Bu gün Fransada fəaliyyət göstərmiş, əslən azərbaycanlı türkoloq alim, professor İren Məlikovanın anım günüdür.
Kulis.az onun "Yunus Əmrə və Hacı Bəktaş" yazısını təqdim edir.
Hər şeydən öncə bunu söyləməliyəm: elmi həyatımın böyük bir qismi XIII-XIV əsrlər Anadolu türk ədəbiyyatının araşdırılmasına həsr olunsa da, Yunus Əmrə yaradıcılığı üzrə mütəxəssis deyiləm. Əvvəllər özümü dastan ədəbiyyatına vermiş olduğum üçün “Danişməndnamə”, “Battalnamə”, “Saltuknamə” və s. bu kimi əsərləri, xüsusilə gələcək araşdırmalarımın istiqamətini dəyişdirən bir əsəri – Xorasan cəngavəri Əbu Müslümün dastanını öyrənmək üçün uzun illər sərf etmişdim. Bu son əsər mənə elə təsir göstərmişdi ki, ona həsr etdiyim kitabı yazarkən keçirdiyim həyəcanı – yalnız elmi deyil, həm də mənəvi həyəcanı yenidən yaşamağa cəhd etdim. Bu arzu məni Əbu Müslüm dastanının ən qədim Anadolu türk nümunəsinin çıxmış olduğu sayılan mətnlə – 1362-ci ildə Şadi Məddah və ya Hacı Şadi tərəfindən Candaroğlu ailəsindən Qəstəmonu əmri Kötürüm Bayəzid üçün yazılan “Dastani-məqtəli-Hüseyn” ilə maraqlanmağa yönəltdi. Həmin mətni daha yaxşı araşdırmaq üçün Əbu Müslüm dastanının, “Dastani-məqtəli-Hüseyn”in, “Battalnamə”nin, “Saltuknamə”nin və başqalarının boy atdığı eyni mədəniyyət və düşüncə mühitinin ədəbiyyatı, ümumiyyətlə, bəktaşi-ələvi poeziyası adlandırılan xalq təsəvvüf şeiri sahəsində məlumatlarımı dərinləşdirmək istədim.
Anadolu türklərinin erkən ədəbiyyat məhsullarını araşdırmaq üçün əsərlərinə daim müraciət edilməli olan rəhmətlik Fuad Köprülünün dəqiq göstərdiyi kimi, ilkin Anadolu türk ədəbiyyatı, dastan ədəbiyyatı və təsəvvüf ədəbiyyatı olaraq iki yerə ayrıla bilər; adlarını saymış olduğum qəhrəmanlıq hekayətlərinin də təsdiq etdiyi kimi, bu iki axın möhkəmcə bir-birinə bağlı olmuşdur.
Bu məqaləyə verdiyim "Yunus Əmrə və Hacı Bəktaş" adı da son araşdırmalarıma söykənməkdədir.
Amma məqaləmin mətnini qələmə almaq istəyəndə, elə çətinliklər duydum ki, az qala qələmi buraxacaqdım. Səbəbi də budur: bəktaşi-ələvi şeiri adlandırılan bütün xalq təsəvvüf ədəbiyyatına, məsələn, Qayğısız Abdal, Şah Xətayi, Pir Sultan Abdal, Aşıq Virani, Qul Hümmət və sairəyə Yunus Əmrənin şəksiz təsiri müqabilində Yunus Əmrədə bu ədəbiyyatın başlıca üzdə olan ünsürlərini, yəni terminin tam mənasıyla batini məna biçimlərini tapmaq asan deyil.
Yenə də bir fakt açıq-aşkar ortadadır: “Vilayətnamə” Yunus Əmrənin və onun mənəvi mürşidi olan Baba Tapdıq Əmrənin həyatının araşdırılması üçün az qala yeganə məlumat qaynağıdır.
