Ədəbiyyat qəzeti “Mən necə yazıçı oldum” layihəsində Aqşin Yeniseylə söhbəti təqdim edir.
- Necə yazıçı oldunuz?
- Birincisi onu deyim ki, özümü indi bu suala cavab verməyə layiq adam hesab eləmirəm, çünki başqa ölkədən, başqa millətdən, başqa mədəniyyətdən olan bircə dənə də oxucum yoxdur. Yaşımın da elə vaxtıdır ki, artıq özümü aldada bilmirəm, o dəqiqə tuturam yalanımı. Məncə, insan özünə danışdığı yalanlara inanmamağa başlayandan sonra özünü tanıyır. Əksər dinlərin mənşəyi Hindistana gedib çıxdığı kimi yazıçılıq başlanğıcları da aşağı-yuxarı eyni yerə gedib çıxır, bu insanın ruhundan başqa heç nəyinin olmadığı bir gündür. Mənə görə sənətdə başlanğıc önəmli deyil, əsas olan yazıçılıqla özünə yazdığın aqibətdir, sonluqdur. Necə yazmağa başlamağım özümə maraqsız olduğu üçün oxucuların da vaxtını almaq istəmirəm.
- Sizin üçün yazmaq nədir? Niyə yazırsız?
- Bu suala hər yazıçının bir cavabı var, məsələn, Stendal deyirdi ki, mən cəmiyyətə duellə daxil olmuşam. Bəlkə də, biz hamımız o dueldən yaralı qurtulub ömrü boyu bizi yaralayandan qisas almağa çalışan şikəstlərik. Bir ara düşünürdüm ki, yazmaq məni pis ola biləcəyim insanlıq hallarından qoruyur, ancaq sonra gördüm ki, yaxşı yazmaq ehtirasının özü də bəzən insanı ən pislərdən birinə çevirə bilir. Folknerin dediyi kimi, başa düşdüm ki, yazıçı yazdığı kitab gözəl olsun deyə hər kəsi soyacaq, hər kəsdən borc alacaq, dilənəcək, oğurluq edəcək qədər əxlaq dışında biridir. Volter azadlıq naminə yaltaqlanırdı da. Amma indi yazmaq mənə görə tərgidə bilmədiyim bir döyüş vərdişidir, əl öyrəncəkliyimdir. Hərdən özümün-özümə aludəçiliyimdir, heyranlığımdır. Məsələn, mənə elə gəlir ki, Bakıda kitab dükanından həbsxanaya aparılan kitabları onların müəllifləri ilə ancaq mən əvəz edə, yaza bilərəm. Yazıçılıq da cadugərlik kimidir, gərək müəyyən təmrinlərə yiyələnəsən ki, uzaqdan mətn vasitəsilə oxucunu sehrləyə biləsən, onun gözünün qarşısında reallığı yox edib, sonra qulağının dibindən çıxara biləsən. Adi insanlar sözlərlə düşünür, bu onlara bəs edir və onlarda yalnız nitq inkişaf edir. Yaradıcı adamlar isə təxəyyülün bir mərhələsində obrazlara ehtiyac duyur, sözlər onların fikrini, nitqini çatdırmağa azlıq edir, onlar obrazlarla, daha sonra anlayışlarla düşünməyi öyrənirlər və beləliklə, nitqdən dil yaradırlar. Bu, çox mürəkkəb bir prosesdir və çox zaman insanın özündən asılı olmadan baş verir. Mənə görə incəsənət metafizikanın, metafizika isə elmin zəruriliyini yaradıb və tanrının özü də insanın obrazlı düşünə bilməsinin nəticəsidir.
- İçinizdə gizli də olsa məşhur olmaq, dünyada tanınmaq hissi varmı, yoxsa yazmaq içinizdəki ağrını boşaltmaqdır?
- Yazılarımın birində belə bir cümlə olmalıdır: şöhrət gətirməyən mənəvi əzab yaradıcılıq hesab olunmur. Özüm üçün yox, amma ətrafımdakılara görə məşhur olmaq lazımdır. Həyati həzlərdən imtina həddinə görə sufilərdən o yanası yoxdur, amma onlar da müəyyən mənada öz müridləri vasitəsilə kütlə arasında öz fikirlərini təbliğ edirdilər. Səlcuq hökmdarları Mövlanənin atasına yalvarırdılar ki, köç gəl Konyaya. İnsanlar dünyaya anadangəlmə məşhur gəlsəydilər, heç bir yaradıcılığa ehtiyac olmazdı. Şöhrətin dadına baxmadan sənətkar kamil ola bilməz, bu mənim ədəbi aksiomlarımdan biridir.
