah səhər duyacağam. Görəsən ondan sonra nə olacaq?

Bununla onun nə demək istədiyini mən yaxşı anlayırdım, amma onun bundan agah olmasını istəmirdim.

Elə mən özüm də eyni ağrıları bütün bədənimdə hiss edir, onları yüngül yaralar və çapıqlar kimi varlığımda daşıyırdım.

Mən bu ağrılara nə öyrəşə bilirdim, nə də yoldaşım kimi onlara ciddi əhəmiyyət verirdim.

- Sonra? - deyə tərs-tərs xəbər aldım. - Sonra isə sən qurda-quşa yem olacaqsan.

Bunun ardınca o, artıq öz-özüylə danışmağa başladı, hərçənd yenə də gözünü belçikalıdan ayırmırdı.

O isə elə bil ki, əsil lal-kar idi. Onun buraya niyə gəldiyini mən yaxşı bilirdim: bizim fikirlərimiz onu heç də maraqlandırmırdı.

O buraya bizim indilik həyat eşqi qaynayan, amma ölümün ağzında bulunan bədənlərimizi tədqiq etmək üçün gəlmişdi.

- Bu eynilə qorxunc yuxuları xatırladır, - deyə Tom sözünə davam etdi. - Nə isə başqa bir şey haqda düşünmək istəyirsən, sənə elə gəlir ki, bunu bacarırsan və haradasa bir an sonra artıq nəyi isə qavramaq həddinə yetişirsən, amma bu yerdə hər şey dağılır, buxarlanır, puç olub gedir.

Öz-özümdən soruşuram: "Bəs sonrası?"

Cavab verirəm: "Sonrası olmayacaq." Amma bunun nə demək olduğunu yenə də anlaya bilmirəm.

Bəzən mənə elə gəlir ki, hardasa hər şeyi anlamışam… amma yenə də hər şey puça çıxır, təkrar ağrılar, güllələr və yaylım atəşləri haqda düşünməyə başlayıram.

Mən sənə and içə bilərəm ki, mən sözün əsil mənasında materialistəm və inan ki, ağlım hələlik başımdadır, amma yenə də bunlardan bir şey anlaya bilmirəm. Öz meyidimi gözümün qabağına gətirirəm, burada çətin elə bir şey yoxdur, hətta həmin vaxt onu görənin Mən olduğumu və bu meyidi nəzərdən keçirən gözlərin mənimkilər olduğunun da fərqindəyəm.

Özümə təlgin etmək istəyirəm ki, mən daha heç nə görməyəcək və bir də heç nə eşitməyəcəyəm, həyat isə yenə davam edəcək - əlbəttə, artıq mənsiz, başqaları üçün.

Amma belə fikirlər bizlərə yaddır. İnan ki, əvvəllər də nə isə bir şeyin intizarında mən kirpiyimlə od götürüb, sabahı dirigözlü açmışam. Amma indi, Pablo, bizi gözləyən tamamilə başqa şeydir.

O getdikcə üstümüzə çökür və buna özünü hazırlamaq heç də asan iş deyil.

- Mumla, - dedim. - Bəlkə sənin üçün keşiş-zad çağıraq?

O susdu. Məni adımla çağırmağından, xırıltılı səslə danışıb, özünü uzaqgörən adam kimi qələmə verməkdən onun xoşlandığını artıq öyrənmişdim.

Bütün bu xasiyyətləri ilə zəhləmi tökmüşdü, amma nə edəsən ki, irlandların çoxusu belədir.

Mənə elə gəldi ki, ondan kəskin sidik qoxusu vurur.

Əslinə qalanda, mənim Tomla elə bir yaxınlığım yox idi və onunla birlikdə öləcəyimizi bildiyim üçün bu münasibəti dərinləşdirməyə də niyyətli deyildim. Məndən ötrü bu, sən deyən vacib bir şey olmaqdan çıxmışdı.

Başqa adamlarla isə bu məsələ tamamilə başqa cür idi. Məsələn, elə Ramon Grisi götürək.

Xuanla Tomun yanında mən özümü tamamilə yalqız hiss edirdim.

Bəlkə də bu, mənim üçün daha əlverişli idi: əgər Ramon burada olsaydı, indiyə mən çox yəgin ki, birtəhər olmuşdum.

Elə belə götürəndə isə mən hər şeyə dözürdüm və axıra qədər də beləcə dözmək niyyətindəydim.

Tom isə artıq sözləri qatmaqarışıq şəkildə çeynəməyə başlamışdı.

Özünü ölüm barədə düşünməkdən məhrum etmək üçün onun durmadan danışdığı artıq gün kimi aydın idi. Ondan böyrəkləri xəstə adamın sidiyinin qoxusu gəlirdi.

Amma ümumiyyətlə götürəndə, mən onun söylədiyi fikirlərlə razı idim və danışmağa qalarsa, mən də eyni şeyləri söylərdim: indi ölmək adama yersiz bir şey kimi gəlirdi.

