Xəbər verdiyimiz kimi bu yaxınlarda xalq yazıçısı Elçinin “Baş” romanı həm “Azərbaycan” jurnalında xüsusi buraxılış və ayrıca kitab kimi çap olundu. Qan Turalı və Şərif Ağayar həm yeni çıxan kitab, həm də ümumi ədəbiyyat haqqında Elçinlə geniş söhbət ediblər. Kulis həmin söhbəti təqdim edir.
Müsahibənin birinci hissəsini buradan oxuya bilərsiniz.
İkinci hissə
Ş.A. “Baş” romanı ilə bağlı bir məqama da toxunmaq istərdim. Daha doğrusu romanın adı ilə bağlı... Bu adın seçilməyi necə oldu?
- Başın «səyahəti» bu romanın, tənqidçilərin dili ilə desək, əsas süjet xəttidir.
Ş.A: Başqa ad variantı vardı?
- Başqa variant olmayıb. Əlbəttə, oxucunu çağıran cürbəcür adlar, fəlsəfi başlıqlar qoymaq olardı. Rəhmətlik İlyas Əfəndiyev deyirdi ki, mənim üçün bir pyesi, bir romanı yazmaq asandı, nəinki ona ad qoymaq (gülür). Mənim üçün ad problemi yoxdur, nə ad olur-olsun.
Q.T: Elçin müəllim, «Baş» romanı əsas iki üslubda yazılıb. Birincisi, romanın əsas süjet xətti, fabulası. İkincisi, romanda kursivlə verdiyiniz passajlar. Onlar nəyə xidmət edir?
- Söhbətimizin əvvəlində dediyim «missiya axtarışının» məkanı romandakı həmin hissələrdədir. Buradakı “O” şəxs əvəzliyi kimi gedir – şərti desəm, Sisianovun ruhudur. Şərti deyirəm ona görə ki, bəlkə bu, bizim anlamımızdakı ruh deyil, nəsə başqa bir şeydir, bilmirəm. O «ruh» hansısa yüksək bir məqamdadır, insanların təsəvvür etmədiyi bir sferadadır. «O» – çəkisizdir, şəffafdır, “ONUN” üçün heç bir zaman və məkan sərhədi yoxdur. «O» həmin məchul sferadan, özünün həmin yüksək məqamından Yer kürəsində keçmişi də görür, gələcəkdə nə olacaq, onu da görür. Hansı bir Ali Qüvvəsə «ONU» özünə çəkir, «O» həmin Ali Qüvvənin dərgahına uçacaq, bu bir labüdlükdür, ancaq Yer kürəsi hələ onu buraxmır, bəlkə nələri isə ona anlatmaq istəyir, ancaq «O», əslində, yenə də heç nə anlamır, insanların Yer kürəsindəki missiyasının nədən ibarət olduğunu başa düşmür və uçub gedir, yox olur… Mənim “Teleskop” pyesimdə də bu mövzu başqa şəkildə işlənib.
Q.T: Romanda çox maraqlı, koloritli obrazlar var. Məsələn, ən birincisi, mənim yadıma gəlir – at oğrusu. Bu çox maraqlıdır. Elçin Əfəndiyev...
- Əfəndiyevsiz (gülür)...
Q.T: Yaxşı, Elçin... Maraqlıdır ki, Elçin Bakıda böyüyüb, bu obrazı necə yarada bilir? Heç vaxt at oğrusu görməmisiniz axı.
- Əgər sən o fikirdəsənsə ki, mən kənddən çox uzağam, səhv edirsən. At oğrusu da görmüşəm, o birisini də, bu birisini də. Mənim ən gözəl uşaqlıq xatirələrimin çoxu Şuşayla, Füzuliylə, Laçınla bağlıdır. Bizim ailə – İlyas Əfəndiyevin ailəsi həmişə elat həyatı ilə bağlı olub. Bu, bir. İkincisi, Flober Karfagendə yaşamışdı ki, «Solombo»nu yazdı? Elə öz ədəbiyyatımıza gələk. Cavid Teymurun dövründə yaşamışdı ki, «Topal Teymur»u yazdı? Yazıçı fəhmi deyilən çox mühüm bir məfhum var.
Ş.A. Orda oğru obrazına birmənalı mənfi münasibət yoxdur...
- Nədən olsun? Biz axı dedik ki, «mənfi adam» şərti ifadədir. Bəli, o, bir tərəfdən at oğrusudur və general Sisyanov onu qurşaqdan aşağı soyundurub, eşşəyin belinə sarıtdırır. Ancaq onda necə bir hikkə, şəxsiyyət duyğusu var ki, uşaqları, kənddəkilər onu bu cür çılpaq vəziyyətdə görməsinlər deyə, özünü eşşəklə birlikdə qayadan atır.
Ş.A: Lal Qafaroğlu da ona yaxın obrazdır.
- Hə, yaxınlığını deyə bilmərəm, amma dediyim o cəhətlər Qafaroğlunda da var.
Ş.A: Milli xarakterli obrazlardır və onların ölümündə dəhşətli bir acı var.