- Markes deyir külək olmasaydı dünyada çox şey dəyişərdi, amma ədəbiyyat olmasaydı heç nə. Sizcə ədəbiyyat olmasaydı dünyada nəsə dəyişərdi, yoxsa Markeslə şəriksiz?
- Markesi Latın Amerikasında toqquşan Avropa ilə ABŞ maraqlarının səhnəarxası oyunları çox şişirdib və o da bundan ustalıqla yararlanıb. Markes özü Nobel nitqində bizi inandırmağa çalışır ki, ədəbiyyat bir qitənin, oradakı millətlərin taleyini, tarixini necəsə dəyişmək gücündədir. Ədəbiyyat dünyanın konservləşdirilmiş taleyidir. Ədəbiyyat bəşəriyyətin alın yazısının oxunulması mümkün olub yazıya köçürülən hissəsidir. Markez özü də öz nitqində bir qitənin alın yazısından danışır. Bir xalq öz tarixini uydura bilər, amma ədəbiyyatını uydurmağı bacarmaz. Ədəbiyyat olmasaydı bəşəriyyətin azadlıq təcrübəsi olmazdı. Ədəbiyyat olmasaydı dünya, sadəcə, insanların iş yeri olardı. Ədəbiyyat olmasaydı insan təbiətdən ayrılmaz və onda əbədi əsarət vərdişləri yaranardı. Ədəbiyyat olmasaydı, insanın tanrıya cavab qaytarmaq hüququ olmaz və onun həyatı kortəbii köləlikdən başqa bir şey olmazdı. Yəni Markesdi deyib boynumuza mindirməyin bu adamları.
- Yazmaq üçün nə lazımdır: müşahidə, mütaliə, yoxsa ancaq yazmaq.
- Müşahidə, mütaliə, oturub yazmaq və s. bunlar hamının bacardığı, bir balaca zəhmətlə əldə olunan qabiliyyətlərdir. Mənə elə gəlir ki, yazmaq təkamül hadisəsidir, bədənin yox, beynin, yaxud ruhun ətraf mühitə reaksiyasıdır. Yaradıcı adamlar insanlıqdan sonra yaranacaq təkamül həlqəsinə dartınmalardır. Bu yalqızlıq, özünü zamandan və məkandan çıxdaş hiss etmək, daimi gərginlikdə olmaqlar da bu dartınmanın nəticəsidir. Yazıçı cəmiyyətdən dartınmış vəziyyətdə yaşayan, amma ondan qopa bilməyən bir keçid növdür. O, qopmaq istədiyi cəmiyyətə, nə vaxtsa yeni olacaq növün gözü ilə baxır. O, bizim gördüklərimizi görmür, onun gördükləri isə bizi həyəcanlandırır. Biz istəyirik ki, o, bizi olduğumuz kimi görsün, yazıçı isə bizi göründüyümüz kimi görür. Ədəbiyyatdakı dünya bizim yaşadığımız dünya deyil, oradakı adamlar biz deyilik, yəni ədəbiyyatdakı dünya nəticə deyil, yazıçının yeni növə göstərmək istədiyi səbəbdir. Bu həyat yeni həyatın səbəbidir. Bunu müşahidə, mütaliə kimi tutuquşu leksikonu ilə izah etmək olmaz. Əsl yazıçı insanlığın olmaq istədiyi ideyadır. Mütaliə, qaxılıb oturmaqla özünü yazıçılığa məcbur edən, yaradıcılığı fiziki işgəncələrin nəticəsi kimi görən nə qədər axmaq var ətrafımızda.
- Yazıçı vərdişiniz, ritualınız varmı ki, onu eləməmiş yaza bilmirsiz?