Öləcəyimi gözümün altına aldığım o andan etibarən ətrafdakı hər şey mənə mənasız görünürdü: kömür tozu yığını da, oturacaq da, Pedronun iyrənc sifəti də.

Amma mən bu haqda düşünmək istəmirdim, hərçənd hamımızın bu gecə ortaq dərdimizi düşünüb, ortaq qorxu çəkəcəyimizi və ortaq soyuq tərə bələnəcəyimizi yaxşı anlayırdım.

Gözaltı onu süzdüyümdə ilk dəfə o mənə qəribə təsir bağışladı: Tomun üzünə ölüm kölgəsi çökmüşdü.

Onun bu vəziyyəti bütün qürurumu qırdı - bu son iyirmi dörd saatı Tomla baş-başa keçirmişdik, onunla dərd-sərimi bölüşmüşdüm və bütün bu müddətdə aramızda yerlə göy qədər fərq olduğunu düşünmüşdüm.

İndi isə məlum olurdu ki, biz, ekizlər qədər biri-birimizə bənzəyirmişik və bunun da yeganə səbəbi bizi eyni ölümün gözləməsi imiş. Tom əlimi ovcuna aldı, üzünü yana tutaraq:

- Pablo, mən bunu bilmək istəyirəm… hər an özümdən bunu xəbər alıram: doğrudanmı biz həyatdan silinib gedəcəyik? - dedi.

Mən əlimi onun ovcundan çəkərək, dedim:

- Sən bir altına diqqət elə, sarsaq.

Onun ayaqlarının arasında yaranan gölməçəyə şalvarından damcılar axırdı. O çaşqınlıqla mızıldandı:

- Bu nədir belə?

- Sən altını islatmısan - dedim.

O özündən çıxaraq:

- Yalandır! Yalandır! Mən heç nədən qorxmuram.

Üzündə saxta rəhmdillik oxunan belçikalı ona yaxınlaşdı:

- Halınız fənadır?

Tomdan səs çıxmadı. Belçikalının nəzərləri yerdəki gölməçəyə dikilmişdi. Səsində qəzəb duyulan Tom:

- Heç özüm də bilmirəm ki, bu necə oldu, - dedi. - Amma mən qorxmuram. Nəyə istəyirsiniz and içərəm ki, mən qorxmuram!

Belçikalı susub durmuşdu. Tom siyimək üçün qalxıb küncə tərəf yönəldi. Geri dönüb, nəfəyini bağladıqdan sonra skamyaya çökdü və daha cıqqırını belə çıxarmadı.

Belçikalı yenə qeydlər aparmağa başladı.

Bizim baxışlarımız ona dikilmişdi. Üçümüzün də.

Çünki o diri idi!

Onun hərəkətlərindən də dirilik yağırdı, gələcəyə də diri adam kimi baxırdı: normal bir canlı kimi onun da bədəni bu zirzəmidə soyuqdan əsirdi, yeyib-yatmış, bəslənmiş vücudu hələ ki, onun sözünə baxırdı.

Amma biz artıq bədənimizin varlığını duymurduq və ya bu duyğu ilə onunku arasında çox böyük təfavüt vardı.

Nəfəyimin aşağısını yoxlamaq ürəyimdən keçsə də, buna cəhd eləmirdim.

Gözlərim belçikalıya - öz əzələlərini istədiyi kimi idarə edən, ayaqlarının üzərində inamla dayanan, sabahkı günün qayğıları ilə baş-başa qalan bu adama - zillənmişdi.

Bizlərlə - gözünü ondan ayırmamaqla bu adamın qanını içməyə hazır olan və kabusu xatırladan üç qulyabanı ilə - onun arasında bir uçurum vardı.

Bu heyndə o, balaca Xuana yanaşdı.

Bu yeniyetmə oğlanın başını sığallamağa onu nəyin vadar etdiyini söyləmək çətin idi, bəlkə də bunu onun sənəti tələb edirdi və ya sadəcə qəlbində adi mərhəmət hissi baş qaldırmışdı.

Əgər bu belə idisə, bütün gecə ərzində rəhmdillik hissi nədənsə özünü tək bircə kərə biruzə vermişdi.

O, Xuanın başını və boynunu oxşadı, gözünü ondan ayırmayan oğlan isə etiraz etməməsinə baxmayaraq qəflətən ikiəlli onun əlindən yapışdı və vəhşi baxışlarını həkimin üzünə dikdi.

O, belçikalının əlini ovuclarının arasında tutmuşdu və bundan artıq xeyir gözləmək olmazdı: sanki bir cüt qara kəlbətin rəngi qaçmış taqətsiz əli sıxırdı.

Mən bunun ardınca nə baş verəcəyini o dəqiqə anladım, yəqin ki, elə Tom da.

