Kulis.az meksikalı romançı Valeriya Luisellinin “Ədəbiyyat və siyasət: bədii mətn nə vaxt nəfəs alır?” adlı essesini təqdim edir.

Heç nəyin əhəmiyyətli olmadığı, hər şeyin yox olub getdiyi bir dünya qorxusu. Dil ilə düşüncənin bizim aramızda ortaq bir müstəvi olmaqdan çıxdığı bir dünya qorxusu.

Düşüncə xeyli şəxsi, daxili, bəlkə də bəzən təkcənə bir proses ola bilər, ancaq o, həm də bütün aktlar içində ən kollektiv olandır. Kollektivdir, çünki sözlərlə icra edilir və həmin sözlər təkcə onlardan istifadə edənə yox, həmin dil icmasındakı hamıya aiddir. Ya da bəlkə də sözlər konkret bir icmaya aid deyil – heç kim dilin sahibi deyil çünki – onlar daha çox bizi bir-birimizə bağlayan saplardır; bizə qurucu mifləri verirlər, hekayələri verirlər, fəlsəfə, dostluq, tənqid, siyasət, yumor emal edirlər; sözlər ictimai çevrilişlərin və dəyişikliyin mamaçalarıdır.

Sözlər bizi bir-birimizə bağlaya bilərlər, amma bizə, xüsusilə də cəmiyyətin gücsüz və daha müdafiəsiz nümayəndələrinə qarşı istifadə edilən silah da ola bilərlər. İqtidarın əlində (istər siyasi, istər iqtisadi baxımdan güc olsun, istərsə də irqi, yaxud hərbi üstünlük) sözlər çox güclü və zalım bir silaha çevrilə bilər. Əgər iqtidarın məqsədi olduğu kimi qalmaq, yaxud gücünü möhkəmləndirməkdirsə, yəni status-kvonu qorumaq, ya da tiranlığa çevirməkdirsə, gündəlik dil natarazlığı adiləşdirmək üçün istifadə ediləcək. Məsələn, irqi baxımdan seçilmiş sayılan biri mövcud status-kvonu özü kimi olmayan hamının “azlıq” olduğunu (ilk baxışda zərərsiz, ilkin alt-mənası nisbətən riyazi, amma gücün natarazlığını və siyasi sərmayəni əks etdirən, qoruyan başqa cür assosasiyaları olan bir termin) deyərək qoruyacaq.

Bir də əhalinin pasportsuz, yaxud vizasız hissəsindən bəhs etmək üçün istifadə edilən, onsuz da haqları olmayan bir qrup insana qarşı ideoloji silaha çevrilən “qeyri-qanuni” deyə bir söz var. Fərdləri cinayətkarlara çevirir, onlara tətbiq edilən siyasi və insitutsional şiddəti legitimləşdirir: saxlanma, həbs, tibbi yardımdan məhrum edilmə, qanuni prosedurlardan məhrum edilmə. İnsanlıqdan kənar olsa da, başqa bir kəsin düşüncəsinə amansızcasına psixoloji zorakılıq etsə də, bütövlükdə məntiqsiz olsa da, bu gün hələ də aktiv şəkildə istifadə edilir: kiminsə “qeyri-qanuni” olması nə deməkdir axı?

Elə fərz edə bilmərik ki, sözlər sırf biz onlardan (eqoistcəsinə, məsuliyyətsizcə, tükənməz sərvət kimi) istifadə edək deyə mövcuddurlar. Sözlərin, üstəlik, mürəkkəb mənaları və xeyli alt-mənası olan sözlərin düşüncəsizcə istifadəsi zorakılığa rəvac verə, onu adiləşdirə bilər. Deməli, dil icmasının üzvləri olaraq, sözlərlə tətbiq edilən və asanlıqla gözdən qaçan zorakılıq növü barəsində düşünməyə, təkrar-təkrar düşünməyə məsuluq. Hamımız sözləri və onlar vasitəsilə on illər, yüz illər boyunca davamlı şəkildə toxuyub-sökdüyümüz mürəkkəb divar xalçasını zorakılıq alətinə çevrilməkdən uzaq tutmaqla məsuluq. Buna nail olmağın yeganə yolu həmrəylik hissiylə aramızda dolaşan sözlər haqqında düşünmək, daim düşünməkdir. İstifadə etdiyimiz dilin hal-hazırda davam etməkdə olan gözdən keçirilərək dəyişdirilmə və yenilənmə prosesinə hamının aktiv şəkildə daxil olması çox vacibdir, çünki sözlərin iqtidardakıların qəsbkarlığına qurban getməməsinin yeganə yolu budur. Düşüncələrimizin iqtidarın (bu iqtidar istər tiran siyasi lider, istər lobbiçilərin siyasi partiyası, istər bizə internet vasitəsilə nəzarət edən şirkətlər olsun) hökmranlığı altına girməməyin yeganə yolu budur.