Bu reallıqdan çıxış edərək, özümü seçdiyim mövzu üzərində cəmləşdirdim və mənə elə gəldi ki, Yunus Əmrə ilə Hacı Bəktaş arasındakı münasibətlərdə şübhəyə yer yoxsa da, buna qarşılıq ortaya qoyulması lazım olan bir nöqtə var: Hacı Bəktaş ətrafında formalaşan düşüncə və onun hakim olduğu bəktaşi-ələvi ədəbiyyatındakı yeri. Məsələ başqa bir istiqamətdən ələ alınarsa, məqsəd Hacı Bəktaş ənənəsinə söykənərək, Yunus Əmrəni tapmağa çalışmaq deyil, Yunus Əmərənin əsərlərinə söykənərək, Hacı Bəktaş ilə içində olduğu mənəvi mühiti daha yaxşı anlamağa cəhd etməkdir. Beləcə, Yunus Əmrə Hacı Bəktaşın sirrini aydınlaşdırmaq üçün bir qaynaq vəziyyətinə gəlir.
Yunus Əmrə ilə Hacı Bəktaşı bir araya gətirən nədir? Güman ki, XV əsrdə adı bilinməyən bir yazar tərəfindən qələmə alınmış və qədim ənənələr toplusu olan Hacı Bəktaşın “Vilayətnamə”si Yunusun həyatına aid başlıca məlumat qaynağımızdır. Yunusun yaşadığı çağı, XIII əsrin ikinci yarısını anan tək qaynaq “Vilayətnamə”dir. Yunus Hacı Bəktaşın müasiridir; doğum və ölüm yeri Sivrihisarın şimalındakı Sarıköydür. Sosial mənşəyinin də kəndli olduğunu bilirik. “Vilayətnamə” Yunus Əmrənin əsərləriylə birlikdə mürşidi Tapdıq Əmrəni anan azsaylı qaynaqlardan biridir. “Vilayətnamə”yə görə, Tapdıq Əmrə dini təşəbbüslərini Sakarya bölgəsində həyata keçirən və Hacı Bəktaşla əlaqəsi olan məşhur bir mənəvi mürşiddir.
Hacı Bəktaş haqqındakı məlumatımıza gəlincə isə, başlıca bilgi qaynaqlarımız Əflakinin “Mənaqibül-arifin”dəki ifadəsi ilə dəstəklənən “Vilayətnamə”, “Məqalat” yaxud Hacı Bəktaşın ərəbcədən çevrilmiş "Söhbətlər"i və XV əsr tarixçisi Aşıq Paşazadədir.
Qəti şəkildə bilirik ki, Hacı Bəktaş XIII əsrdə Xorasandan gəlmiş bir din mürşidi idi, Qırşehir bölgəsindəki Soluca Qara Öyükdə (indiki Hacı Bəktaşda) məskunlaşmışdı; ənənə baxımından Əhməd Yəsəviyə bağlanmaqla birlikdə, Peyğəmbərin şəriətini hərfən izləməyi lazım bilməyən, beş vaxt namaz gərəyini yerinə yetirməyən (bu xüsus Əflakinin ifadəsiylə təsdiqlənir), qaydalara tam bağlı olmayan bir müsəlmanlıq anlayışı vardı. Dövrünün hamılıqla ənənə baxımından bu və ya digər dərəcədə Əhməd Yəsəviyə bağlanan və qaydalara diqqətsiz bir müsəlmanlıq anlayışını davam etdirən başqa mənəvi mürşidləriylə əlaqə qurmuşdu. Burada Rəsullah deyə tanınan Baba İshaqı xüsusi xatırlamalıyıq; İbn Bibidən öyrənirik ki, Baba İshaq türkmənlərin ictimai-dini bir hərəkatını idarə etmişdir. Tarixdə Babayilər üsyanı kimi məşhur olan və Səlcuq sultanı II Keyxosrov tərəfindən 1239-cu ildə yatırılan bu üsyandır. “Vilayətnamə”yə görə, Rəsul Baba Hacı Bəktaşın xəlifəsi, mürididir; lakin Əflakiyə görə, Baba Rəsulun xəlifəsi Hacı Bəktaşdır. Bu da xronologiya baxımından daha doğru görünür. Hər nədirsə, Baba İshaq ilə Hacı Bəktaş arasında, şübhəsiz, bir münasibət olmuşdur. Bu, XV əsr tarixçisi Aşıq Paşazadə tərəfindən də təsdiq edilməkdədir.