Amma belçikalı bunu öz qayğısına qarşılıq kimi dəyərləndirdiyindən üzündə mehriban bir təbəssüm donmuşdu.

Bu yerdə oğlan gözlənilmədən ağ, koppuş əli dodaqlarına apararaq onu dişləməyə çalışdı. Belçikalı əlini geri çəkdi və səndələdiyi üçün divara söykəndi.

Dəhşət dolu gözlərini düz bir dəqiqə bizə dikib durdu; bizim onun kimi adam olmadığımızı deyəsən ən nəhayət anlamışdı.

Onun qəfil qəhqəhəsinə mühafizəçilərdən biri yerindən dik atıldı.

O birisi isə hələ də mürgüləyirdi, yarıörtülü göz qapaqlarının altından gözünün ağı işıldayırdı. Özümdə yorğunluq və ruh yüksəkliyi hiss edirdim.

Artıq öz ölümüm haqda və dan yeri söküləndə nələr baş verəcəyini düşünməkdən tamam usanmışdım.

Onsuz da fikirləşməklə bir yana çıxmaq mümkün deyildi, bu vəziyyətdə bütün sözlər öz mənasını itirdiyindən yersiz görünürdülər. Amma fikrimi başqa bir şeyə də yönəldə bilmirdim, o dəqiqə üstümə tuşlanan tüfəng lülələri təkrar gözümün qabağında peyda olurdu.

Təxminən iyirmi dəfə mən öz güllələnmə səhnəmi xəyalımda canlandırdım, bir dəfə isə mənə elə gəldi ki, məni gerçəkdən o dünyaya yollayırlar, görünür, xərifləməyə başlayırdım.

Məni divara sarı sürüklədikləri zaman çırpınaraq, onlardan rəhm diləyirdim.

O ara yuxudan ayılıb, belçikalıya göz qoydum, çünki yuxuda çığıracağımdan ehtiyat edirdim. Amma belçikalı sakit-sakit bığlarını tumarlayırdı və görünür, elə bir şey hiss etməmişdi.

İstəsəydim, bir balaca yuxulaya da bilərdim, çünki iki gündən bəri göz qırpmadığım üçün artıq birtəhər olmaq üzrəydim.

İndi qalan ömrümün iki saatını yuxuda itirmək isə mənə ağır gəlirdi, çünki onsuz da onlar sübh tezdən məni yuxulu-yuxulu eşiyə çıxarıb, əlüstü o dünyaya yola salacaqdılar.

Mən isə bunu istəmirdim, istəmirdim ki, məni heyvan kimi öldürsünlər, buna görə də hər şeyi özüm üçün aydınlaşdırmalıydım. Bundan əlavə yuxumu qarışdıracağımdan da ehtiyat edirdim.

Fikrimi cəmləşdirmək üçün ayağa qalxıb, var-gəl etməyə başladım, olub-keçənləri xatırlamağa çalışdım.

Nəticədə xatirələrin güclü axarına düşdüm. Onların arasında şirinləri də vardı, acıları da. Hər halda onlar indi mənə belə təsir bağışlayırdılar.

Xatirimdə müxtəlif əhvalatlar baş qaldırır, tanış üzlər canlanırdı.

Valensiya yarmarkasında öküzün buynuzlarına aldığı cavan novilyeronun sifəti, əmilərimdən birinin siması və bir də Ramon Qrisin üzü təkrar xəyalımda canlandı. İyirmi altıncı ildə üç ay sərasər işsiz dolaşdığımı, acından üzüldüyüm günləri xatırladım.

Qrandada gecələdiyim skamya gəldi xəyalıma: düz üç gün dilimə heç nə dəymədiyi üçün dişim dilimi kəsirdi, amma ölmək də istəmirdim. Bütün bunları xatırladıqca üzümə təbəssüm qonurdu.

O vaxtlar xoşbəxtlik, azadlıq və qadınlar yolunda mən özümü böyük bir ehtirasla oda-atəşə atırdım. Amma bunları nə üçün edirdim?

Ona görə ki, İspaniyanın xilaskarı olmaq istəyirdim, Pi-i-Marqala sitayiş edirdim, anarxistlərə qoşulmuşdum, mitinqlərdə çıxış edirdim və bütün bunları ciddi olaraq qəbul etdiyim halda ölümün varlığını tamamilə unutmuşdum.

Belə anlarda mənə elə gəlirdi ki, öz taleyimi ovcumun içi kimi bilirəm, indi isə anlayıram ki, bütün bunlar iyrənc bir yalandan başqa heç nə deyilmiş!

Mənim həyatımın qara qəpik qədər də qiyməti yox imiş, çünki onun uğursuz sonluğu əvvəl-başdan da bəlli imiş.

Əgər indiki kimi, künc-bucaqda çürüyəcəyimi bilsəydim, yəqin ki, bir vaxtlar küçələrdə o baş bu başa cananların ardınca kölgə kimi dolaşmaz, heç yerimdən belə qımıldanmazdım.