- Şərif, əgər ədəbiyyat – söhbət ümumən ədəbiyyatdan gedir - həqiqi ədəbiyyatdırsa, o, mütləq millidir. Mən bunu həmişə demişəm, yenə təkrar edirəm, millidən kənarda bəşərilik yoxdur. Millidən kənarda böyük ədəbiyyat yoxdur. Tolstoydan söhbət getdi. Tolstoy hələ əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ən populyar yazıçılardan biri idi. Niyə belə idi? Nə üçün? Çünki Tolstoy ilk növbədə rus xalqının böyük milli yazıçısıdır. O, öz xalqının böyük yazıçısı olduğuna görə, Azərbaycanın da, fransızın da, ingilisin də böyük yazıçısıdır. Azərbaycanda iki nəfərdən birinin adı, Hamlet idi, Otello, idi. Nə qədər Hamlet, Otello, Maqbet, Ofelya var idi! Hətta Dezdemona da var idi. Niyə? Çünki Şekspir özü ilə bərabər, ingilis xalqını ifadə eləməyi bacarmışdı. Baxmayaraq ki, Hamlet Danimarka şahzadəsi idi, onu təsvir və təqdim edən psixologiya sırf ingilis ədəbiyyatının ənənələrinə, ingilis xalqının psixologiyasına söykənirdi. Ona görə də Şekspir yalnız ingilisinki deyil. Azərbaycanda da biz, misal üçün, Cəlil Məmmədquluzadəni layiqincə təqdim edə bilsək, elə bilirəm, dünyada sevilə bilər. Çünki ilk növbədə Azərbaycan tipajlarını göstərməyi bacarıb. Baxın, Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan xalqının tanımadığı bir janrı – musiqili komediyanı ictimai fikrimizin milli faktına çevirdi. Dünya ədəbiyyatında – oxuduqlarım arasında deyirəm – elə bir əsər yoxdur ki, onun qəhrəmanlarının hamısı xalqın milli folklor qəhrəmanları səviyyəsinə qalxsın. Məşədi İbad, Hambal, Qoçu Əsgər, İntelegent Həsən… Azərbaycanın ən ucqar bir kəndində də Məşədi İbadın adını çəkəndə, uşaqdan tutmuş qocaya kimi hamı gülür. Çünki Məşədi İbad Molla Nəsrəddin səviyyəli milli personaja çevrilib. Yaxud, atalar sözü nədir? Əsrlərin süzgəcindən keçib gələn sadə və sadə olduğu qədər də müdrik və məxsusi ab-hava yaradan deyimlər. İndi baxın: «Heç hənanın yeridir?», «Bəs mənim bir abbasım?», «Nə qədər qoca olsam da, min cavana dəyərəm!», «Mənə meymun dediyi bəs deyil…», «Gəlini gətirəndə baxmazlar ki, oğlandı, ya qız?», «Bir nəfər molla, üç manat pul, bir kəllə qənd, vəssəlam-şüdtamam!» və s. «Arşın mal alan»dakı personajlar… Bu komediyalar bu qədər milli olduqları üçün, bir dənə yaxşı film çəkdik – «Arşın mal alan»ın birinci variantını deyirəm, bütün dünyada sevildi və populyar oldu.
Ş.A. «Baş» romanında daha bir məqam da diqqətimi çəkdi. Baş hiss edir həm də. Baş yerə düşəndə ilk dəfə torpağa dəyir və onun xatirində qalır ki, torpaq necə dadsızdır. Yadıma Nüşabənin İsgəndərin qabağına qızıl qoyması düşdü. Təxminən mesaj Nizamininkinə bənzəyir: bu dadsız torpaqdan ötrümü bu qədər qan tökürsünüz?
- Sisyanovu gülləyirlər, güllələyəndə atın belindən üzü üstə yerə düşür, torpağın tamı dilinə dəyir və ani olaraq fikrindən keçir ki, torpaq necə dadsızdır. Orda, əlbəttə, sən deyən fikir var. Bayaq Tural sual verdi ki, sizin haqqınızda kitab yazılsa adı nə olardı-filan, indi o mətləb olmasın, yenidən bu romanı gözdən keçirirəndə görürəm ki, burda reallıqla mistikanın üzvi bir vəhdəti var. Bir-birlərini tamamlayırlar. Əvvəldən belə bir məqsəd qoymamışdım ki, realist-mistik əsər yazacağam. Mövzu, fikir gətirib buna çıxartdı.
Ş.A: Nizamiylə səsləşmə təsadüfdür.
- Nizamini 40 il bundan qabaq oxmuşam.
Q.T. Romanda Mahmud bəylə rus zabitinin millətçiliklə bağlı söhbəti də maraqlı nüansdır.
- Mahmud bəyin vaxtında – XIX əsrin başlanğıcında şübhəsiz ki, belə söhbətlər kütləvi xarakter daşımırdı. Türkçülük sonradan başladı. Birinci tənzimatda başladı, sonra gücləndi, ikinci tənzimatdan sonra isə formalaşdı. Ancaq ona da şübhə etmirəm ki, ayrı-ayrı fərdlər var idi. Rusiyanı isə əcnəbi baronların, markizlərin, qrafların əhatəsində olan və özlərində rus ruhunu daşımayan imperatorlar, yüksək məmurlar idarə edirdi. Belə bir vaxtda xalqın içindən çıxmış bir rus zabitinin ifrat millətçiliyi təbii bir cəhətdir.
Q.T: Mən anoxranizmi soruşmuram. Bir yazıçı kimi mövqeyiniz doğurdan maraqlıdır. Millətçilik xalqları xilas edəcək? Rus, azərbaycanlı və başqa xalqları.
- Bir var millətçilik irqçiliyə, şovinizmə çevrilir və belə millətçilik xalqı xilas etsəydi, faşist Almaniyası o vəziyyətə düşməzdi. Gəldi bütün dünyanın yarısını, Avropanı götürdü, axırı da bu cür oldu. Bu mənada millətçiliyin axırı yoxdur. Bir də var milləti sevmək, mənsub olduğun xalqın xeyri barədə düşünmək və onun xeyrinə işləmək. Bu tamam başqa məsələdir. Mən dedim axı, millidən kənarda ədəbiyyat yoxdur. Ədəbiyyat nədir? Mənsub olduğu xalqın özünüifadəsi.
Ş.A: Dil faktoru da var də...
Q.T: Rus dilində yazıb Azərbaycan insanının taleyini, təbəddülatlarını, daxili ziddiyyətlərini əks etdirmək olarmı?