- Mənə görə, istedad xüsusi təsdiqlənmiş imtiyazlar mühitində yetişməməlidir, o, yalnız yaşamaq uğrunda mübarizənin iştirakçısı kimi həyati dəyər qazana bilər. Heç vaxt yazmaq üçün xüsusi vərdişə, şəraitə ehtiyac duymamışam. Birincisi, onu deyim ki, hər hansı bir dindar, yaxud aristokrat kimi ruhani vəziyyətimə qulluq və nəzarət etməyi sevmirəm. Mənim azadlığım özümün özümə verdiyim mənəvi özbaşınalığımdır. Bütün yaradıcılığım da bu mənəvi-ruhani özbaşınalığımın nəticəsidir. İkincisi, mənə qədər hazırlanmış şərait həmişə məni sıxır. Təkcə yazanda yox, süfrəyə də oturanda oraya qabaqcadan qoyulmuş cəngəl-bıçaq əhvalımı pozur, o cəngəl-bıçağı süfrədə özümü necə aparacağımı tənzimləyən nəzarətçilər kimi görürəm. Süfrə azadlığıma təhdid kimi görürəm, o iç-içə qoyulmuş boş nimçələri. Mən şəraiti özüm yaradanda daha rahat yazıram. Qulluq etməyi sevmədiyim kimi, qulluq olunmağı da sevmirəm. Ən yaxşı misralarımı, cümlələrimi zibilə atılacaq kağız-kuğuza yazmışam. İndi də şalvar-pencəyimin ciblərinə girən olsa, orada üzü soyulmuş kontur kartlarına, toy dəvətnamələrinə yazılmış misralara, cümlələrə rast gələr. Ağ vərəqə, bahalı dəftərcələrə yaza bilmirəm. Belə bir söz var ki, düyü buddizmi, pivə alman fəlsəfəsini yaradıb. Mənə də yazmaq üçün kiçik, gözlənilməz səbəblər lazımdır.
- Uilyam Folkner yazıçılığı məğlubiyyət hesab edirdi? Bəs sizcə yazıçılıq məğlub olmaq deməkdirmi? Hər yeni əsərdən sonra hansı hissləri keçirirsiz?
- Folkner özünü tapana kimi çox zəhmət çəkib. Səhv eləmirəmsə, Mandelştam deyib ki, mən axtarmıram, mən tapıram. Yaza-yaza öyrənənlər, qəpiyi-qəpiyin üstünə qoyub milyoner olan inadkar xəsislər kimidir. Yaşlı bir qohumum həmişə deyir ki, milyoner olmaq üçün çox işləmək yox, pulun yerini öyrənmək lazımdır. Folkner yaradıcılığa məqsəd kimi baxırdı. Halbuki həyatın özünün məqsəd, yoxsa təsadüf olması mübahisə mövzusudur. Mən incəsənəti gündəlik məqsəd kimi yox, ali mənəvi düşkünlük kimi başa düşürəm. İnsan öz yaradıcılığının düşkünü, xəstəsi, fanatı olmasa, özünü yaradıcılıqla zədələməsə əlçatmazlıqlara enə və qalxa bilməz. Bir peyğəmbər öz inancına necə aludə olursa, mənə görə yazıçı da o cür öz dünyasının əsiri olmalıdır. Məşğuliyyət, zəhmət, yaradıcılıq üçün düzgün seçilmiş sözlər deyil.
- Mario Varqas Lyosa özünün Nobel nitqində deyir: “Yazıçılıq asan məsələ deyil. Bir də görürsən təsəvvür etdiyin əhvalat kağıza köçürüləndə istədiyin alınmır, sözlər ürəyini isitmir. Onları təzədən necə cana gətirəsən? Xoşbəxtlikdən, ustadlar, müəllimlər, nümunə götürüləsi insanlar yanındadı. Flober mənə istedadın intizam və dözüm olduğunu öyrədib. Folkner formanın (üslub və struktur) süjeti zənginləşdirmək qabiliyyətində olduğunu öyrədib. Martorel, Servantes, Dikkens, Balzak, Tolstoy, Konrad, Tomas Mann romanda vüsət və genişliyin üslub və süjet xətlərinin dəqiq işlənməsindən heç də az əhəmiyyətli olmadığını öyrədib. Sartr sözün iş olduğunu, roman, pyes, ya hekayənin müəyyən məqamlarda və müvafiq şəraitdə tarixin gedişatını dəyişmək iqtidarında olduğunu öyrədib. Kamyu və Oruell əxlaqı olmayan ədəbiyyatın insani olmadığını, Malro isə qəhrəmanlıq və eposun "Odissey" və "İliada"nın arqonavtlarının dövründəki kimi mümkün olduğunu öyrədib.” Sizin üçün belə ustadlar varmı və kimlərdir?