İndi isə artıq mənim üzümə həyatın qapıları bağlanmışdı, kilidlənmişdi və bu qapı arxasındakı bütün işlər yarımçıq, natamam qalmışdı. Buna baxmayaraq mən keçmiş həyatımın gözəlliyini etiraf etməyə hazır idim.

Amma hər hansı bir şeyi onun ilkin cızma-qarasına görə qiymətləndirmək olmaz axı?

Mən bir şey anlamadan, bilmədən öz hesablarımı əbədiyyət üçün tutmuşdum.

İndi isə heç nəyə heyifsilənmirdim, amma heyifsilənməyə dəyən bir çox şeylər var idi, məsələn, mansanilya şərabı və ya Kadis yaxınlığındakı kiçik çimərlikdə istirahət kimi, amma ölüm hökmü qarşısında bunların cazibədarlığı sıfıra enmişdi.

Qəflətən belçikalının ağlına çox gözəl bir fikir gəldi:

- Dostlar, doğmalarınıza çatdırılacaq hər hansı istəyiniz varsa, mən bunu yerinə yetirə bilərəm. Əlbəttə, əgər hərbi rəhbərlik buna izin verərsə…
Tom mızıldandı:

- Mənim heç kəsim yoxdur.

Mən susurdum. Aradan bir az keçmiş Tom məndən:

- Yəni sən Konçaya heç nə söyləmək istəmirsən? - deyə xəbər aldı.

- Yox.

Belə söhbətlərdən mənim zəhləm gedir. Amma burada günah ancaq mənim özümdə idi: keçən gün dilimi dinc saxlaya bilməmiş və Konça haqqında özüm ona söz açmışdım.

O qızla düz bir il yaxınlıq etmişdim.

Onunla beş dəqiqəliyinə baş-başa qalmaq xətrinə dünənəcən bəlkə də qolumu balta altına qoymağa hazır idim.

Bəlkə elə dünən bu həsrət mənə güc gəldiyi üçün özümü saxlaya bilməyib, Toma bu qız barədə sirr gəlmişdim. Amma indi mən sevgilimlə görüşmək belə istəmirdim, çünki ona deyiləsi elə bir sözüm qalmamışdı.

Bəlkə indi onu qucaqlamaq da ağlımdan keçməzdi, bütün bədənim mənə boz-bulanıq, iyrənc və lırtma palçıq təsiri bağışlayırdı və onunla qucaqlaşdığım zaman onun bədəninin də mənə eyni təsiri aşılayacağını artıq özümə təlqin etmişdim.

Yəqin mənim ölüm xəbərimi eşidən Konça hönkürüb ağlayacaqdı, bir neçə aylığa bəlkə həyatdan küsəcəkdi. Amma hər halda ölüm hökmü tək MƏNim üçün veriləcəkdi.

Onun gözəl və məlahətli gözlərini xatırlayıram: mənə baxdığı zaman onun baxışlarından varlığıma sanki nə isə anlaşılmaz bir şey axırdı.

Yəqin indi daha bu da mənə kömək etməyəcəkdi: çünki indi artıq mən onun baxışlarından da heç nə anlamayacaqdım, bu baxışlardakı məna gəlib mənə çatmayacaqdı. Yalqızlıq məni sarmışdı.

Tom da yalqız idi, amma onun vəziyyəti mənimkindən fərqli idi. İndi o, çömbələrək, yarı heyrət, yarı təbəssüm dolu baxışlarla skamyanı süzürdü. Sonra o sanki nəyi isə uçuracaqmış kimi ehtiyatla skamyaya toxundu, birdən diksindiyi üçün əlini tez də geri çəkdi.

Tomun yerində mən olsaydım, skamyanı bu cür süzməkdən vaz keçərdim, çünki bu, bir İrland oyununu xatırladırdı.

Amma ətrafdakı əşyaların adama bir qədər qəribə təsir bağışladığını mən də sezmişdim: əvvəlkinə nisbətən onlar sanki boşalmış və öz sərhədlərini itirməyə başlamışdılar.

Nəzərlərim skamyaya, lampaya, kömür yığınına dikildiyi zaman ağlımda bir tək fikir doğurdu: mən yoxluğa məhkumam.

ÖZ ÖLÜMÜMÜ mən, əlbəttə, açıq-aşkar təsəvvürümə gətirməkdə çətinlik çəkirdim, amma o hər yerdən, ən çox da əşyalardan gözümün içinə baxırdı.

Onların məndən qaçmağa, məndən uzaqlaşmağa can atmaları və bunu can verən adamın ətrafındakı adamlar kimi sezilmədən, əl altından etmələri gözümdən yayınmırdı. Bu həddə gəldiyimdə mən Tomun bir az əvvəl skamya ilə deyil, məhz ÖZ ÖLÜMÜ ilə təmasa girdiyini anladım.

