Kulis.az Mirmehdi Ağaoğlunun "Ruh haqqında esse"sini təqdim edir.

Mövludun qırxı hələ çıxmamışdı. İşlədiyi yerdə onun anım mərasimi keçirilirdi. Dostları, qələm yoldaşları, xətrini istəyənlər tədbirə yığışmışdılar. İşdən icazə ala bilmədiyim üçün iştirak edə bilmirdim. Sonradan saytlardan birində tədbir haqqında xəbəri oxuyanda bir ifadəyə rast gəldim: “Mövludun ruhu bu gün burda, bizimlədir”.

Bu cümləni oxuyanda məni elə bil ilan sancdı, ya da nə bilim tok vurdu. Bəlkə də başqa vaxt olsaydı, diqqət etməzdim, lakin indi həssas məqam idi, Mövlud barədə hər söz qəlbimi titrədirdi. Buna görə də cümlə məni sarsıtdı. Fikirləşdim, ilahi, məgər Mövlud bunun üçünmü gecənin bir yarısı özünü 16-cı mərtəbədən atmışdı ki, indi ona həsr olunmuş sıradan bir tədbirdə ruhu iştirak eləsin? Mövlud sağ olsaydı, özü belə bir tədbirin keçirilməsinə mütləq gülərdi, hətta darıxardı da, deyərdi, tez bitsəydi, gedib dostlarla oturub dərdləşərdik...

Bir az dərindən düşünəndə adamın ağlına başqa fikirlər də gəlir: Məgər Mövludun ruhunun tədbirdən vacib işləri yoxdurmu ki, gəlib buralarda “takılır”? Məgər o ruhlar aləmində deyilmi? Əgər ruhlar aləmindədirsə, könlü istədiyi hər tədbirə gələ bilirmi? Əgər belə yercanlı idisə, onda niyə göyün 16-cı qatına çıxırdı? Və ümumiyyətlə biz Mövludun ruhunun həmin gün o tədbirdə olduğunu necə müəyyənləşdirmişdik?!

Çox güman, çıxışçı bu fikri məcazi mənada işlətmişdi. Sadəcə mən ciddi qəbul eləmişdim. Görünür, Mövlud yarasının təzələyindən idi ki, bu sözlər məni dərin düşüncələrə apardı. Bu barədə, yəni ruh anlayışı haqqında ciddi-ciddi düşünməyə başladım. Çox istərdim ki, ruhlar aləmi deyilən bir məkan olsun və mənim bəxtsiz dostumun ruhu heç olmazsa orda rahatlıq tapsın.

***

Lap doğrusu ruhlar haqqında fikir hələ Mövlud ölməmişdən hardasa bir ay əvvəl beynimdə yer eləmişdi. Bunun səbəbi Elşən Sultanzadə adlı ilahiyyatçıdan götürdüyüm müsahibə olmuşdu. Onun ruh haqqında səsləndirdiyi kəskin fikirlər təsirsiz ötüşməmişdi. E. Sultanzadənin fikrinin leytmotivi bundan ibarət idi ki, İslamın ilkin vaxtlarında ruh barədə (o cümlədən o dünya, cənnət-cəhənnəm haqqında) məlumat hədsiz az olub. Bu biliklər xilafətin böyüməsinin sonrakı dövrlərində dərinləşib, böyüyüb, intişar tapıb.

***

Əvvəlcədən deyim ki, bu yazıda nə ədəbiyyat siyahısı təqdim etmək, nə də kimlərdənsə uzun-uzun sitatlar gətirmək niyyətindəyəm. Təbii ki, ruh haqqında gəldiyim qənaət öz beynimin məhsulu olmaqdan çox, zaman-zaman müxtəlif məqalələrdə, kitablarda rast gəldiyim fikirlərdir. Lakin bu fikirləri bir yerə toplayıb mənbəyi ilə verməyin mümkünsüz olduğunu düşündüyüm üçün özümünkü kimi təqdim edəcəm. Ona görə mənbə, qaynaq arzulayanlar bəri başdan bu yazını oxumasalar yaxşıdır.

Bir də ki, ruh anlayışı məni (indiki halda) fəlsəfi kateqoriya və ya mənəvi bir nəsnə olaraq deyil, sırf öləndə canımızdan çıxan, bədənimiz məhv olandan sonra yaşayan (və ya yaşamayan), gəzən, uçan, qaçan bir varlıq kimi düşündürür.