- Mən hesab edirəm ki, olar. Taqor ingilis dilində yazırdı, ancaq o, ingilis yazıçısı deyildi, milli-mənəvi mənada da böyük hind yazıçısı idi. Yasin Kateb XX əsr dünya ədəbiyyatında yeri olan yazıçıdır. Fransız dilində yazırdı, ancaq əsərlərinin məğzi etibarilə fransız yox, Əlcəzair ədəbiyyatının nümayəndəsi idi. Eləcə də məşhur Məhəmməd Dib. O da fransızca yazıb. Mən onun «Əlcəzair» trilogiyasını hələ tələbəlik illərində oxumuşdum. İndi də yadıma düşəndə Əlcəzair ərəbinin taleyi və güzəranı gözlərimin qabağına gəlir. Görünür, istedadda milli gen çox güclüdür. İstedad böyük olanda həmin millilik də üzə çıxır, ancaq o başqa məsələ ki, böyük istedad da nadir hadisədir…
Ş.A. Çingiz Aytmatovu necə, milli ədəbiyyat hesab edirsiniz?
- Çingiz bir az başqadır. “Cəmilə”ni qırğız dilində yazmışdı. Sonra “Gün var əsrə bərabər”i yazdı və özü də tərcümə etdi. Rusca yazmışdı, tərcümə etdi qırğız dilinə. Amma sonrakı romanlarını rusca yazdı. Sən deyən kontekstdə, xalqı ifadə etmək mənasında maraqlı bədii bir proses başladı...
Ş.A: Mərhələ, inkişaf...
- Yox, əksinə, tənəzzül başladı.
Ş.A: Hə, xalqı təmsil eləmək anlamında.
- Xalqı ifadə eləmək anlamında. Yazıçı kimdir? Bunu dəfələrlə yazmışam: bax, sən oturursan ağ vərəqlə üzbəüz, başlayırsan özünü ifadə etməyə. Əgər istedadlısansa, istedadlı yazıçısansa, özünlə bərabər xalqını da ifadə edəcəksən.
Ş.A: Belə başa düşdük ki, Aytmatovun ilkin dövrlərini daha çox qiymətləndirirsiniz.
- Aytmatovla bağlı 30 il əvvəl bir yazı yazmışdım. Səhv etmirəmsə, «Litqazeta»da dərc edilmişdi. Orda bir fikrim vardı, sonra başqaları da təkrar elədi. Çingiz Aytmatov “Cəmilə”ni, “İlk müəllim”i yazanda, İsa Hüseynov “Kollu Koxa”nı, “Teleqram”ı yazırdı və bədii siqləti ilə daha ağır idi. “Cəmilə”də bir az sadəlövhlük var idi. Sadəcə olaraq səmimiyyət, Firudin bəy Köçərlinin təbirincə desək, təhkiyeyi-kəlamın yaxşı mənada şirinliyi var idi. Çingiz Aytmatov kim idi? Sistem Çingiz Aytmatovu «böyük yazıçı» vəzifəsinə təyin etmişdi. Necə ki, Çakovski haqqında danışdıq. Yaxud Berdı Kerbabayevi, türkmən yazıçısı idi, ya da özbəklərdə Kamil Yaşen vardı, onu «böyük yazıçı» vəzifəsinə təyin eləmişdi. Mənim ironiya ilə dediyim bu «böyük yazıçı təyinatları» bu gün bu bir az fantasmaqorik, hətta sürrealist təsir bağışlayır, ancaq həqiqət belə idi və mən bu barədə əvvəllər də çox yazmışam. Amma Çingizin istedadı bir çox başqalarından fərqli olaraq bu «vəzifəni» doğrultdu. Çingizin istedadı böyük idi. “Əsrə bərabər gün”ü sovet vaxtı yaranmış kamil, yüksək səviyyəli romanlardan biri hesab edirəm. Ümumiyyətlə, Çingiz XX əsrin yaxşı yazıçılarından biridir.
Ş.A: Elçin müəllim, belə bir tendensiya var ki, Çingiz Aytmatov kimi yazıçı bizdə yetişmədi.
- Belə müqayisələr düz deyil. Hər bir yazıçının öz yeri var və onları öz xalqlarının tarixi və taleyi kontekstində qiymətləndirmək lazımdır. Onda gərək deyəsən ki, Azərbaycanda niyə Şekspir yoxdu? Çingiz get-gedə inkişaf elədi, səviyyəsini artırdı və gəldi, bax, “Əsrə bərabər gün”ü yazdı.
Ş.A: Bizdə o cür əsər yazıldı, sizcə?
- Nə üçün məhz o cür olmalıdır? Bizdə də başqa cür yazıldı.
Ş.A: Bəlkə rusca yazmasıydı daha çox tanınmağında rol oynayan.
- Təbii ki, bu fakt da var onun tanınmağında. Rəssam çəkir, orijinala ingilis də, fransız da, rus da, bir başqası da baxır, görür ki, sən necə rəssamsan. Amma tərcümə məsələsi çox ciddidir. Mənim xaricdə xeyli kitabım çıxıb, ancaq Türkiyədəki kitablarımdan başqa, onların 95 faizi rus dilindən tərcümə olunub. Düzdü, rus dilindəkiləri oxumuşam, işləmişəm, çalışmışam ki, özümünküləşdirim, ancaq o birilərinin tərcüməsindən xəbərim yoxdur. Dil faktoru güclü, ciddi faktordur.
Ş.A: “Baş” romanında Xacə Əbdülün “Leyli və Məcnun”u oxuması da diqqət çəkən nüansdır. Bəllidir ki, Füzuli lirikasında şəhvani istək yoxdur. Xacənin “Leyli və Məcnun” oxumasında bu məsələyə hər hansı işarə varmı?
- Xacə “Leyli və Məcnun”u ona görə dəfələrlə oxuyur ki, hiss edə bilmədiyi, amma intuitiv xəbərdar olduğu şəhvət sirrinin məğzinin nədən ibarət olduğunu öyrənmək, bilmək istəyir. Başa düşmək istəyir ki, kişi ilə qadın arasındakı sevgi nədir? Söhbət fiziki sevgidən gedir. O, başa düşür ki, Leyli ilə Məcnun sevgisi valideyn ilə övlad sevgisindən, bacı ilə qardaş sevgisindən fərqlidir. Ancaq bu fərqin nədən ibarət olduğunu bilmək, hiss etmək isə ona müyəssər deyil.