XV əsrin sonundakı dastan ənənələrinin toplusu olan “Saltuknamə” ilə təsdiqlənən yenə həmin “Vilayətnamə”yə görə, Hacı Bəktaşın Yunus Əmrənin mürşidi Tapdıq Əmrə ilə münasibəti vardı, amma Yunus Əmrəyə baxsanız, Tapdıq Əmrə Sarı Saltuk kimi, Barak Babanın mürşididir:
Yunusa Tapdıqdan oldu, həm Barakdan Saltuka,
Bu nəsib çün cuş qıldı, mən necə pünhan olam.
“Vilayətnamə”yə görə, bütün bu mənəvi mürşidlər Hacı Bəktaşın mürşididir. Hacı Bəktaşın Barak Baba, Sarı Saltuk və Tapdıq Baba ilə münasibətləri “Saltuknamə” tərəfindən təsdiqlənir.
Bütün bu şəxslər, eləcə də bir başqa Baba – müəllifi Aşıq Paşanın oğlu olan, ailənin yarı-bioqrafik yarı-övliyalıq tarixini əks etdirən və hörmətli Mehmed Öndərin tapdığı “Mənaqibül-qüdsiyyə”nin mətninə əsasən – Aşıq Paşa nəslindən Baba İlyas da tarix baxımından Babayilər hərəkatına bağlı olmuşdur. Bu ailənin bir başqa üzvünə – tarixçi Aşıq Paşazadəyə görə, Xorasandan gəlmiş olan Hacı Bəktaş ilə qardaşı Menteş Baba İlyasa bağlanmışlar. Bundan çıxan nəticə belədir: bütün bu Babalar və bir çox başqaları, xüsusilə Yunus Əmrənin əsərlərində xatırlanan Baba İlyasın müridi Geyik Baba eyni ictimai və mənəvi mühitdən, Babayilərin mühitindən idilər. Yunus Əmrə də məhz bu mühitdən çıxmışdı.
Bu çeşidli babaların din düşüncələri barədə indi bildiklərimizi nəzərdən keçirək. Həm Əflakinin şahidliyindən, həm də “Saltuknamə” tərəfindən doğrulanan “Vilayətnamə”dən bilirik ki, Babaların sərt qaydaları rədd edən, dinin şərtlərini sözbəsöz yerinə yetirməyi gərəkli saymayan bir islamlıq anlayışları vardı. Yığıncaqlarına qadınları dəvət edərdilər. Şərab içmək qadağan edilməmişdi və mərasimlərində halva bişirməsi şəklində bir din yeməyi olardı. Halva bişirməsi əxilərin təşkilatlarında da vardı.
“Vilayətnamə”dəki, yəni XIV əsrdəki bəktaşi ayinlərini araşdırsaq, din yeməyi, səma’ və çırağı görərik. Təriqətin sonrakı bütün praktikası böyük bir qismi şəhər mərkəzlərinə bağlanmış bəktaşilər şəbəkəsinə bir təşkilatlanma və xüsusi bir mərasim bəxş edən Balım Sultan tərəfindən nisbətən gec formalaşdırılmışdır. Halbuki kəndlərdəki praktika Şah Xətayiyə qədər davam edən bir mərasimdən ibarət idi. Bu sonuncu mövzuya aşağıda bir daha qayıdacağam.
Adını bir təsəvvüf təriqətinə verən Hacı Bəktaş xalq arasında bir əfsanəvi şəxs olaraq yaxşıca tanınmaqdadır.