***

“Ruh” deyəndə İslam coğrafiyasında yaşayanların əksəriyyətinin ağlına ilk növbədə Quranın “İsra” surəsinin 85-ci ayəsi gəlir: “Səndən ruh haqqında soruşarlar. De: “Ruh Rəbbimin əmrindədir. Sizə (bu barədə) yalnız cüzi bilik verilmişdir”.

Görəsən niyə Quranda ruh haqqında geniş yazılmayıb və heç olmasa başqa dinlərdə bu barədə keçən müddəalar təkrarlanmayıb? Quranın bizə ruh barədə geniş məlumat verməməyinin səbəbi nədir? Sadə cavab bu ola bilər ki, Allah istəmədiyi üçün, qeyb aləmi və ruh haqqında geniş məlumat verilməsinə ehtiyac duymayıb. Bunu qəbul elədiyimiz təqdirdə o zaman başqa bir sual çıxır ki, bəs niyə sonradan ruh haqqında anlayışlar bu qədər dəyişdi və İslamın ilkin dövründə həqiqətən şəffaf görünən ruh anlayışına sonradan rəngbərəng donlar biçilməyə başladı?

Dindar olmayanların sualımıza cavabı budur ki, Məhəmməd peyğəmbərin ruh barədə məlumatı az olduğuna görə Kitabda məhdud bilgi verilib.

Əlbəttə bu fikri küfr də saymaq olar. Lakin dediyim kimi, İslamda ruh anlayışının gəlişməsini analiz edəndə görürük ki, sonradan xeyli dərəcədə böyüyüb. Məhəmməd Peyğəmbər hazırkı dövrdə İslamda ruh barəsində yayılmış fikirləri eşitsəydi bəlkə də dəhşətə gələrdi. Sözümü qəribçiliyə salan olmasa, deyərəm ki, o, ruh barədə bizdən qat-qat az məlumatlı imiş.

Başqa cür çıxmasın, “Quran”a bir anlıq ilahi müjdə deyil, peyğəmbərin əsəri kimi yanaşsaq, məsələyə belə bir baxış bucağı yaranar: Onun ruh haqqında bilgisi məhdud olub deyə ”Sizə (bu barədə) yalnız cüzi bilik verilmişdir” kimi dahiyanə bir tapıntı ilə yaranacaq suallardan çıxış yolu tapıb.

Bir məsələyə də diqqət edək: “Quran”da ruh sözü çox az, səhv etmirəmsə cəmi üç yerdə keçir. Peyğəmbərə desən ki, insan öləndən sonra ruhu 40 gün ərzində yerdə dolaşır, adı çəkiləndə hara desən gəlir, heyrət edər. Desən ki, nə vaxtsa Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evi olmuş Tarix Muzeyində gecələr ruhlar gəzib stulları tərpədir, qapıları cırıldadırlar (yəni bu qədərmi bekardırlar?) çaşıb qalar. Bəlkə dəli olduğumuzu düşünər. Çünki bizim ruh haqqında dediklərimiz, ona biçdiyimiz fikirlərin heç biri Quranda yazılmayıb. Bu fikirlər sonradan müxtəlif dinlərdən İslama sirayət edib. Əks təqdirdə necə olur ki, sonrakı dövrlərdə ruh haqqında gedən söhbətlər heç İslamın yeni yarandığı vaxtlarda bu qədər geniş yayılmayıb? Allahın sonuncu elçisinin vəfatı ilə birgə göylərlə rabitə kəsildiyi halda, sonradan bu məlumatlar haradan ortaya çıxdı? Alimlər nəyin əsasında ruh barədə bu cür əmin danışmağa başladılar, axı Kitabda aydın şəkildə yazılmışdı: ”Sizə (bu barədə) yalnız cüzi bilik verilmişdir”.

Çox güman İslamın yarandığı vaxtlarda Ərəbistan coğrafiyasında ruh haqqında bilgilər məhdud olub. Ərəblərin hələ nə yunan filosoflarının fikirlərindən, nə şamanizmdən, nə atəşpərəstlikdən, nə də hinduizmdən xəbərləri var idi. Daha doğrusu xəbərləri olsa da onlara yad mədəniyyət idi deyə yaxına buraxmırdılar. İslamın qidalandığı yəhudilik və xristianlıqda da ruh anlayışı tam oturuşmamışdı. Onun üçün ruh haqqında Qurana geniş bilgi daxil olmayıb. Məhz belə bir şəraitdə ”Sizə (bu barədə) yalnız cüzi bilik verilmişdir” fikri tamamilə yerinə düşür.