Q.T. Məhəbbəti kitablardan öyrənmək istəyir...
- Bəli, Xacə Əbdül Rəhman istəyir öyrənsin, ancaq şəhvəti, sevişməyi necə öyrənmək olar?
Ş.A: Bir də «Baş» romanındakı açıq-saçıq səhnələr haqda... Bu səhnələr çox örtülü, klassik dillə qələmə alınıb. Məsələn, müasir yazıçılarda açıq yazılır hər şey.
- Sənətdə, o cümlədən də ədəbiyyatda açıq-saçıqlığa bədii-estetik baxımdan ehtiyac varsa, o bədii yük daşıyırsa, nəinki lazımdır, hətta vacibdir. Ancaq açıq-saçıqlıq açıq-saçıqlıq xətrinə yazılırsa, bu pis, hətta çox pisdir.
Ş.A: Yeri gəlmişkən, “Ölüm hökmü”ndə də müəyyən vulqar ifadələr işlənmişdi.
- Demək, mətn tələb edib. Açıq-saçıqlığı mətn gətirməlidir, mətn tələb etməlidir.
Ş.A: Bu məsələni niyə xüsusi vurğuladım. Dünya kinosunda son 10-15 ildə çəkilən ən ciddi filmlərdə porno görüntülərdən istifadə olnur. Məsələn, Triyerdə. Sənətdə buna estetik planda baxırsınız?
- Əgər sən «porno» deyirsənsə, deməli, bu, sənət yox, pornodur. O ki, qaldı Triyerə, onun sonuncu «Nimfoman qadın» filminə axıracan baxmağa mənim hövsələm çatmadı, vaxtıma da hayıfım gəldi. Uzun-uzadı və bəzən də quraşdırma «psixoanaliz». Bir az təəccüb də etdim, çünki Triyerin bundan əvvəlki «Melanxoliya» filmi ciddi sənət nümunəsidir və burada dediyim həmin «quraşdırma» yoxdur. Neçə il bundan qabaq baxmışam, ancaq o filmin son epizodları indi də gözlərimin qabağındadır.
Ş.A: Bizim Milli Akademik Teatrda ilk açıq-saçıq səhnə sizin “Qatil” tamaşanızda oynanıldı.
- Onu bizim görkəmli rejissorumuz Mehriban Ələkbərzadə tamaşaya qoyub. Mehriban xanım «Qatil»i iki dəfə Akademik Teatrımızda, bir dəfə də Kiprdə tamaşaya qoyub. O tamaşalarda açıq-saçıqlıq yoxdur, onlarda təbii insani hisslərin ifadəsi var, çünki buna bədii-estetik lüzum var. Orda vulqarlıq yoxdur.
Ş.A: Bizim teatrda ilk dəfə idi, mənə elə gəlir. Xüsusən, Akademik Teatrda heç olmamışdı.
- Yadıma gəlmir. Ola bilər.
Q.T. Elçin müəllim, söhbətlərinizin birində Tolstoy haqda kitab yazmaq istədiyinizi söyləmisiniz...
- Bu, mənim gənclik çağlarımdan etibarən bir arzumdur. Beş-altı qovluq qeydim də var o kitabla əlaqədar. Amma onu, bilmirəm, yaza biləcəyəm, ya yox.
Q.T: Nə mane olur?
- Tolstoy haqqında yüzlərlə kitab yazılıb. Birincisi, gərək elə kitab yazasan ki, seçilsin, təzə fikirlər olsun. İkincisi, Tolstoyun hissiyyat aləmi mənim üçün o qədər zəngindir ki, bunu təsvir etməyə, təhlil etməyə vaxt və güc lazımdır. Bu çox ciddi məsələdir. Mən gənclik çağlarında, aspiranturada oxuduğum vaxtlar Tolstoydan yazsaydım, elmi iş götürsəydim, Tolstoy mövzusuna bütün vaxtımı həsr etsəydim, yəqin, üç cildlik, beş cildlik böyük bir kitab yazardım. Amma indi əmin deyiləm ki, o qeydlər haçansa bir kitab olacaq...
Q.T: Ədəbiyyat haqqında düşüncələrinizi o vaxt “Azərbaycan” jurnalında oxumuşdum. Orda mənim diqqətimi çəkən bir məsələ var. İki yazıçının adını tez-tez çəkirsiniz. Biri Şekspir, o biri Tolstoy. Amma sizin nəsil modernist yazıçılara daha çox istinad edirdi...
- Bir var, sən qoşma, gəraylı yaza bilmirsən, başlayırsan sərbəst, destruktik şeir yazmağa. Bir də var, gözəl qoşmalar, gəraylılar, bayatılar yazırsan və artıq bu qəliblərə sığışmırsan, təbii bədii yollar səni sərbəstə aparır. Mənim aləmimdə həqiqi ədəbiyyatın yolu budur. Düzdür, o biri yolun da birbaşa yolçusu ola bilərsən. Hər halda, dediyim yol, məncə, daha artıq dərəcədə ədəbiyyat yoludur. Yəni müasirlik, modernlik o demək deyil ki, sən keçmişi yaddan çıxardasan. Əsl böyük müasirlik odur ki, o, elə keçmişdən gəlir. Mən də sənin yaşında olanda, ağlıma belə fikirlər gəlirdi. Keçmişə xor baxmaq mənasında (gülür). Amma oxuduğum Folknerlə, Heminqueylə, Coys ilə, Prust, Remark, o birisi, bu birisi ilə bərabər, həm də antik ədəbiyyat idi, Şekspir idi, Molyer, Servantes, Şiller, Höte, Tostoy idi, başqası idi. Özüm-özümlə söhbət edirdim ki, əgər keçmişdə heç nə yox idisə, bəs bunlar nədir? Niyə oxuyuram bunları? Bunlar mənə niyə bu dərəcədə təsir edir? Əgər modern bir yazıçı Şekspiri bilmirsə, “Don Kixot”u oxuyub əxz eləməyibsə, antik ədəbiyyatı mənimsəməyibsə, mən onun modernizminə şübhə edirəm. O, yalançı modernistdir.