Yunus Əmrənin Tapdıq Əmrə, Barak Baba, Sarı Saltuk və Geyik Babanı xatırlamasını, amma Hacı Bəktaşın adını bir dəfə belə çəkməməsini nəzərə alsaq, bu nəticəni çıxarda bilərik: Hacı Bəktaş sağ ikən o qədər də əhəmiyyətli bir adam deyildi; həmin dövrün bütün qaynaqlarına görə də bu, belədir. Məsələn, təsəvvüf şairi Aşıq Paşanın ondan heç bəhs etmədiyini, yalnız Əflakinin ona ikinci sırada bir yer verdiyini görürük. Amma Hacı Bəktaş hər halda Osmanlı imperiyasında ən əhəmiyyətli bir xalq təriqətinə adını vermişdir. XVI əsrdən əvvəl bu təsəvvüf təriqəti barədə bütün bildiklərimiz bu təriqətin xalqın rəğbətini qazanması, mərasimlərində türk dilini işlətməsi və şəriətə uyğun gəlməməsidir.
Bütün qeyd olunan cəhətlərdən heç biri əsərlərində xalq dilindən istifadə və şəriətə uyğun gəlməmək kimi xüsusiyyətlərin göründüyü Yunus Əmrə ilə uyuşmazlıq halında deyildir.
Misal üçün, Yunus Əmrədən bəzi nümunələr:
Mən namaz-oruc içün süci içdüm əsridüm,
Təsbeh-səccadə içün dinlərəm şeştə qopuz.
***
Mənə namaz qılmaz deyən, mən qıluram namazımı,
Qılarısam, qılmazısam, ol Haqq bilür niyazımı.
***
Haqdan artıq kimsə bilməz kafir müsəlman kimdürür,
Mən qıluram namazımı, Haqq keçirdisə nazımı...
İndi Hacı Bəktaşa dönək. Rəhmətlik Fuad Körpülü ilə Birgenin çox haqlı olaraq təxmin etdikləri kimi, o da türkmən babalarından idi; türkmən babaları daha çox ibtidai bir müsəlmanlıq örtüsü altında kəndlərdəki türk əhalinin anlaya biləcəyi bir dünyagörüşünü yayırdılar; bu dünyagörüşü bəlkə də qədim türklərin dini praktikası, adı Hacı Bəktaşa bağlı ənənədə meydana çıxan, Orta Asiyanın böyük türk sufisi Əhməd Yəsəvidən təsirlənmiş bir təsəvvüf sistemiylə birləşmişdir.
Başqa sözlə, bütün bunlarda bəktaşi-ələvi ədəbiyyatının xüsusiyyətləri olan ifratçı ünsürlərin heç birinə rast gəlmirik: “təvəlla” və “təbərra” düşüncəsi ilə tamamlanan Əliyə hədsiz bağlılığın, Şah Xətayi çağından bəri bu ədəbiyyatda açıqca görünən görüşlərin, “təcəlla” ilə “tənasüx”ün heç bir izini tapa bilmirik.
Bəktaşi ədəbiyyatının kitablarından xüsusilə ən çox tanınanını – Sədəddin Nüzhət Ərgünün “Bəktaşi şairləri və nəfəsləri”ni ələk-vələk etsək də, Şah Xətayinin meydana çıxmasından əvvəl, bu ifratçı meyllərin heç birini tapa bilmərik. Bu kitabda Şah Xətayidən əvvəl bəktaşi adlandırılan şairlərin arasında Yunus Əmrəni, Səid Əmrəni, Abdal Musanı, Qayğısız Abdalı, Nəsimini, Təmənnayini taparıq. Bu müxtəlif şairlərin, xüsusilə Qayğısız Abdalın, misraları az-çox hamısının təsirləndiyi Yunus Əmrənin ilhamından fərqli heç bir ilham ortaya qoymur. Xatırlanan şairlərin heç birində ifrat yönəlmələr tapılmaz; ancaq birində, XIV əsr şairinin, Qayğısız Abdal və mürşidi Abdal Musanın olduğu deyilən bir nəfəsdə bu, vardır; buna görə də həmin şeirin həqiqiliyi ilə bağlı şübhəyə düşməkdə haqlıyıq. Budur, o şeirdən bir dördlük:
Göyərçin donuyla Uruma uçan,
İmamlar evinin qapısın açan,
Cümlə övliyalar üstündən keçən,
Vardırmı heç bir ər Əlidən qeyri?