- Eyni yazıçılar mənə də Varqas Lyosaya öyrətdikləri şeyləri öyrədiblər, qalan şeyləri də yerdə qalan yazıçılardan özüm öyrənmişəm. Ancaq bir məsələ də var ki, şeirin orijinallığı onda özünəqədərki ədəbiyyatdan heç bir izin olmamasıdır. Nəsrin orijinallığı isə onun özünəqədərki ədəbiyyatın energetikasından, şirəsindən özünə nə qədər yığa bilməsi ilə ölçülür. Şeirdə "başqaları", nəsrdə isə "mən" artıq adamlardı. Lyosanın sadaladıqları şeirdə unudulması gərəkən məqamlardır. Amma nəsri başqaları olmadan yazmaq çox çətin məsələdir. “Sakit Don”a görə Şoloxovdan hələ də şübhələnirlər ki, 24 yaşlı təcrübəsiz bir gənc belə bir zəngin ədəbi irsə malik əsəri necə yaza bilər?
- Siz özünüzü hansı cəbhədə hesab edirsiz: Dostoyevskiçi, yoxsa Tolstoyçu?
- Bu gün ədəbiyyatda artıq belə cəbhələr yoxdur, Dostoyevskinin allah-insan, Tolstoyun xeyir-şər qarşılaşdırmaları müasir nəsrin arxivləşmiş mövzularıdır. Gənc yazarlar ona görə daha çox keçmişə qaçırlar ki, keçmiş onlara obrazlı düşünmək üçün köməklik göstərir. Gələcəyi isə yalnız ideyalarla düşünmək mümkündür. İdealist dünyagörüşü iddia edir ki, ad məzmunu doğurur. Məsələn, alman idealisti Kant “respublika” ideyasını irəli sürəndə dünyada cəmi üç respublika vardı: ABŞ, İsveçrə və Fransa. Ancaq görün, bu gün “Respublika” adlanan nə qədər dövlət var. Ona görə də canlı nəsr keçmişdə yox, gələcəkdə itməlidir. Keçmişlə ayaqlaşmağa çalışmaq həmişə qüsurludur, Məsələn, bu gün Azərbaycanda yaranan ədəbiyyat II Dünya Müharibəsindən sonra millətçilik qorxusu altında yaranan kosmopolit Avropa fəlsəfəsi və ədəbiyyatının təsiri altındadır. Yəni bizim kosmopolitliyimiz səmimi insani duyğunun yox, mütaliə şöhrətindən gələn kənar təsirin nəticəsidir. Bu da çağdaş ədəbiyyatımızın qeyri-səmimi görünən şəklini yaradır. Yaxud müasir yazarlarımız hələ də Qorki realizmində ilişib qalıblar. Arxasında gizlənmək üçün bazarda araba çəkən uşaq, zibillikdə yemək gəzən BOMJ axtarırlar. Halbuki realizm reallığı yazmaq deyil, reallığı yaratmaq bacarığıdır.
- Hansı bədii əsərdə yaşamaq istərdiniz?
- “Dekameron”da.
- Əsərlərinizi hansı “izm”ə aid edirsiz?
- Bilmirəm, bu barədə heç vaxt fikirləşməmişəm. Bir məsələ var ki, ən yaxşı sənət nəzəriyyələrini, ədəbi cərəyanları ən pis çəkən, bəstələyən, yazan dahilər yaradır. Bəlkə də, “izm”ə, qəlbə sığınmaq sərbəst yaza bilməməyin nəticəsidir. Son 60 ildə birdən-birə professorların ədəbiyyatda peyda olması, mənə görə, ədəbiyyatın estetik məzmununu zədələyir. Onlar dili hiss etmədən, yalnız əldə etdikləri biliklərin çılpaq orgiyasını yaradırlar. Balıq kimi ağızlarını açıb-yumaraq səsi imitasiya edirlər. Onların obrazlarına intimlik, aşıq olmaq, fədakarlıq, səbir etmək, müqavimət göstərmək kimi mənəvi-psixoloji duyğular yaddır. Bu ədəbiyyat öz ətrafında yalnız bərk mühit yaradır. Ən qorxulusu isə dil bir ünsiyyət vasitəsi kimi ictimai ecazkarlığını itirir. Mən öz oxucuma şeirdə nitqlə dilin sürtünməsindən yaranan musiqini çatdırmaq istəyirəm, bunun adı nədirsə, o “izm” mənlikdir.