Q.T: Başqa nə yazmaq istəyirsiniz, maraqlıdır? Planlarınız...
- Plan çoxdu, cürbəcür planlar var. Özü də bilirsən, məndə necədi? Bir də görürsən, otururam, filan hekayəni yazmaq istəyirəm, amma o qalır bir tərəfdə, tamamilə qəflətən başqa bir şey yazılır.
Q.T: Sizin nəsildaşlarınızın çoxu, ad çəkmək istəmirəm, ədəbiyyatdan danışanda daha çox ayrı-ayrı yazıçıların üstündə dururlar: Jan Pol Sartr, Ernest Heminquey, daha çox rus nəsri... Amma sizdə daha çox klassika var. Məsələn, Markesi nə vaxt oxumusunuz?
- Markesi ruscaya tərcümə olunan kimi oxumuşdum. «İnostrannaya literatura» jurnalına abunə idim. Sonra kitab çıxanda, bir də oxudum.
Ş.A. Sizin yazıçıdır o?
- O, mənim aləmimdə böyük yazıçıdır. Amma, misal üçün, Jorj Amadu daha çox “mənim yazıçım”dır, nəinki Markes. Baxmayaraq ki, Amaduya Nobel mükafatı vermədilər. Jorj Amadunun bir romanı var – “Dona Flor və onun iki əri” - o kitabdakı təbii bədii şirə, həmən o magik realizm, ətli-qanlı xarakterlər, kolorit Markesdə o dərəcədə deyil. Bu, əlbəttə, tamamilə subyektiv bir fikir, subyektiv bir təəssüratdır.
Q.T: Sizcə, XX əsrin ən böyük yazıçısı kimdir?
- Bir nəfərin, iki nəfərin adını çəkə bilmərəm. Bu heç düz də deyil. Rus ədəbiyyatını götürək. Bu çox böyük ədəbiyyatdır və XX əsrdə böyük yazıçılar desək, məsələn, Çexov mənim aləmimdə böyük hekayəçi və dahiyanə dramaturqdur. Şoloxovun “Sakit Don”u təkcə XX əsr rus ədəbiyyatının deyil, dünya ədəbiyyatının şah romanlarından biridir. Bulqakovun “Ustad və Marqarita»sı, Andrey Belıyın “Peterburq”u, Artıbaşovun “Sanin”i, Qrossmanın «Həyat və tale» romanı, Platonovun povestləri, xüsusən «Çala»sı böyük ədəbiyyat nümunələridir. Merejkovskinin «Məsih və antiməsih» trilogiyası mənim yüksək qiymətləndirdiyim monumental bir əsərdir. Sonrakı dövrdə Rasputinin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirirəm. Fransız ədəbiyyatından elə bayaq adını çəkdiyin, Sartr. Onun bir pyesini tərcümə də etmişəm. Kamyunun özü, Morua, Moriak, Sarrot... İngiltərədə Kronin «mənim yazıçım»dır, ABŞ-da Kolduell, Folkner, Yaponiyada Akutavaqa, Kavataba və i.a.
Q.T: Sartr doğmadır, yoxsa Kamyu?
- Doğrusu, deyə bilmərəm. İkisi də XX əsrin böyük qələm sahibləridir. Bir dəfə bir görüşdə mənə sual verdilər ki, sən bir başqa planetə getsəydin, hansı əsəri aparardın özünlə. Çoxdan, 30 il bundan qabaq. Onda mən cavab vermişdim ki, “Don Kixot”u aparardım. “Don Kixot”u oxuyanda bilsinlər ki, həyat, yaşayış nədir, insanlar kimdir. Axır vaxtlar düşünürəm ki, “Don Kixotu”la birlikdə Şekpirin, bir də Tolstoyun əsərlərini də aparardım. Yerim çox olsaydı, başqa kitablar da aparardım, misal üçün Molyeri… Onun da bir neçə pyesini tərcümə etmişəm.
Ş.A. Kafkanın adını çəkmədiniz...
- Kafka dediniz, bəzi köhnə söhbətlər yadıma düşdü (gülür). Kafka mənim aləmimdə bir az şişirdilmiş yazıçıdır. Onun «Qəsr», “Məhkəmə işi”, “Amerika” romanları, hekayələri, xüsusən pritçaları istedadlı və sanballı ədəbiyyatdır, buna şübhə yoxdur. Ancaq bununla bərabər, Kafka bir az şişirdilmiş fiqurdur. İki cür yazıçı var: ədəbi bəxti gətirən yazıçılar və ədəbi bəxti gətirməyən yazıçılar. Bir insan kimi Kafkanın həyatda, güzəranda bəxti gətirməyib, yazıları çap olunmayıb. Dostu Maks Broda vəsiyyət edib ki, əlyazmalarının hamısını yandırsın və o fikirlə də həyatdan köçüb. Brod isə «vəfasız» çıxır və bu əsərləri çapa verir və onlar dərhal da diqqəti cəlb edir. Bu, Kafkanın bir yazıçı kimi gətirən bəxtidır. Əvvəlki söhbətə qayıdırıq, hər şeyin nisbi olmağına. Görürsən, dost əhdə vəfasız çıxır, Kafka isə bir yazıçı kimi anadan olur. Mən şübhə etmirəm ki, dünyada bəxti küsən elə yazıçılar olub ki, gözəl əsərlərini də özləri ilə bərabər aparıblar, itib-batıb. Dəb sənətə yad olan bir şeydir. Kafkaya münasibətdə bir az dəb var. Oxuyan da onun adını çəkir, oxumayan da.
Q.T. Dramaturgiya ilə də məşğulsunuz. Sizə elə gəlmirmi ki, sizin pyesləriniz daha çox tamaşaya qoyulur? Məsələn, Əli Əmirli müsahibəsində deyir ki, yaşı 50-dən aşağı olanların əsərləri tamaşaya qoyulmur.