1930-cu illərdə İspaniyada Fransisko Franko dövründə Latın Amerikaya sürgün edilən ispan filosof Mariya Zambrano əsərlərinin əksəriyyətini totalitar rejimlərdə sözlərin və düşüncələrin başına nə gəlməsinə həsr edib. Zambrano bu rejimlərin boğucu atmosferində icma anlayışının itməsi və yaşamağın qeyri-mümkünlüyü haqqında yazır: “Bu şərtlər altında, özlərini oxşar vəziyyətdə görən dost-tanışla ünsiyyət qurmaq istəyəndə, başqalarıyla yaşamaq, kəsəsi, sadəcə yaşamaq imkansız olur.”

Zambrano da, eynilə, Hanna Arendt və ya Primo Levi kimi, zülmün ortasında sürgünə getməli olan başqa mütəfəkkirlər kimi, totalitarizmin həm fərdlərin daxili dünyasına, həm də başqalarıyla ünsiyyət qurmaq, başqalarıyla bir yerdə yaşamaq bacarığına vurduğu zərəri kompensasiya etməkdə düşüncənin necə həyati əhəmiyyətə malik olmasından yazıblar. Zabrano belə yazıb: “Düşüncənin əsas funksiyalarından biri də insanın vicdanı kölgələr və qeyri-müəyyənliklərlə dolanda, başqalarının kölgələri ilə öz kölgəmiz hərəkət edib nəfəs aldığımız əsl dünyamızı – daxili dünyamızı həddən artıq tutqunlaşdıranda, insanları daxili dünyalarında yaranmış havasızlıqda boğulmaqdan xilas etmək, atmosferi nəfəs almağa əlverişli hala gətirməkdir.”

Düşüncə/daxili dünya/icma triosu siyasi zorakılığın insanlardan almağa çalışdıqlarının geri qaytarılma tələbidir. Sərt və avtoritar bir dövlətdə yaşayan fərdlər get-gedə bir-birlərindən uzaqlaşır, bir-birlərinə şübhəylə yanaşırlar, ağılları qarışır, get-gedə tənhalaşırlar. İqtidar bunu diskursa nəzarət edərək, anlayışları mücərrədləşdirərək, qorxu və qeyri-müəyyənlik aşılayaraq, bizi küyə qərq edərək reallaşdırır. Xilas bizim sağlam və azad şəkildə düşünmək bacarığımıza bağlıdır. Və əlbəttə ki, kollektiv şəkildə düşünmək bacarığımıza.

“Çətin dövrlər gəlir; hal-hazırda içində yaşadığımız dünya nizamının alternativlərini görə bilən, qorxuya qapılmış cəmiyyətimizdən və asılılıq yaradan texnologiyalardan kənarda mövcud olmağın müxtəlifliyinə vaqif olmağı bacaran, hətta ümid üçün həqiqi özüllər təsəvvür edə bilən yazıçıların səslərini eşitmək istəyəcəyik. Azad olmağın nə demək olduğunu xatırlayan yazıçılara, şairlərə, xəyalpərəstlərə, yəni daha böyük bir reallığı görə bilən realistlərə ehtiyacımız olacaq. […] Kapitalizm çağında yaşayırıq, onun gücü aşılmaz və qaçılmaz görünür. Ancaq bir vaxtlar kralların ilahi gücü üçün də belə düşünürdülər. Hər cür insani gücə elə insanlar özləri müqavimət göstərir və hamısı elə insanlar tərəfindən dəyişdirilir. Dirəniş və dəyişiklik adətən sənətdə başlayır.” (Ursula K. Le Küin)

Bədii mətn, məncə, bir cür instinktdir, sözlərə forma verməkdir, onlarla təkrar-təkrar yeni düşüncələr yaratmaq və yeni mənalar tapmaq üçün gündəlik narrativlərimizi kollektiv şəkildə yenidən təxəyyül etməkdir, çarəsizliyi və anlamsızlığı ötüb keçmək öhdəliyidir. Bədii mətn yaşadığımız həyatı daha zəngin, daha çoxqatlı, daha mürəkkəb, bəzən isə daha gözəl edən kollektiv narrativləri bir-birinə bağlayır.