- Hazırkı gənclərin çoxu yaradıcılığa demək olar ki, romanla başlayır. Amma nisbətən yaşlı nəsil bunu onlara irad tutur; əvvəl hekayə, sonra roman. Siz də bu fikirdəsizmi? Axı dünyada nə qədər yazıçı adı çəkmək olar ki, yaradıcılığa romanla başlayıb uğur da qazanıblar.
- Roman mənim ağlımca, həyat nümunəsidir, lakin oradakı obrazlar həqiqi həyatdakı adamların təkrarı olacaqsa, o, elə həyat nümunəsi olaraq da qalacaq, sənət nümunəsinə çevrilə bilməyəcək. Romanın sənətə çevrilməsi ordakıların özlərini burdakılara yox, burdakıların özlərini ordakılara oxşatması zamanı baş verir. Bu gün, demək olar ki, bizim bütün gənc müəlliflər kütlənin diktə etdiyi mövzuları kütlənin sifariş verdiyi dillə yazırlar, kütləvi təxəyyülün əlinə düşmüş mövzuların adı dəyişib roman, şeir olub. Bu gün bizdə Avropa nəzəriyyəçilərinin dediyi müəllifin yox, mətnin ölümü baş verib. Amma illər keçir, Don Kixot Servantesi, Faust Geteni, Jan Valjan Hüqonu unutdurur. Hər gecə düşünürəm ki, görəsən, mənim nə vaxtsa özümü öldürəcək bir qəhrəmanım olacaqmı? Məncə, hər bir gənc yazar bu sualı özünə verməlidir.
- İndi hamı kiçik həcmli romanlar yazır. Nə düşünürsüz dövrün tələbidirmi, yoxsa hələ də “Hərb və sülh”, “Sakit Don”, lap elə Murakaminin romanları qalınlığında romanlar yazılmalıdır?
- Elə məsələlər var ki, onlar haqqında danışanda xurafatsız, mövhumatsız, tanrı anlayışı olmadan keçinmək olmur. Məsələn, yazı yazmaq istedadı. Bu, tanrının seçilmiş insanlara verdiyi müstəsna hüquqdur. İndi bu hüququ sosial şəbəkələr vasitəsilə insan da insana verir. Fərq budur ki, tanrı insana yazmaq hüququnu sözün məsuliyyətini daşımaq üçün verir, insanın verdiyi yazmaq hüququ isə sözün məsuliyyətindən qaçmaq üçündür. Bu məsuliyyətsizlik mühitində standart ölçülər qoymaq mümkünsüzdür. Bu gün kim nə qədər azaddırsa yox, kim nə qədər məsuliyyətsizdirsə, çox yazır. Bunun nəticəsidir ki, bu gün ədəbiyyat bizi yaradıcı tənhalığa deyil, kütləyə, ictimai tünlüyə sürüyür.
- Sizcə, yazıçının köşə yazarlığı, tərcüməçilik kimi kənar işlərlə məşğul olması onun yaradıcılığına kömək edir?
- Gəlin yazıçı olmaq istəyənlə, yazıçını qarışdırmayaq. Ortada əsər yoxdursa, heç bir arzunun, istəyin adını yazıçı qoymaq olmaz. Yazmaqda oxumaq kimi zövq məsələsidir. Zövq isə mənəvi təkamülün nəticəsidir. Təkamül özlüyündə böyük vaxt deməkdir, zamanın özünün özünə ayırdığı vaxt. Oxumaq üçün boş vaxt lazım olduğu kimi, yazmaq üçün də boş vaxt lazımdır. Böyük ədəbiyyatın sözün hər iki mənasında təkamülə, boş vaxta ehtiyacı var. İncəsənət - yaşamaq uğrunda mübarizədən insanın oğurlaya bildiyi boş vaxtdır.