- Uzun sözün qısası, “obıvatel” təfəkkürünün məhsulu belədir ki, guya Elçin vəzifəsindən istifadə edir, buna görə də pyesləri tamaşaya qoyulur, hə? Əslində, o qədər mənasız bir söhbətdir ki, heç cavab da tələb etmir. Bu pyeslər Nyu-Yorkda, Londonda tamaşaya qoyulur. Mən Londona ultimatum göndərirəm ki, baxın ha, Azərbaycanda baş nazirin müaviniyəm, sizlə pis rəftar edərəm, mənim əsərimi tamaşaya qoyun? Buna görə Londonda üç pyesim tamaşaya qoyulub? Yaxud, bu günlərdə Nyu-Yorkda, Brodvey teatrında altı gün dalbadal «Şekspir» tamaşasının premyerası göstərildi. Deməli, mən Obomaya demişəm ki, baş nazirin müaviniyəm, məni teatra tapşır ki, pyesimi tamaşaya qoysun? Elə həmin Kiprdə, ya Ankarada, İstanbulda, Moskvada, Peterburqda teatrları məcbur etmişəm? Dərd burasındadır ki, «obıvatellər» başqa ölkələrdə də var, ancaq Azərbaycan “obıvatellər”inin səviyyəsi onlardan da aşağıdır (gülür). “Obıvatel” təfəkkürü asanlıqla mətbuata yol tapır. Bax bu, ədəbi fəlakətdir. Teatrlarda dramaturq Elçinin əsərləri tamaşaya qoyulur, baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevin yox. Bu cür dedi-qodular ömrüm boyu məni müşayiət edib, buna fikir verməyin.
Q.T: Gənclərin əsərlərini niyə qoymurlar?
- Xəbərim yoxdur o faktdan ki, hansısa istedadlı bir gəncin pyesini tamaşaya qoymayıblar.
Q.T: Məsələn, Elçin Hüseynbəyli dəfələrlə deyib ki, mənim əsərlərim tamaşaya qoyulmur...
- Təəssüf ki, Elçinin o pyeslərini oxumamışam, ona görə bir söz deyə bilmərəm.
Ş.A: Bir dəfə Mədəniyyət Nazirliyi 35 yaşacan dramaturqlar arasında müsabiqə elan eləmişdilər, əsər verən olmadı.
- Görürsünüzmü? Mən heç bu faktı bilmirdim.
Ş.A: Elçin müəllim, ədəbi cameədə çoxdan belə bir söz gəzir ki, siz AYB-yə sədr gəlmək istəyirsiniz?
- O qədər mənasız və gülünc söhbətdir ki, şərh etmək istəmirəm. Elə belə də yazın və imkanınız varsa, o ədəbi cameəyə «mesaj» göndərin ki, daha səviyyəli söhbətlə məşqul olsunlar.
Q.T: Bir müddət əvvəl Anarla mətbuatda aranızda polemika oldu. Ondan sonra münasibətlərinizə necə təsir elədi?
- O polemikanı yadınızda saxlayırsız, amma mənim Anar haqqında, Anarın da mənim haqqımda yazdığımız yazıları yadınızda saxlamırsınız (gülür). Epizodik bir şey idi. O, bir şey yazdı, mən də ona cavab verdim. O, mətbuata verdi, mən də mətbuata verdim. Sonra yenə görüşdük, əvvəlki münasibətlərimiz də davam elədi və edir.
Ş.A: Sonuncu dəfə nə vaxt görüşmüsünüz?
- Bu günlərdə telefonla danışmışıq. Nəvəsinin – yazıçı Günelin qızı Dənizin toyuna dəvət edirdi. Bu mənim üçün şad bir xəbər oldu. Günel mənim gözlərimin qabağında böyüyüb. Onu ilk dəfə bələkdə görmüşəm.
Q.T: Elçin müəllim, Anarla müsahibəmdə sizinlə bağlı bir maraqlı məqam olmuşdu. Söhbət sizin yazıb hələ çap etdirmədiyiniz üç cildlik ailə romanından gedir. Anar bu ideyanı ondan götürdüyünüzə işarə vurmuşdu. Bu fikrə münasibətiniz çox maraqlı olardı...
- Yəni, Anar deyir ki, onun hansısa ideyasından cuşa gəlmişəm?
Q.T: Bəli. Davamında da demişdi ki – onun sözlərini olduğu kimi deyirəm: «Türklər demiş, buna yorum yok… Üçüncü cildim üçün buna aid bir yazı var, gərək pozum, yoxsa deyəcəklər, sən Elçindən götürmüsən.»
- Anar əgər belə sözlər deyibsə, düz eləməyib. İdeyadan cuşa gəlib üç cildlik ailə romanı yazanamsa, o ideyanı mənə Qolsuorsi verərdi, Forsaytlar haqqında o boyda roman yazıb, Tomas Mann verərdi “Budenbroklar”a, Marten dyu Qar verərdi «Tibo ailəsi»nə, Kronin verərdi «Qala»ya görə. Gəlin, bu söhbəti bitirək. Anarla mənim həyatımızda elə bağlılıq məqamları var ki, umu-küsülər ola bilər, ancaq o bağlılıqları ayırmaq, güman edirəm ki, çətin məsələdir.
Ş.A. İlyas Əfəndiyevlə Rəsul Rzanın münasibətləri yaxşı olub?
- Yaxşı olub. Deyə bilmərəm ki, yaxın dost olublar. Amma yaxşı münasibətləri olub, aralarında qarşılıqlı hörmət-izzət var idi.
Ş.A: Əkrəm Əylisi deyir ki, Səməd Vurğunla Rəsul Rzanın düşmənçiliyi Vaqif Səmədoğlu ilə Anarın dostluğundan daha səmimi idi. Sözündən belə çıxır ki, 60-cıların indiki dostluğu səmimi deyil.