Həmin an mənə deyilsəydi ki, məni ölüm hökmü gözləyir və mən arxayın istədiyim tərəfə baş alıb gedə bilərəm, bu mənim ruhi tarazlığımı zərrəcə pozmazdı: əgər sənin öz ölümsüzlüyünə olan inamın sarsılıbsa, onda bu hökmün icrasını nə qədər gözləyəcəyinin elə bir fərqi qalmır - bir neçə saat, yoxsa bir neçə il.

Odur ki, artıq heç nə vecimə gəlmirdi, heç nə iç dəngəmi pozmurdu.

Amma digər yandan bu rahatlığın özü adamı dəhşətə gətirirdi, bunun səbəbkarı isə bədənim idi: gözlərim gördüyü, qulaqlarım isə eşitdiyi halda bu orqanların idarəsi əlimdə deyildi - tir-tir əsən bədənimi tər yuyub aparırdı və o, kontrolumdan çıxmışdı.

Bu, artıq mənim vücudum deyil, bir başqasınınkı idi və ona nə olub-olmadığını öyrənməm üçün ona toxunmaq ehtiyacım doğurdu.

Bəzən isə onun varlığını hələ də hiss edirdim: bu vaxt mənə elə gəlirdi ki, şığıyan təyyarə kimi harasa quylanıram və o ara ürəyim sinəmdə dəli kimi çırpınırdı. Bundan ürəyim heç də təskinlik tapmırdı: bədənimin başına gələn bütün bu dəyişimlər iyrənc, ikibaşlı və çiyrindirici oyun təsir bağışlayırdı.

Bütün bunlarla belə, bədənim özünü farağat aparırdı və mən, sinəmə amansız bir əcinnə daraşıbmış kimi, özümdə bir ağırlıq hiss edirdim. Sanki nəhəng bir zəli bədənimə sarmaşıb dolaşmışdı.

Əlimi şalvarımda gəzdirib, onun quruluğunu yoxladım: hər ehtimala qarşı kömür yığınının üstünə siyidim, amma bilmədim içimdən çıxan sidikdir, yoxsa ki tər.

Cibindən saatını çıxarıb süzən belçikalı dedi:

- Dördün yarısıdır.

O əclaf bunu bilərəkdən edirdi! Tom isə bu ara yerindən dik atıldı - biz zamanın əleyhimizə işlədiyini sanki unutmuşduq: bizi zülmət kimi qalın yorğanıyla bürüyən gecənin nə vaxt düşdüyündən heç duyuq da düşməmişdik.

Balaca Xuan da dilə gəldi. Qollarını geriyə qanıran uşaq çığırırdı:

- Ölmək istəmirəm, mən ölmək istəmirəm!

Əllərini yana açaraq, zirzəminin o biri başına götürülən uşaq üzüquylu həsirin üstünə yıxılıb hönkürdü.

Bulanıq gözlərini ona yönəldən Tomun uşağın könlünü almağa heç meyli yox idi. Bizdən daha çox çığır-bağır salsa da, bu uşaq hər halda bizdən artıq iztirab çəkə bilməzdi.

Xuanın vurnuxması isə bir yol tərləməklə ölümcül mərəzdən qurtulmağa çalışan xəstənin davranışını xatırladırdı. Bizim durumumuzu bütün bunlar dəyişə bilərdimi ki?!

Uşağın öz ölümünə deyil, çarəsiz durumuna acıyaraq ağladığına göz qoyurdum.

Bir ara, ötəri olaraq mənə elə gəldi ki, belə getsə, mən də ona qoşulub öz acınacaqlı halıma hönkürəcəyəm.

Amma gözlənilənin tərsi oldu: uşağı, onun titrəyən çiyinlərini süzəndə ürəyimin qəflətən daşlaşdığını duydum - indi içimdə nə özümə, nə də başqasına qarşı mərhəmət qalmışdı. Özümə təlqin etdim ki, mən şərəflə ölməliyəm.

Ayağa qalxan Tom açıq lükün altında dayanıb, işıqlanan səmanı seyr etməyə başladı.

Mən isə hələ də özünü təlqinlə məşğul idim: «şərəflə ölməli, şərəflə ölməli».

Ağlımdan başqa heç nə keçmirdi. Elə ki belçikalı bizə vaxtın varlığını xatırlatdı, o andan etibarən mən zamanın damla-damla necə axdığının fərqinə vardım.

Qaranlıqdan Tomun səsi gəldi:

- Eşidirsən?

- Hə.

Həyətdən addım səsləri gəlirdi.

- Nə əl-haya düşüblər bunlar?! Bəlkə bizi sabahın gözü açılmamış güllələyəcəklər?!

Bir dəqiqə sonra sükut bərqərar oldu. Toma:

- İşıqlaşır, - dedim.

Əsnəyən Pedro qalxıb, üfləyərək lampanı keçirtdi və yoldaşına sarı dönüb:

- İliklərimə qədər donmuşam, - dedi.