Bədii mətndə bəsirət və proqnozun sintezi olmalıdır. Mövcud vəziyyətə baxmaq və onun ehtimal edilən inkişafını təsəvvür etmək üçün insan gərək öz içinə boylansın. Bədii mətn, eyni zamanda, cismani intuisiyaya, yaxud konkret biliyə oxşayan bir şeydir, düşüncələrimiz indiki zamanın torunu deşib gələcəyi təsəvvür etməyi bacaranda hiss etdiyimiz şeydir. Bəzən o gələcəyə diqqətlə baxmağa çalışanda gördüyümüz çox kədərli, ya da sarsıdıcı, yaxud eləcə təsəvvür olunmaz, bərbad bir vəziyyətdir. Amma yenə də ona baxmalı, ondan nəsə düzəltməli, onunla nəsə etməliyik. Əslində, “fiction” sözü “şəklə salmaq, forma vermək” mənasına gələn “fingere”dən gəlir, əsas mənası “gilə forma vermək”dir. “Fingere” qurub-düzəltməyə, daha doğrusu formalaşdırmağa işarə vurur. “Fingere” doğru olmayan bir şeyi icad etmək deyil, hələlik hamının baxmağa cəsarəti olmasa da, yenə də orada olan şeyə forma verməkdir.

Yaşadığımız təcrid və şübhə prosesində bu yeni zaman hissini formalaşdırmağa çalışırıq. Ailəm və mən günortadan sonralarımızı saxsı qablara, güldanlara toxum əkməklə keçiririk; lobya, qarğıdalı, boranı, pomidor, yabanı güllər. Adətən gec yatıram, amma çox da gec yox, daim yazıram, digər vaxtlarda isə evin içində gəzirəm, oranı təmizləyirəm, buranı silirəm, ətraf həmişə toz içindədir – mətbəxdən yataq otağına, yataq otağından salona, eynilə yavaş-yavaş boşalan bir şar kimi hərəkət edirəm. Nəhayət əldən düşmüş və məğlub halda yemək otağında əyləşirəm, rəflərdəki kitablara baxıram, sanki sadəcə gözlərimi dikib onlara baxmağımla kitablar necəsə bu yeni səssizliyi daha mənalı sükutla doldura bilərmiş kimi.

Bir rəfə yaxınlaşıram, çoxdandan oxuyub altını xətlədiyim bir kitabı götürürəm, onu açıram. Sözün düzü, kitabxanalarımızda yaşayan bu şirin dostlarda doğurdan da təsəlli tapıram. Kyevedonun dediyi kimi:

“Çəkilib səhraların sükunətinə,
az, fəqət müdrik kitablarla birgə,
yaşayıram ölülərlə söhbət edə-edə,
dinləyirəm ölüləri gözlərimlə.”

Bəzən bir-birimizlə dostluq etmək üçün, kim bilir, bəlkə də yemək bişirməkdən, yemək yeməkdən və evi təmizləkdən o yana keçən daha dərin birgəlik duyğusu intizarıyla qızım və qardaşım uşağıyla bir-birimizə yüksək səslə nəsə oxuyuruq. İnsan divar sobasının başındaykən necə ona yoldaşlıq edəcək biri olmasını istəyirsə, biz də bir-birimizə o cür kitab oxuyuruq – tək, ancaq birlikdə. V.E.B. Du Bois, Marqaret Düras, Ceyms Coys, hətta adını qətiyyən etiraf etməyəcəyim bir vampir seriyasını oxuduq.

Hər halda, xırdaca bir şübhə belə duymadan bunu deyə bilərəm; kitablar olmasaydı, bu çətin ayları keçirə bilməzdik. Ruhlarımız təzələnə bilibsə, davam etmək gücü tapa bilmişiksə, həyata olan şövqümüzü qorumağı bacarmışıqsa, bu, kitabların bizə bəxş etdiyi dünya sayəsində olub.

Bir neçə həftə bundan qabaq səhər erkən saatda qızım yataq otağıma gələndə Marqaret Dürasın “Yazmaq” adlı essesini oxuyurdum. Qızım uşaqlıqla yeniyetməlik arasında bir yerdədir, hələ də yumuşaq oyuncaqlarla yatır, ancaq üzünə tonik də sürtməyə başlayıb, ruh halı dəyişkəndir. Yatağa girib məni qucaqlayanda ayaqlarının böyük, qollarının ağlasığmaz dərəcədə uzun olduğunu və pijamasının hədsiz balacalaşdığını görürəm. Axırıncı süd dişi də bu dövrdəmi düşəcək görəsən, uşaqlığının son günləri köhnə bəyaz divarların arasındamı keçəcək? Nə oxuduğumu soruşur, Düras deyirəm və ilk cümlələri yüksək səslə onun üçün oxuyuram:

“İnsan, ancaq evin içində yalqız. Amma evin içində elə yalqız, elə tək ki, arabir itir.”