- Doğrusu, Əkrəmin növbəti dediklərini müzakirə edəcək halda deyiləm (gülür). Denən ki, sən nə bilirsən səmimi idilər, ya səmimi deyildilər? Sən Səməd Vurğunla Rəsul Rzanın münasibətlərinin səmimi olub-olmadığını hardan bilirsən? Bunu gərək sənə ya Səməd Vurğun, ya da Rəsul Rza deyəydi, belə deyil? Bu nə söhbətdir belə? Gəlin, bu mövzunu da uzatmayaq. Mən Əkrəm Əylisli haqqında düşünəndə, onun «Kür qırağının meşələri», «Ürək yaman şeydir» kimi əsərlərini, gənclik vaxtlarımızdakı səmimi şuxluğunu yadıma salıram, bu tipli mülahizələrini yox.
Ş.A: Bir də belə bir fikri var: Yusiflə Vaqif heç vaxt öz yaşadıqları həyatı səmimi şəkildə yazmadılar. Bu kontekstdə Elçin nə qədər öz həyatının yazıçısıdır?
- Sən yazdıqlarını bir başqası yazmır ki? Sən özün yazırsan. Ona görə də yazıçılar deyir ki, mən nə yazıramsa, öz bioqrafiyamı yazıram. Bu, sən istədin-istəmədin, təhtəlşüurda oturub.
Q.T: 60-clar içində sizə ən doğma olan yazıçı kim idi?
- Ən doğma yazıçı - mən özüm (gülür).
Ş.A: 60-ci illərdən sonra həm dövlət səviyyəsində, həm xalqın içində, geniş ictimaiyyətdə 60-cı illərin nümayəndələri qədər tanınan, qəbul olunan nasir yetişmədi. Sizcə, nədir bunun səbəbi?
- Mən bunun səbəbi barədə bir şey deyə bilmərəm. Bu cavabı gərək siz verəsiniz. Sizə mən sual verirəm: Nə üçün belə olub?
Ş.A: Bəlkə səbəblərdən ən vacibi 60-cıların ədəbi iqtidarda olması və uzun zaman bu postlardan çəkilməməsidir. Buna görə sonrakı nəslin özünü realizə imkanları məhdudlaşdı.
- Güman edirəm ki, bu cür fikirləşmək düzgün deyil. Niyə? Çünki 60-cılar ədəbiyyata gələndə daha güclü bir nəsil vardı hakimiyyətdə. Ali Sovetin sədri, sosialist əməyi qəhrəmanları, Stalin mükafatı laureatları və s.
Ş.A: Sizin gücünüz atalarınıza çatdı, amma 80-cilərin yox.
- “Gücünüz çatdı” ifadəsi də düzgün deyil. “Gücünüz çatdı” nə deməkdi? 60-cı illər nəsli ortaya əsərlər qoydu. Ədəbiyyatda özünü möhkəmlətdirməkdən ötrü nə qədər məni, Əhmədi-Məmmədi söyürsən söy, heç nə alınmayacaq. Sən ədəbiyyatda özünü möhkəmləndirməkdən ötrü ortaya əsər qoymalısan. Bunsuz mümkün deyil. Sən ortaya əsər qoy, ədəbiyyatda yerini möhkəmlət, onda sənin Elçinə, Əhmədə-Məmmədə kin-küdurət püskürməyə ehtiyacın da, həvəsin də, vaxtın da olmayacaq.
Q.T: Anarla bağlı yazınız vardı. Yazmışdınız ki, Anarın evində oturub ədəbiyyat söhbətləri edirdik...
- Həyət tərəfdən ikinci mərtəbə, küçə tərəfdən yarımzirzəmi idi, pəncərəsindən küçədə yeriyən adamların ayaqları görünürdü. Bir dəfə rəhmətlik Vasif Adıgözəlovu ayaqlarından tanıdım orda (gülür).
Q.T: Anar, Əkrəm, siz – bir yerdə olanda nədən danışırdınız?
- Adını çəkdiyin adamlar yazıçılıqdan başqa həm də cavan idilər, dost idilər. Səhərdən axşama qədər iclas eləmirdilər ki?
Ş.A. Uzun əsərləri bir-birinizə oxuyurmuşsunuz... Hətta povestləri...
- Bəli. Onda bizim aramızda çox gözəl bir ənənə vardı. Mən bir yazı yazanda mütləq verirdim onlara, oxuyurdular. Eləcə də onlar. Təzə yazılarımı Yusif Səmədoğluna, Araz Dadaşzadəyə də verirdim, onların fikirləri mənim üçün əhəmiyyətli idi.
Q.T: Tənqidçi zövqü kimi ən yaxşı olanı kim idi?
- Elə adlarını çəkdiyimiz adamlar.
Ş.A: Sizcə, indiki ədəbi mühitdə nə çatışmır?
- Mənə elə gəlir ki, ünsiyyət çatışmır. Yazıçılar arasında, yazı-pozu adamları arasında ünsiyyət azalıb. Ədəbi mühitdə mədəniyyət aşağı düşüb, çatışmır. Eyni zamanda, səriştəsizlik səriştəni üstələyib. Bir də mütaliəsizlik, dünyagörüşünün məhdudluğu... Baxırsan, hamı Ekonun, Kafkanın, Freydin adını çəkir, ancaq yazının keyfiyyətindən görürsən ki, bu «hamı» o müəlliflərin əsərlərini heç oxumayıblar da, adlardan sui-istifadə edirlər. Ayrı-ayrı həqiqətən mütaliəli fərdlər var, görürəm, ancaq söhbət külldən, bütövdən gedir.
Ş.A: Azərbaycanda kitab yayımı ilə bağlı ciddi problemlər var. Bölgələrdə mağazalar yoxdur, şəhərdə azdır, yazıçı oxucuya ulaşa bilmir... Bununla bağlı nə deyərdiniz?
- Çox çətin məsələdir. Çətin və mürəkkəb.
Ş.A: Həlli yolunu nədə görürsünüz?