Zirzəmiyə alaca qaranlıq hakim kəsildi. Uzaqdan qulaqlarımıza atəş səsləri gəldi. Toma:

- Başladılar, - dedim. - Yəqin ki bunu arxa həyətdə icra edəcəklər.

Tom belçikalıdan siqaret istədi. Mənimsə meylim nə tütün çəkirdi, nə də ki içki. Həmin dəqiqədən etibarən bayırda fasiləsiz atəş səsləri eşidildi.

Tom soruşdu:

- Görürsən də?

Sözlərinə nə isə əkləmək istəsə də, gələn sözü uddu və qapıya sarı baxdı. Qapı açılınca dörd əsgərlə leytenant içəri girdi. Tomun siqareti əlindən düşdü.

- Steynbok?

Tom susurdu. Pedro başıyla onu göstərdi.

- Xuan Mirbal?

- Odey, həsirin üstə yatıb.

Leytenant çımxırdı: - Ayağa qalx!

Xuanın tükü də tərpənmədi. Əsgərlər qoltuqlarına girməklə uşağı ayaq üstə qoydular. Amma əllərini çəkən kimi Xuan yerə qablandı. Əsgərlər çaşqınlığa qapıldılar. Leytenant:

- Guya beləsini heç görməmisiniz?! - dedi. - Heç nə olmaz, qoluna girib aparın, hər şey bitsin.

O, üzünü Toma tutdu:

- Sən də çıx.

İki əsgər müşayiətində Tom da bayıra çıxdı. Digər ikisi isə çiyinlərindən və topuqlarından yapışmaqla onların ardınca Xuanı zirzəmidən çıxartdı.

Xuanın ağlı üstündəydi, gözləri bərələ qalmışdı, yanaqlarıyla aşağı göz yaşları axırdı. Qapıya sarı yönəlmək istəyəndə məni leytenant saxladı:

- İbbiyeta sizsiniz?

- Hə.

- Hələlik dözün. Bir azdan sizdən ötrü gələcəklər.

Zabit çıxdı. Belçikalı ilə iki mühafizəçi onun ardınca düşdü.

Yalqız qaldım. Ətrafımda nələr baş verdiyini anlamırdım, odur ki, hər şeyin bir an öncə olub-bitməsini arzulayırdım.

Qulağıma atəş səsləri gəldi. Atəşlər arası zaman dilimləri eyni olsa da, hər səfər diksinirdim.

Ulamaq, saçlarımı yolmaq gəlirdi içimdən. Amma canımı dişimə tutub, çarəsiz əllərimi ciblərimə soxdum: dözmək lazımdır.

Bir saat sonra ardımca gəlib, məni birinci mərtəbədəki, siqaret qoxuyan, havasız otağa apardılar.

Az qalırdım boğulum. Kreslolarda yayxanan və durmadan siqaret fısqırdan iki zabitin dizləri üstə bəzi kağız-kuğuz gözə dəyirdi.

- Soyadın İbbiyetadır?

- Hə.

- Ramon Qris harda gizlənib?

- Bilmirəm.

Sualları verən zabit bəstəboy və töşbərçə idi. Gözlüyün arxasından mənə dikilən gözlərindən sərtlik oxunurdu.

- Yaxın gəl, - dedi.

Yaxınlaşdım. Ayağa qalxıb, mənə elə zəhmlə baxdı ki, az qaldım yerə girim.

Sonra qollarımı burmağa başladı.

Bunu heç də mənə işgəncə vermək üçün etmir, sadəcə mənimlə məzələnir və öz üstünlüyündən həzz alırdı.

Üzünü mənə tutanda onun çürüntü qoxuyan nəfəsini duydum.

Bu, haradasa bir dəqiqə sürdü və o ara mən özümü gülməkdən güclə saxladım. Az sonra öləcək adamı qorxutmaq üçün daha betər üsul tapmaq lazımdır, onun bu üsulu isə zəif və gülünc idi.

Məni sərt hərəkətlə itələyərək keçib yerində oturdu və dedi:

- Ya sən, ya da o. Onun yerini desən, canını qurtaracaqsan.

Hər halda qarşımdakı bu qalstuklu, uzunboğaz çəkməli tiplər də əvvəl-axır gəbərəcəkdilər. Mənimlə müqayisədə bu bir az gec olacaqdı, amma yenə də olsun…

Kağızlarda adları yazılan adamları izləyib həbs etmək və ya güllələmək idi bunların işi.

Onların İspaniyanın gələcəyinə və digər məsələlərə münasibətləri mənimkindən fərqliydi. Üzlərindən yağan işgüzarlıq hər nə qədər gülünc olsa da, mənliyimə toxunurdu və mən heç vaxt bu gicbəsərlərin yerində olmaq istəməzdim.

Gözünü məndən çəkməyən o gülünc, bəstəboylu töşbərcə qırmancını çəkməsinə döyəcləyir və gözünü məndən çəkmirdi. Bununla o, özünü mənə amansız birisi kimi tanıtmaq məqsədi güdürdü.