***

Abbasilər dövründə xilafət həm üfüqi, həm də şaquli inkişaf yaşadı; Çindən tutmuş Prineyə, Orta Asiyadan tutmuş Afrikaya qədər yayıldı, iqtisadi cəhətdən təşəkkül tapdı. Bu, bir tərəfdən böyük karvan yollarına nəzarət demək idisə, digər tərəfdən də elmi biliklərin mübadiləsi demək idi. İqtisadi inkişaf sürətləndikcə mədəniyyətə, elmə maraq da artırdı. Artıq VIII-IX əsrlərdə Platon, Aristotel kimi Qədim yunan alimlərinin əsərləri ərəb dilinə çevrilməyə başladı, o cümlədən İran, Hindistan, Çin, Orta Asiya xalqlarının dini bilgiləri də istər-istəməz İslamla çulğaşdı. Ruh anlayışının daha aydın şəkildə formalaşmasında yəhudiliyin, xristianlığın, şamanizmin, hinduizmin və başqa dinlərin təsiri artdı. İslamın yayıldığı ərazilərdəki adət-ənənələr İslamı qəbul edən xalqların dini görüşlərinə təsir etdi. Dini dəyişmək asandır, adət-ənənəni dəyişmək isə çətin. Buna görə həmin bilgilər İslami qiyafəyə (çadraya) bürünərək yaşamağa başladı. İslamın tutduğu o ərazilərdə isə ruh haqqında bilgilər (şamanizmdə, Vedalarda, Avestada) qədimdən mövcud idi.

Bundan sonra İslamda ruh anlayışı dərinləşdi, İbn Rüşd, Fərabi kimi (və başqaları) ərəb filosofları ortaya çıxaraq - (Platondan təsirlənərək) ruh haqqında fikir yürütməyə başladılar. Sufilikdə və Qəzalinin əsərlərində isə ruh anlayışı daha dərindən incələndi, hətta sonradan bu araşdırmalar xristian (Foma Akvinski) və yəhudi (Yəhuda Haləvi) alimləri tərəfindən də mənimsənildi.

Bunu niyə vurğulayıram? Təktanrılı dinlərin heç birində əvvəldən ruh haqqında vahid fikir olmayıb. Hamısı ilk növbədə yunan filosoflarından qaynaqlanıb, sonradan isə İslam, xristian, yəhudi alimləri bir-birlərindən bəyəndikləri məqamları əxz ediblər. Bunun özü sübut edir ki, hazırda günümüzdə ruh haqqında bəlli olan məlumatlar heç də “ilahi” mənbədən qaynaqlanmır, hansısa alimlərin beyinlərinin məhsuludur. Yenə də sözümün əvvəlinə qayıdıram ki, zatən bunlar ilahi bilgilər olsaydı, elə əvvəldən "Quran"da yazılardı.

Platon və Aristotelin əsərlərinin ərəb dilinə tərcüməsindən sonra bir çox ərəb alimləri o əsərlərə istinad edib ruh haqqında bilgilərə islami məna verdilər. Bu fikirlərin bəziləri ortodoksal dindarlar tərəfindən təkzib edilsə də, hər halda sürətlə təşəkkül tapdı. Beləcə ərəb alimlərinin ruh haqqında bilgiləri Qərbdə də özünə yer elədi.

İntibah dövründən başlayaraq Qərbin inkişafı və yeni torpaqlara səyahətlər sərvətlə birlikdə Avropaya müxtəlif xalqların dini dünyagörüşlərinin ayaq açmasına da imkan yaratdı. Qərb insanları Amerikada, Afrikada, Asiyada, Avstraliyada yaşayan insanların dünyagörüşləri ilə daha yaxından tanış oldular, Tibetə gedib çıxdılar. Yelena Blavatskayanın Tibet mədəniyyətindən təsirlənərək yazdığı ezoterik əsərlər yayıldı. XIX əsrdə Qərbdə spiritizm seansları populyarlıq qazanmağa başladı. “Ruh” filmindən məşhur səhnə yadınızdan çıxmamış deyil. Vupi Qoldberqin canlandırdığı Oda Mey Braun personajı guya ruhçağırma qabiliyyətinə malik olur və Semin ruhunun bu dünya ilə əlaqə yaratmağına kömək edir.