“Bu, çox absurddur,” – deyir qızım, “Heç kim evin içində itməz. Təbii ki, qarışqa, ya da hörümçək deyilsə.”

Yaşı hələ azdır, bəzi qorxulardan hələ bixəbər olduğunu təyin edəndə, qəribə şəkildə, az qala, eqoistcəsinə rahatlaşıram. Ötən günlərdə bir layihə üçün ailəmdəki qadınlarla ən qorxduqları şeylərlə bağlı danışdıq.

Anam, “Perder claridad,” – dedi, “ayıq şüurumu itirmək.”

Qızım, “Meduza” – dedi.

Balaca qardaşım qızı, “Gözləntilər” – dedi.

Böyük qardaşım qızı, “Münasibətimin qırılmasından, sevilməməkdən qorxuram” – dedi.

“Bəs sən nədən qorxursan?” – deyə soruşdu qızım məndən.

Dəqiq bilmirəm – görəsən nədən qorxuram?

Roman yazmaq kimi ağlasığmaz bir işə illərimi verdikdən sonra – insanın öz evində, öz ruhunda itdiyi, ən xırda detalı tapıb geri gətirmək üçün yaddaşını deşik-deşik etdiyi illər, bir cümlə silsiləsi qədər mücərrədən şeyin axırda parçalarından daha böyük bir bütöv olacağına kor-koranə inanmaqla keçən illər – bütün bunlardan sonra, bir yazıçının sahib olacağı ən gözəl hədiyyə bir kitabı açıb oxumağa başlayanda, həmin kitabı yaradan idrakdan və ruhlardan əmələ gələn bir icmanın varlığını hiss etməsidir.

“İtmiş uşaq arxivi” adlı romanımın çox uzun müddət ərzində, asta-asta və məhrəm şəkildə içimdə böyüyən dünyası artıq başqalarının da addım ata biləcəyi, gəzə biləcəyi, özüylə tək qala biləcəyi, ancaq özünü tək hiss etməyəcəyi, şimala gedən bədheybət bir qatarda bir qitəni bu başdan o başa tək başına keçən “itmiş uşaqlar” kimi, Memfis və Çevik Tük kimi, onların bərbad valideynləri kimi, (amma yenə də onları çox sərt ittiham etməyək, olarmı?) personajlarla tanış ola biləcəyi bir yerdir.

“İtmiş uşaq arxivi” romanı uşaqlıq çağındakı tənhalıq və uşaqların sərhədsiz fantaziyasının dərinliyi, ailəvi bağların qopmağa meyilli intensivliyi, tarix və bədii ədəbiyyat arasındakı intriqa, siyasi şəraitlə özəl həyatın mürəkkəb kəsişmələri haqqındadır. Ancaq hər şeydən daha çox bizi əhatə edən dünyanı daha yaxşı anlaya bilmək məqsədiylə hekayələr uydurmaq, səsləri və düşüncələri bir-birinə calamaq prosesiylə bağlı romandır. Kitab iki valideynin hekayələr danışmasıyla başlayır – uşaqlar həm fiziki, həm də məcazi olaraq ailə avtomobilinin arxa oturacağında əyləşiblər – ancaq sonra uşaqların təhkiyəsinə keçirik, fasiləsiz şəkildə formalaşdırdığımız, fasiləsiz şəkildə yaradıb forma verdiyimiz bu zibilə qalmış və gözəl dünyanın hekayəsini nəql edən səslər onlarınkı olur.

Mən nədən qorxuram? Hər hansı yetkin insan kimi xeyli şeydən: İtkidən, mənə bel bağlayanların ehtiyaclarını qarşılaya bilməməkdən, siyasi zorakılıqdan, polisdən. Ancaq ən çox ruhlarımızın durğunlaşmasından, inanacaq bir narrativin olmamasından, bir-birimizə həqiqətən qulaq asaraq bir-birimizi başa düşəcəyimiz ortaq bir müstəvinin olmamasından qorxuram. Başqa cür desək, fantaziyadan, bədii ədəbiyyatdan məhrum qalmış bir dünyadan qorxuram. Kollektiv bir düşüncə müstəvisini bölüşə bilmədiyimiz bir dünyadan qorxuram.

Və buna görə də özümü buna həsr edirəm, həyatımı ağıla, xəyala sığmayan roman sənətinə bağışlayıram.

/Sim-sim.az/

• Kinomuzun kişi üzü - Anım
• Milli Kitabxanada Beynəlxalq Əlilliyi olan Şəxslər Günü münasibətilə kitab sərgisi açıldı
• Faciəvi şəkildə vəfat edən gənc şairin kitabı çap olunacaq