- Hə, ağlını başına topladın?

- Qrisin yerini bilmirəm, - dedim. - Bəlkə də Madridə gedib.

O biri zabit taqətsiz halda əlini qaldırdı.

Onun bu taqətsiz jestində hansısa bir məna gizlənirdi və bu adamların öncədən öz aralarında razılaşdırdıqları vecsiz şərti işarətlərdən necə böyük həzz aldıqlarını görmək məni heyrətə gətirirdi.

- Sizə düşünmək üçün on beş dəqiqə veririk, - deyərək o, - bunu aparın camaşır anbarına, on beş dəqiqə sonra isə geri gətirin. Tərslik eləsə, yerindəcə güllələyin getsin.

Bu əclaflar nə etdiklərini yaxşı bilirdilər: bütün gecəni intizarda keçirəndən sonra məni bir saat da zirzəmidə saxladılar, o ara Xuanla Tomu güllələdilər, indi də məni camaşır anbarında gözlətmək istəyirlər - hər halda onlar bu fikrə hələ dünən gəlibmişlər.

Yəqin sanırmışlar ki, tarım çəkilən sinirlərim bütün bunlara tab gətirməyəcək və hər şeyi açıb deyəcəyəm. Amma yanılırdılar.

Mən, əlbəttə ki, Qrisin yerini bilirdim. O, şəhərdən dörd kilometr aralıda, xalası oğlanlarıgildə gizlənirdi.

Onu da dəqiq bilirdim ki, mənə işgəncə versələr də, Qrisin yerini açıb bunlara deməyəcəyəm. Amma işgəncə fikri bunların heç ağlına da gəlmirdi. Bütün bunlar mənə gün kimi aydın olduğundan hər şeydən tam arxayın idim.

Təkcə bir şeyi anlamırdım ki, niyə mən özümü başqa cür yox, məhz belə aparıram.

Məsələn, niyə Ramon Qrisi ələ verməkdənsə, ölməyə üstünlük verirəm? Niyə?

Mən ki, artıq Ramona rəğbət bəsləmirdim. Ona olan dostluq hisslərim gecənin sonuna doğru tükənmişdi: həmin vaxt bu hisslə yanaşı, mənim Konçaya qarşı sevgim də, olan-qalan həyat eşqim də sönmüşdü.

Əlbəttə, Ramona həmişə hörmət bəsləmişəm, çünki o, dəyanətli adam idi.

Amma təkcə buna görə onun yerinə ölməyə mən razı deyildim: bütün ömürlər bir qara qəpiyə dəymədiyi halda indi Ramonun həyatı mənimkindən daha çox dəyər kəsb edirdi.

Amma adamı - nə fərq edərmiş: məni, Ramon Qrisi, yoxsa bir başqasını - divara dirəyib qurşuna düzməklə, onu cəhənnəmə vasil edirlərsə, onda aramızda prinsipial heç bir fərq qalmır.

Yaxşı anlayırdım ki, Ramonun həyatı indi İspaniya üçün daha dəyərlidir, amma nə İspaniya, nə də ki, anarxistlər artıq mənim qozuma da deyildi və məndən ötrü heç nəyin əhəmiyyəti qalmamışdı.

Amma hər şeyə rəğmən mən burada oturub baş sındırır, Ramon Qrisi satmaqla qurtulmaq imkanım ola-ola, buna qol qoymurdum.

Bu eşşək tərsliyim isə artıq özümə də məzəli gəlirdi.

Öz-özümə dedim ki: "Bəsdir də qatıqladın!" və bundan sonra kefim bir xeyli duruldu. Ardımca gəlib, məni bayaqkı otağa apardılar. Ayağımın altından bir siçovulun qaçması lap kefimə kef qatdı. Əsgərlərdən birinə sarı dönüb:

- Siçovula bax, - dedim.

Mühafizəçim dinmədi. Hər şeyə ciddi yanaşdığından onun üzündən zəhrimar yağırdı. İçimdən dəli kimi qəhqəhə çəkmək keçsə də, özümü toparladım: qorxum ondan idi ki, gülməyə bir başlasam, çətin ki, dayanam. Mühafizəçimin bığı vardı. Ona:

- Bığını qırx, sarsaq, - dedim.

Yaşamağa davam edən birisinin üzünün qalın tük qatıyla örtülməsiylə razılaşması indi mənə gülünc görünürdü. O, yarıkönül mənə bir təpik ilişdirdi, mənsə susdum. Töşbərçə zabit məndən:

- Nə oldu, ağlın yerinə gəldi? - soruşdu.

Nadir həşərata baxar kimi mən onu dərin maraqla süzərək dedim:

- Hə. Onun yerini bilirəm. Qəbristanlıqda gizlənib. Ya qarovulçunun daxmasında, ya da ki, sərdabədə.