Hacı Bəktaş Vəliyə aid bir bəhs var bu misralarda; ənənəyə görə, Hacı Bəktaş Vəli Xorasandan göyərçinə çevrilərək, Rum ölkəsinə gəlmişdi; bu ənənə “Vilayətnamə”də təsbit edilmişdir və Abdal Musa tərəfindən xatırlanmasında da heç bir ziddiyyət yoxdur. Amma dördlüyün son iki misrasından və nəfəsin davamından açıqca aydın olur ki, Əli ilə Hacı Bəktaş vahid və eyni hadisədən başqa bir şey deyil. Bu düşüncələrin Şah Xətayinin əsərlərindən əvvəl görünmədiyini nəzərə alsaq, bu nəfəsin Abdal Musaya aid edilməməsinin gərəkliyini söyləyə bilərik. Bu düşüncələr Abdal Musadan daha əvvəl mövcud olsaydı, bunları müridi Qayğısız Abdalda tapa bilmədiyimizə çaşardıq, halbuki Qayğısız Abdalın əsərlərində bu cür ifratçı yönəlmələrin heç bir izi yoxdur…
XIV əsrin ikinci yarısında yaşayan Qayğısız Abdal Qahirə bəktaşi təkyəsinin qurucusu olmuşdur. Əsərlərinə Türkiyədəki əlyazmalarda çox rast gəlinir; qədim və kataloqlarda olmayan bir Qayğısız Abdal əlyazmasını da mən Vyanada tapdım. Qayğısız Abdal ənənə baxımından Hacı Bəktaşa elə möhkəmcə bağlanmışdır ki, məsələ onun şeirlərinin Hacı Bəktaşa aid edilməsinə qədər gedib çıxır. Hacı Bəktaşı ziyarətlərimin birində Qayğısız Abdalın bir bayraqcıq üzərinə yazılmış misralarının Hacı Bəktaşın misraları kimi təqdim edildiyini görəndə çaşıb qaldım. Həmin misraları və Qayğısız Abdalın başqa misralarını o gündən bəri həmişə təriqətə adını verən Müqəddəs Adama bağladıqlarını gördüm; o cümlədən, ona həsr olunmuş iki broşürada onları tapdım.
Hacı Bəktaşa aid edilən misralar budur:
Dərvişlik xirqədə, tacda deyildir,
Hərarət nardadır, sacda deyildir.
Hər nə arar isən, özündə ara,
Qüdsdə, Məkkədə, Hacda deyildir.
Yunus Əmərənin düşüncələrini heyrətamiz bir şəkildə xatırladan bu dördlükdə Qayğısız Abdalın misraları asanca tanınır:
Dərvişlik xirqədə, tacda deyildir,
İstiliklik oddadır, sacda deyildir.
Haqqı istər isən, adəmdə istə,
İraqda, Məkkədə, Hacda deyildir…
İndiyə qədər özəlliklə Hacı Bəktaş ilə əlaqəsi baxımından haqqında danışdığım Qayğısız Abdaldan uzaqlaşmazdan əvvəl bir çox nümunə arasından birini, üzərində Yunus Əmərənin təsiri görünən bu misraları xatırlamaq istəyirəm. Budur, Qayğısız Abdalın çox tanınan misraları:
Qıldan körpü yaratmısan gəlsin qulum keçsin deyə,
Hələ biz şöylə duralım, igid isən keç, a Tanrı.
Az qala eyni misranı Yunus Əmrədə də görürük:
Qıl kimi körpü gərərsən keç deyə
Gəl səni sən tuzağından seç deyə.