Filmdə belə bir səhnənin verilməsinə baxmayaraq spiritizm seansları dünyada populyar deyil. Həqiqətən də spiritizm cəmiyyətlərinin ruhçağırma ayinləri gerçək idisə (və “Ruh” filmində olduğu kimi fırıldaqçılıq məqsədi daşımırdısa), o zaman niyə bu praktika XX əsrdə də inkişaf edib kütləvi hal almadı? Necə olur ki, təxminən eyni dövrdə kəşf olunan buxar maşını gəlişib bizi Aya uçurdu, amma ruhla bağlı təlimlər kütləviləşmədi, gündəlik həyatımıza sirayət etmədi, axı o zaman həyatımız daha da asanlaşa bilərdi, fövqəl varlıqların gücündən faydalana bilərdik. İşimiz çətinə düşən kimi ulu babalarımızın ruhunu çağırıb onlarla məsləhətləşərdik; Çingiz Xanın ruhunu çağırıb qəbrinin yerini öyrənərdik; Nizaminin ruhunu çağırıb, farsmı, türkmü olduğunu soruşardıq; Nəsiminin ruhunu çağırıb dərisinin həqiqətən soyulub-soyulmadığını dəqiqləşdirərdik. Zarafat bir qırağa, ruhçağırma ayinləri gerçək olsaydı, bunları etmək iki vur ikiydi.

Ruh həqiqətən mövcuddursa, o zaman onun varlığı haqqında niyə bircə dənə belə tutarlı dəlil yoxdur? Misal üçün, dində məşhur olan “dırnaqların altında şeytan gizlənib” fikrinə mikrobiologiyanın inkişafı ilə insanoğlu cavab tapa bildi: dinin şeytan dediyi dırnaqların altında yer almış mikroblar, bakteriyalardır. Bu cür nümunələri çoxaltmaq olar. Ancaq niyə ruhun varlığı heç bir dəlillə isbatlanmayıb?

Yenə dinə qayıdaq: Doğrudan da ruh varsa, o zaman niyə “Quran”da elə yazılıb? O cümlənin arxasında bir az da sığortalanmaq, başqa dinlər kimi “uydurmaq”dansa, “simiclik” edib onu sirr pərdəsinə bürümək dayanmırmı? Axı biz diqqət etsək, görərik ki, istər yəhudilikdə, istər xristianlıqda, istərsə də İslamda ruh haqqında bu dinlərin yaradıcıları olan Musa, İsa, Məhəmməd peyğəmbərlər deyil, sonradan dini araşdıran kabbalist alimlər, Fərabilər, İbn Rüşdlər, Qəzalilər, Akfinsklilər danışıblar. Niyə? Məgər onlar peyğəmbərlərdən çox bilirdilər? Hətta hinduizm və başqa dinləri götürsək, görərik ki, ruhun təbiəti, tərkibi, işi-gücü barədə təlim-biliklər ayrı-ayrı insanların-rahiblərin dedikləri əsasında formalaşıb.

Elə buna görə də ruhun varlığı, insan öləndən sonra onun cənnətəmi, cəhənnəməmi getməsi, yoxsa qiyamət gününə qədər haradasa gözləməsi fikirləri dəqiq və aydın deyil, əksinə mübahisəlidir.

Əgər ruh varsa, səmavi dinlərdə onun “həyat və fəaliyyəti” haqqında dəqiq yol xəritəsi niyə verilmirdi? Düzdür, bu kitablarda (eləcə də “Quran”da) o dünya haqqında, cənnət-cəhənnəm haqqında məlumatlar var. Lakin biz o dünyanın qapısından içəri nə cür addım atacağıq; təzədən dirilərəkmi, bədənimizdən ayrılan ruhumuzlamı, yoxsa bədənimizlə ruhumuz əl-ələ verərəkmi, bax bunlar haqqında aydın məlumat yoxdur.

Ən vacibi odur ki, elm ruhun varlığını sübuta yetirməyib. Düzdür, məşhur bir təcrübəni dilə gətirənlər çoxdur, amma həmin təcrübəni elmi dairələr əlinin dalı ilə itələyib. Söhbət insanın çəkisinin ölüm anında 15-35 qram azalmasından gedir. Həmin təcrübə isə belə olub: 1901-ci ildə amerikalı həkim Dunkan Makduqall “ruhun çəkisini tapmaq üçün” bir sıra eksperimentlər həyata keçirir. O, əvvəlcədən razılığını aldığı bir neçə pasientinin ölüm anında kütləsini ölçür. Altı dəfə aparılan təcrübənin beşində ölünün 15-35 qram arasında çəki itirdiyini aşkar edir. Yalnız birində ölüm anını düzgün müəyyən edə bilmədiyi üçün təcrübə uğursuzluqla nəticələnir. Makduqall araşdırmasını 6 il sonra məşhur tibb jurnallarında çap edir. O, məqaləsi ilə bu sahədə daha dərin araşdırmalar aparmağı təklif etsə səsinə hay verən tapılmır.