Bununla mən onları dolamağı düşünürdüm. Onların necə yerlərindən sıçrayıb, kəmərlərini taxacaqlarını, ciddi-cəhdlə sağa-sola əmrlər verəcəklərini görmək istəyirdim. Onlar doğrudan da bu heyndə yerlərindən dik atıldılar.

- Haydı. Moles, leytenant Lopesdən on beş adam alın, gedək.

Töşbərçə mənə:

- Əgər bu xəbər doğru çıxsa, verdiyim vədə əməl edəcəyəm. Yox, əgər bizi dolayırsansa, ağzının payını alacaqsan.

Bu yaramazlar otaqdan hay-küylə çıxandan sonra mən əsgərlərin nəzarətində qaldım. Onların qan-tər içində qəbristanlığa necə qaçdıqlarını gözlərim önündə canlandıranda ixtiyarsız irişirdim.

Öz hərəkətimi əsil hiyləgərlik sanırdım. Gözümün qabağına gətirirdim ki, onlar sərdabənin qapısını necə açırlar və ya baş daşlarının ardına necə göz gəzdirirlər.

Bütün bunları kənar adam gözüylə seyr edirdim: axtarılan qəhrəmanın davranışı, zəhimli və şələbığ əsgər, başdaşları arasında qaynaşan hərbçilər mənə məzə verirdi.

Yarım saat sonra töşbərçə geri döndü.

Həmin andaca güllələnəcəyim haqda əmr verəcəyini umurdum. Yəqin yoldaşlarını qəbristanlıqda qoyub gəlmişdi. Amma məni diqqətlə süzən zabitin baxışlarından heç də ələsalınmışlıq oxunmurdu. Axır ki:

- Aparın bunu əsas həyətə, o birilərin yanına, - dedi. - Bunun taleyini döyüşlərdən sonra hərbi tribunal həll edəcək.

Qulaqlarıma inanmadığımdan sözlər mənə çatmırdı. Soruşdum:

- Necə, bəs məni güllələməyəcəklər ki?

- Ən azından indi yox. Sonra isə bunu mənsiz edəcəklər.

Mən yenə də heç nə anlamırdım.

- Axı niyə ki?

O, səssizcə çiyinlərini çəkdi, əsgərlər məni apardı.

Əsas həyətdə dörd yüzə yaxın qocalı-uşaqlı məhbus yığılmışdı. Çaşqın halda mən həyətin ortasındakı gül kollarının həndəvərində dolaşırdım.

Günortaya yaxın bizi yığıb yeməkxanaya apardılar.

Orada iki-üç nəfər mənimlə kəlmə kəsməyə çalışdı, hər halda məni tanıyırdılar.

Amma mən onlara cavab vermədim, çünki artıq harada olduğumu, nə olduğumu anlamırdım.

Axşamüstü həyətə onlarla yeni məhbus gətirdilər. Bunların arasından mən çörəkçi Qarsianı tanıdım. O, mənə:

- Bəxtin varmış ha! Səni diri görəcəyimi heç ağlıma gətirməzdim, - dedi.

Cavabında mən:

- Barəmdə güllələnmə hökmü çıxarmışdılar, - dedim, - sonradan hökmü dəyişdirdilər. Amma niyə, bilmirəm.

Qarsia dedi:

- Məni isə saat ikidə həbs etdilər.

Qarsia siyasətlə maraqlanmadığından soruşdum:

- Nə üstündə?

- Mən nə bilim?! Onsuz da bunlar özləri kimi düşünməyən hər kəsi həbsə atırlar da.

Səsini qısaraq:

- Qrisi ələ keçiriblər, - dedi.

Diksindim.

- Nə vaxt?

- Bu sabah. Öz axmaqlığı ucbatından.

Çərşənbə günü xalaoğlusuyla dilləşdiyindən onun evini tərk edib. Sığınacaq təklif edən çox olsa da, o, heç kimə yük olmaq istəməyib.

Mənə isə demişdi ki: "Əgər İbbiyetanı həbsə atmasaydılar, onun evində gizlənəcəkdim. Odur ki, qəbristanlıqda gizlənəsi oldum."

- Qəbristanlıqda?

- Hə də. Əcəb axmaq fikirdir. Bu səhər isə əsgərlər oranı mühasirəyə alıblar. Qarovulçunun daxmasında yaxalanan Qris onlarla atışmada öldürülüb.

- Qəbristanlıqda!

Gözümün önündəki hər şey ilğıma döndüyü üçün yerə sərildim. Dəli kimi qəhqəhələr çəkdiyimdən gözlərimdən yaşlar sel kimi axırdı.

1939

Tərcümə: Azad Yaşar

• Azərbaycanlı aktrisa səhnədə hamilə olduğunu açıqladı
• "Harri Potter"in suvenir qılıncı satışdan çıxarıldı
• Aktrisa yeni serialda - "Kral kaybederse"