Yunus Əmrənin bəktaşi-ələvi ədəbiyyatı üzərindəki təsiri məsələsinə toxunmağım, özəlliklə Hacı Bəktaşla Yunusun ədəbiyyat müridləri arasında bir bağ qurmaq üçün idi. Yüz illərdir tükənməz bir qaynaq olan, Fuad Köprülünün Yunus məktəbinin bir qolu saydığı bu məktəbin ən güclü izini daşıyan bəktaşi ədəbiyyatına Yunusun təsiri problemini izləmədən əvvəl, aşığın və daha qədim olaraq da, xalq təsəvvüf şairi əmrənin türk ədəbiyyatında oynadığı rolu xatırlatmaq istəyirəm. Həqiqətən də, bu, isbat edilmişdir ki, təsəvvüf şairini ifadə edən türkcə “əmrə” termini dindən kənar ilhamla qoçaqlamalar, dastanlar söyləyən ozanın əksi idi. Bu “əmrə" termininin yerini XV əsrin əvvəllərindən bəri, şübhəsiz, təkyələrin təsəvvüf şeirinin təsiri üzündən, Tanrıya heyran, təsəvvüf sevgisini ifadə edən “aşıq” termini tutmuşdur. Bu əmrələr arasında yer alan Yunus, sözsüz ki, onların ən əhəmiyyətlisi idi; əmrələr köçərilərlə yarımköçərilər arasında sivilizasiya və mədəniyyət yayıcıları rolunu oynayırdılar. Onlar türk xalqına ona yad olan bir fəlsəfəni düşüncəsinə uyğun formalar və şəkillərlə, anlaya biləcəyi bir dildən istifadə etməklə öyrətməyə çalışırdılar. Mənəvi mürşidlərin fikirlərinin yayılmasına yarayan bu xalq təsəvvüf ədəbiyyatının əhəmiyyəti aydındır. Bu xalq mədəniyyəti nümunələrinə təsirdə bulunan Yunus Əmrəyə əsrlər boyunca diqqət yetirilmişdir. Bu din yayma ədəbiyyatı xüsusilə bəktaşilərdə əhəmiyyətli idi; dinin zahiri formalarını tanımayan bəktaşilər aşıqlarına mənəvi mürşid xüsusiyyəti verirdilər, çünki onlar müridlərinin könüllərini və ruhlarını şeir və musiqiylə fəth edirdilər.
Ən böyük bəktaşi-ələvi şairləri Pir Sultan Abdal, Aşıq Mahi, Qul Hümmət və s. üzərində Yunusun təsiri özünü hiss etdirir. Bütün bu ədəbiyyatda əqaidə qarşı eyni ikrahı, acı ironiyaya meyli, şəriətə uyğunsuzluğu, yaxşının və pisin, imanın və imansızlığın fövqünə və sonda coşqunluq, yəni “vəcd” halına, sevilən varlıqla birləşməyə çatmaq istəyini görürük. Beləliklə, bütün bu bəktaşi ədəbiyyatında “nəfəs” adlandırılan və Yunusun ilahiləri üslubunda yazılmış şeirlər vardır. Yunusun bu ədəbiyyata təsirini göstərmək üçün tək bir misranı xatırlatmaqla kifayətlənəcəyəm; özü də bəktaşi-ələvi şairlərinin ən ifratçısının, şairlik istedadını həm ideoloji, həm də siyasi təbliğat xidmətinə ən yaxşı şəkildə uyğunlaşdırmağı bacarmış olan Şah Xətayinin misrasını! Yunus Əmrə:
Sevərsəm mən səni candan içəri,
Yolum ötməz bu ərkandan içəri
- deyə tərənnüm etmişdir.
Dini və ideoloji təbliğatı icra etmək üçün görün, bu ilhamdan Şah Xətayi necə istifadə etmişdir:
Əlini sevərəm candan içəri,
Yolunu sevərəm yoldan içəri.
Az əvvəl demişdim ki, Hacı Bəktaşla əlaqədar qaynaqlarda Yunus Əmrənin ideologiyasına zidd olan bir şey yoxdur. Əksinə, Hacı Bəktaş barədə bütün bildiklərimiz şairin düşüncələriylə üst-üstə düşür. Hacı Bəktaşın aşırı düşüncələrinin dinin zahiri formalarına qarşı duyulan ikrahdan başqa bir şey olmadığını qəbul etməyə heç bir şey mane olmur.