Məqalənin dərcindən sonra başqa bir Amerika həkimi Avqust P.Klark Makduqallın eksperimentlərini tənqid edərək ölüm anında bədənin hərarətinin kəskin surətdə artmasının müşahidə olunduğunu bildirir. Belə ki, qan ağ ciyərləri soyutmağı dayandırır, nəticədə tər ifrazı intensivləşir, bu da çəkinin azalmasına gətirib çıxarır. Müxtəsər, başqa həkimlər tərəfindən də Makduqallın təcrübəsi inkar edilir, hətta onu eksperimenti düzgün aparmamaqda ittiham edənlər, hətta və hətta altı eksperimentdən yalnız birində bədənin çəkisinin 15-35 qram azaldığını müşahidə etdiyini iddia edənlər də tapılır. Deməyim odur ki, bizim çox vaxt ruhun varlığına sübut kimi gətirdiyimiz “15-35 qram” təcrübəsi heç də elmi dairələr tərəfindən təsdiq edilməyib.

Ruhun varlığı haqqında elmin nəinki 15, heç bircə qram da dəlili yoxdur. Son dövrlər özünün kitabları ilə dünyada məşhurlaşan yəhudi tarixçi Noah Yuval Harari də “Homo Deus” əsərində yazır ki, aparılan bunca elmi təcrübələrin heç birində ruhun varlığı təsdiqini tapmayıb.

Sitat (və yeganə sitat): “Son dövrlərin elmi kəşfləri açıq şəkildə təktanrılı mifin əksini iddia edir. Təktanrılı dinlərin də önə sürdüyü kimi heyvanların ruhları yoxdur; laboratoriya təcrübələri də bu mifin bir qismini doğrulayır. Bütün çalışmalar və dəqiq incələmələrin sonunda inəklər, siçanlar, ya da makakalarda hər hansı bir ruh bəlirtisinin izinə rast gəlinməyib. Ancaq eyni laboratoriya təcrübələri bu təktanrılı mifin əsas iddiasını, yəni insanların ruhunun olması iddiasını da çürüdür. Elm adamları Homo Sapiensi on minlərlə qəribə təcrübələrdən keçirib, ürəyimizin hər bir guşəsinə, beynimizin hər qıvrımına baxmaqlarına rəğmən, bu zamana qədər sirli bir xüsusiyyət təsbit edilməyib. İnəklər kimi Sapiensin də ruhunun olmasına dair bircə dəlil belə mövcud deyil”.

Elmin heç bir dəlil tapmamağına rəğmən, ruh mövcuddursa belə, bizim hazırda təsəvvür etdiyimiz şəkildə deyil, əksinə olduqca fərqli formadadır. O formanın necəliyini isə biz bilmirik.

Başqa bir arqument: ruhun varlığı doğrudursa, o zaman təktanrılı dinlərin ruh haqqında vahid anlayışının yaranması doğru olmazdımı? Təktanrılı dinlərdə ruh anlayışını araşdırası olsaq, görərik ki, konkret bir fikir yoxdur. Əksinə ruh, onun xüsusiyyəti, maddi və ya qeyri-maddi olması, ölümdən sonrakı köçü və haraya köçməsi barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Özü də bu fikirlərin mövcudluğu konkret din adamlarının gətirdikləri “dəlil”lərə dayanır. Məsələn, katoliklər Ərafın varlığını qəbul elədikləri halda, pravoslavlar inkar edirlər.

Bütün bunlardan çıxış edərək hesab etmək olar ki, ruh anlayışı qədim insanın ölüm qarşısındakı qorxusundan yaranıb. Qədim insan ölümdən sonra hər şeyin bitməsi ilə barışmadığı üçün belə hesab edirdi ki, insanın canında başqa bir varlıq da var və həyatın bitməsi anında ölən yalnız bədəndir, həmin varlıq - ruh əbədiyaşardır.