- İctimai fikir bu məsələni qaldırmalı, qabartmalı, kitaba maraqsızlıq barədə haray çəkib, cəmiyyəti silkələməli, oyatmalıdır. Bazar iqtisadiyyatında yaşayırıq. Kitaba oxucu tələbatı güclü olarsa, hər şey tənzimlənər. Əgər oxucu tələbatı olacaqsa, tirajlar da qalxacaq, kitab dükanları da açılacaq, nəşriyyatlar da başlayacaqlar o səfeh kitabların, maklaturanın əvəzinə normal kitablar çıxartmağa.
Ş.A: “Qanun” nəşriyyatı yaxşı satılan kitabları siyahısını açıqladı. Azərbaycandan daha çox Elxan Elatlı və Çingiz Abdullayevdir satılan. Yəni, detektiv. Dünyada ən çox oxunan isə Koelyo, Şərqdən Xalid Hüseynidir. Tanışsınız bu müəlliflərlə?
- Tanışam. Əfqanıstanın qonşusu olan Hindistanda Taqor yazırdı. Taqor, mənim fikrimcə, Şərqin Tolstoyu idi. Xalid Hüseyndə Taqorun bədii monumentallıq çatışmır. Düzdür, hər əsərdən monumentallıq tələb etmək olmaz. Ancaq o əsərdə ki, monumentallıq iddiası var, onda bu tələb də ortaya çıxır. O ki qaldı, Koelyoya, qabaq belə kitablar vardı: əyləncəli riyaziyyat, əyləncəli mətbəx. Koelyonun da romanları mənim üçün istedadlı əyləncəli ədəbiyyatdır. Əyləncəli, amma istedadlı. Maraqla oxuyursan. Məsələn, “Kimyagər”i birnəfəsə oxuyursan gedir. Mən təyyarədə iki-üç saata oxudum, özü də, dediyim kimi, maraqla oxudum.
Ş.A: Son vaxtlar Türkiyədə məşhur olan Elif Şafak necədir?
- Oxumuşam, xoşuma gəlir, ancaq burada da bir az dəb ab-havası var. Türkiyədə ən gözəl qadın nasirlərdən biri Tomris Uyar idi. Zərif bir qadın idi, hekayələri də özü kimi zərif idi. Onun əri də istedadlı şair və çox maraqlı bir insan idi: Tuqrut Uyar. Mənim o rəhmətliklərlə gözəl münasibətim var idi.
Q.T: Yazıçı kimi Pamuka münasibətiniz necədir?
- Yaxşı bir yazıçıdır, istedadlı bir yazıçıdır, buna söz yox. Pamukun Nobel mükafatı alması gözəl bir hadisədir.
Q.T: Çox romanı var, 15-ə yaxın, nə qədərini oxumusunuz?
- Hamısını oxumamışam. İkisini-üçünü oxumuşam. Deyir, deməsəm, içim yanar, desəm, çölüm: Orxan yaxşı insandır, yaxşı yazıçıdır, amma «mənim yazıçım» deyil.
Ş.A: Onda əsasən qəbul eləmədiyiniz nədir?
- Konkret səbəb deyə bilmərəm. Yaşar Kamal «mənim yazıçımdır» məsələn. Yaşca aramızda fərq çox idi, amma dost idik. Yaşar Kamalın “İnce Memet”ini ilk dəfə rusca “İnnostrannaya literatura”da oxumuşdum. 60-cı illərdə. Sonra özü 4 cildlik «İncə Memet»i bağışladı mənə. O 4 cild həqiqətən də böyük bir dastandır. İndicə dediyim həmin bədii monumentallıq var o dastanda.
Ş.A: Pamuk da demişdi ki, Yaşar Kamal dastançıdır, romançı deyil.
- Bilmirəm Pamuk bunu hansı kontekstdə deyib. Mən bu yerdə dastanı romanın yüksək səviyyəsi kimi qeyd edirəm. “İncə Mehmet” həqiqətən böyük bir əsərdir. Həm həcmi, həm çəkilən zəhmət, həm də istedad etibarı ilə. Onun yaxşı hekayələri də var idi.
Ş.A: Elçin müəllim, sizcə, heç olmasa Türkiyə ədəbi mühitinə niyə çıxa bilmirik?
- Əvvəla mən deməzdim ki, biz Türkiyə ədəbi mühitinə çıxmamışıq. Türkiyə böyük bir məmləkətdir. Mənim Türkiyədə 30-a yaxın kitabım çıxıb. Təkcə elə “Mahmud və Məryəm”in 6-7 müxtəlif nəşrləri var. O biri romanlar da, hekayələrim də dəfələrlə nəşr olunub. İstanbulda, Ankarada, Konyada, Ərzurumda beş pyesim tamaşaya qoyulub. Haqqımda doktorluq dissertasiyası müdafiə olunur, elmi monoqrafiyalar nəşr edilir. Neçə universitetin fəxri doktoruyam. Deyəsən, təvazökarlıqdan kənarlaşıram… (gülür). Türkiyə böyük və tipik kapitalist ölkəsidir. Reklamın hər yerdə olduğu kimi, ədəbiyyatda da böyük əhəmiyyəti var. Avropada da reklama böyük ehtiyac var və reklamdan çox şey asılıdır. Amma Avropadakı kitab ənənəsi Türkiyədə olmayıb. Türkiyədə professional roman 19-cu əsrin ikinci yarısında yazılmağa başladı. Latın hekayələrini cavanlıqda oxumuşdum, bu günlərdə yadıma düşdü, təzədən götürüb baxıram. 1300-cü ilin hekayələridir. Yaxud «Qızıl eşşək» kimi antik dövrün romanı. Yaxud da qədim Çin, Yapon nəsri… Düzdü, biz də deyə bilərik ki, bizdə olanlar onlarda olmayıb. Orası da var, bəli, amma tərəzini qoyanda, bizim xeyrimizə deyil, təəssüflər.
Ş.A: Hətta sovet quruluşu olmasa, bizdə daha pis olardı vəziyyət.
- Bizdə kitab kütləviliyi, bəli, sovet dövrünə borcludur.
Son