“Vilayətnamə”ni oxusaq, qəhrəmanına Əli şəcərəsi verməkdən savayı şiəliyin izlərinə rast gəlmərik; ən azı Anadolu xalq mühitində, hələ sünni və şiə davranışları arasında bir fərq yox ikən, bu şəcərə vermə çox normal bir şey idi.
Qəhrəman istər Məlik Danişmənd, Seyid Battal (Seyid Battalın dastanında “Vilayətnamə”dəkindən daha çox və daha ifrat şiə ünsürlərinə rast gəlinir), Sarı Saltuk kimi qazi olsun, istərsə də Hacı Bəktaş kimi mənəvi mürşid olsun, təbii olaraq Əliyə bağlanırdı. Əli ən uca “fəta” (fütüvvət əri) və bütün igidlik məziyyətlərinin nümunəsi idi. Bu dövrdə Kərbəla şəhidlərinin anılmasına rast gəlinir, lakin ifratçılıqla səciyyələnmir. Şiələrlə sünnilər arasında ayrı-seçkilik daha sonralar, Şah İsmayılın təbliğatı əsnasında ortaya çıxır. Yunus Əmrəni araşdırmaq üçün üz tutduğumuz dövrdəki tarixi Hacı Bəktaşı, yəni şairimizin şübhəsiz əlaqəsi olduğu tanınmış mənəvi mürşidi, onun adından faydalanmış aşırı şəbəkə ucbatından xalqın təxəyyülünün yaratdığı əfsanə adamı Hacı Bəktaşdan fərqləndirməyimiz lazımdır. Hacı Bəktaşın şiə təmayülləri olduğuna inanmağımız gəlirsə, bu, onun adını mənimsəyən təriqətin tədricən şiə qavrayışlarını qəbul etməsindəndir.
Bu düşüncələr Anadoluda XIII əsrdən bəri vardı. Ələmutun alınmasından sonra monqollar tərəfindən məğlub edilən Suriya ismaililərinin bir qisimi Kiçik Asiyaya sığınmışdı. İfrat şiəliyin XIII əsrdə Anadoluda mövcudluğunun azından bir əlaməti əlimizdədir: ərəb əl-Cabbari öz "Xatirələr"ində XIII əsrin əvvəlində Rum ölkəsinə etdiyi səfərlərdə şiə vilayətində olarkən, özünü Əlinin təcəllisi kimi qələmə verdiyini göstərir. Bu şahidlik həmin düşüncələrin varlığına əmin olmağımıza şərait yaradır. Bəktaşilər digər çağdaş adətlər kimi tədricən bunları mənimsəmişlər. Bu, hansı dövrdə meydana gəlmişdir? Bəktaşi-ələvi ədəbiyyatına baxsaq, bu qavrayışların XVI əsrin əvvəllərində Şah Xətayinin təsiri altında, xüsusilə nəfəslərdə büllurlaşdığını görərik…
Şəhərlərdəki bəktaşi təkyələri təşkilatlanmaları üçün Balım Sultana borclu idilərsə, kəndlərdəki bəktaşi-ələvi icmalarının ənənəsinə görə, ayinlərin nizamını quran Şah Xətayi idi. Həqiqətən də, bu ayinlərdə yalnız Xətayinin nəfəslərini oxumaq adət idi. Bir xalq din kitabında bu ənənənin doğru olduğunu tapmışdım. İmam Cəfər əs-Sadiqə bağlanan “Buyruq” adlı kitab həmin hadisənin araşdırılması baxımından əhəmiyyətlidir. “İki talibi musahib etmək bəyanındadır” başlıqlı hissədə deyilmişdir ki: "Birinci ərkan: yalnız Xətayinin nəfəsləri oxunur".
İndi isə çoxsaylı mənəvi xalq mürşidlərindən biri olan Hacı Bəktaşın müxtəlif "yol düşkünləri"nin bağrına sığındığı bu yeni təriqətə öz adını verən adam olaraq, hansı səbəblərlə seçildiyini araşdıraq.