Təbii ki, hər kəs ruhun varlığını-yoxluğunu sorğulamaqda azaddır. Ruh anlayışı insanın dünyagörüşünə o qədər dərindən sirayət edib ki, onu həyatımızdan çıxarmaq qeyri-mümkün. Nə qədər çətin olsa da qəbul etməliyik ki, insan, eləcə də başqa canlılar yalnız bədəndən ibarətdirlər. N.Y.Hararidən gətirdiyimiz sitatda deyildiyi kimi nəinki İslam, onun “böyük qardaşları” olan yəhudilik və xristianlıq da insanda ruhun varlığını qəbul etdikləri halda heyvanların ruhunun olmasını inkar edirlər. Lakin başqa xalqların, misal üçün Amazon hövzəsində yaşayan qəbilələrin dünyagörüşünə nəzər yetirsək görərik ki, nəinki heyvanların, dünyadakı hər şeyin insan kimi ruha sahib olduğuna inanırlar.

İnsan heç bir vasitə ilə “yuxarıdakı” varlıqlara bağlı deyil, o da digər canlılar kimi yalnız bədəndən ibarətdir. Öləndən sonra bədənindən (maddi və ya qeyri-maddi) heç nə çıxmır. Və ölümü ilə onun üçün bu dünyada yaşamaq şansı birdəfəlik bitmiş sayılır. Əlbəttə bunu düşünmək ağrılıdır. Axı kim doğmasının, elə özünün də bütün digər canlılar kimi birdəfəlik ölüb getməsini düşünə bilər? Qəbullanmaq asan deyil. Bunun üçün də təsəlli xatirinə bu uydurmamızla yaşamağa məhkumuq. Əlimizdən heç nə gəlmir.

***

İlin-günün bu vaxtı mən bu yazını niyə yazdım? Ona görə yox ki, işimi-gücümü atıb dini mövzular barədə düşünməyə başlamışam? Ona görə ki.... Söhbətimin əvvəlini mərhum dostum Mövludla nahaq yerə başlamadım. Ola bilsin Mövludla çox yaxın dost deyildik. Ancaq onun ölümü bir həmyaşıdım kimi məni sarsıtdı. Üstəlik Mövludun ölümündən bir neçə ay sonra iki əmimi bir-birinin ardınca itirməyim məni o dünya, ölümdən sonrakı həyat haqqında ciddi-ciddi fikirləşməyə vadar elədi. Düşünəndə ki, itirdiyim bu insanları bir daha görməyəcəm, dəhşətə gəlirdim, üzümü göylərə tutub var qüvvəmlə çığırmaq istəyirdim. Bu cür çarəsiz anların birində özüm üçün yəqin elədim ki, ruh anlayışını ilk dəfə düşünən insan da eynən mənim kimi yaxınlarının ölməsi ilə (və onları bir daha görməyəcəyi ilə!) barışa bilməyib və bəlkə elə mənim kimi üzünü göylərə tutub çığırmaq istəyib, bu çığırtıdan da ruh doğulub.

İtirdiyimiz doğmaların bizdən birdəfəlik ayrılmadıqlarına çox inanmaq istərdim. İnanmaq istərdim ki, öləndən sonra onların ruhları göylərdə dolanır, bizi görür, bizimlə danışır. Ancaq yuxarıda yazdığım kimi bunu sübut edən bircə dəlil belə yoxdur. Təəssüf.

Bəli, çox istərdim ki, o dünya olsun, öləndə tam ölməyək (!), hansısa hissəmiz əbədi yaşasın. Göylərdə, məchul bir aləmdə cövlan eləsin. Ancaq düşünəndə ki, küləyin ovub-ovub yox elədiyi qaya parçası kimi insanın ömrü də nə vaxtsa puç (!) olur, bax o zaman adamı dəhşət bürüyür. Bu yazı da o amansız dəhşətdən qaçmaq üçün, həqiqətin gözünə dik baxmaq və ölən doğmalarıma qəlbimdə ömrümün sonuna qədər abidə ucaltmaq üçün yazılıb. Bəlkə də ruh elə budur – xatirələr toplusu.

• "Squid game"ə görə 9 dişini çəkdirdi
• Psixi pozuntu, döş xərçəngi, sarı və dumanlı... - 42 illik faciə
• "Onun evindən bir qılınc, iki tapança çıxmışdı..." - Hüseyn Cavidi, Mikayıl Müşfiqi kim satmışdı?