Bu məsələnin izahı, şübhəsiz, Osmanlı imperiyası tarixində, XV əsr tarixçilərinin məlumatlarında, Aşıq Paşazadədə, anonim xronikalarda və xüsusilə “Uruç”da, I Murad zamanında yeniçəri ordusunun quruluşu məsələsində tapılır. Hər təşkilat bir pirə bağlanmaq məcburiyyətində olduğundan, ənənəyə görə, ordunun qurulmasını təsdiq edəcək icazət və yeniçərilərin xüsusi börkü, Əlif Tacı, Hacı Bəktaşın müridlərindən istənilmişdir. Bunu da qeyd etmək maraqlıdır: bəktaşilərin börkü ağ, "yol düşkünləri”ninki çox vaxt qırmızı idi; İbn Bibinin yazdığına görə, Baba İshaqın tərəfdarları və daha sonra Şeyx Heydərdən üzü bəri qızılbaşlar üçün də bu, belədir. Bu da bir daha təsdiqləyir ki, bəktaşilər pozucu ünsürlərdən deyildilər. “Uruç”a görə, Sultan Orxan qardaşı Əli Paşanın öyüdlərinə uyğun olaraq, Hacı Bəktaşın özünə müraciət etmişdir. Tarixlərin uyuşmazlığı üzündən bu söz tarixi baxımdan doğru görünmürsə də, Əli Paşanın bəktaşi dərvişlərinin törəsinə bağlanmış olması mümkündür. Nə olursa-olsun, XIV əsrdən etibarən bəktaşi dərvişlərinin törəsi "Hacı Bəktaş oğulları" adlandırılan yeniçərilərə möhkəmcə bağlanmışdır. Törənin bir nümayəndəsi, bir vəkil də bu ordu ocağında davamlı olaraq otururdu. Bəktaşilərin Osmanlı imperiyasındakı imitiyazlı durumunu onların orduyla olan bağları açıqlayır. Yeniçərilərin gücünə möhkəm bağlı olan təsirləri 1826-cı ildə yeniçərilərin ortadan qaldırılmasıyla sona çatmışdır.
Digər tərəfdən, ilk Osmanlı sultanlarının bəktaşi dərvişlərinin törəsinə bağlanmış olduqları az qala qətidir. “Üruc”un şahidlik etdiyi Əli Paşadan başqa, “Vilayətnamə”dən bilirik ki, II Bayəzid də bəktaşilərin törəsinə rəğbət bəsləyib. Həmin mənbəyə görə, II Bayəzid Hacı Bəktaşın türbəsini ziyarət etmiş və türbənin damını qurğuşunla örtdürmüşdür.
Seçmə bir ordunun piri və sultanın saydığı bir övliyanın himayəsinə sığınmaqla “yol düşkünləri” haqlı olaraq, mümkün təzyiqlərdən və qırğınlardan xilas olmağa ümid edə bilərdilər.
Məqaləmizin mövzusuna dönsək, bu qədim qaynaqların, xüsusilə Hacı Bəktaşın “Vilayətnamə”sinin şahidliyinə şübhəylə yanaşmağımızın lazım olduğunu söyləyə bilərik: istər Yunus Əmrə ilə münasibətlərində, istərsə də Hacı Bəktaş ilə Yunusun mənəvi mürşidi Tapdıq Əmrə arasındakı münasibətlərdə həqiqətən də, bu şəxslərin eyni ictimai və mənəvi mühitdən olduqları söylənə bilər. Amma bu da açıq-aşkar deyilə bilər ki, Yunus Əmrənin sonrakı əsrlərdə bəktaşi şairlərinə ilham vermiş və örnək olmuş şeirləri və şəxsiyyəti günümüzdə hələ çox yaxşı bilinməyən, həm xalq ənənəsi, həm də əfsanələrlə tamamilə dəyişmiş bir övliyanı yaradan həmin mənəvi mühitin araşdırılması üçün özü-özlüyündə bir məlumat qaynağı olmalıdır.
Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırma: Məsiağa Məhəmmədi
