Kulis.Az tanınmış yazar, ingilis və ispan dilindən türkcəyə önəmli əsərləri tərcümə edən Əsli Biçənin (Aslı Biçen) APA-ya müsahibəsini təqdim edir.
- Yenicə çapdan çıxan kitabınıza görə sizi ürəkdən təbrik edərək söhbətə başlamağımızı istərdim. Banal bir sual olduğunu bilsəm də, söhbətə elə bu sadə sualdan başlayaq: yaradıcılıq həyatınızla bağlı nə demək istərdiniz?
- Qeyri-müəyyən sual oldu... (gülür)
- Qeyri-müəyyənlikdən başlayaq ki, sonra “müəyyənlərə” keçə bilək...
- Mən buna yaradıcılıqdan daha çox ədəbiyyat sevgisi deyə bilərəm. Uşaqlıqdan ədəbiyyatı, oxumağı çox sevdim və hələ də çox sevirəm. Bu, mənim içimdəki xoşbəxtlik mənbəyidir. Gözəl bir kitab, məsələn, Folknerin hər hansı bir əsərini oxumaq mənim üçün xoşbəxtlik mənbəyidir. Yazmaq da, tərcümə etmək də. Bunu deyə bilərəm.
- Ən gözəl şey də elə bu deyilmi? İnsan sevdiyi işi görərkən həm başarılı, həm də xoşbəxt olur.
- Bəli.
- Ədəbiyyat fakültəsini bitirmisiz, yoxsa başqa bir peşənin sahibisiniz?
- İngilis dili və ədəbiyyatı fakültəsini bitirmişəm. Ancaq universitet təhsili gələcəkdə görüləcək işlər üçün həmişə kifayət etmir. Məncə, insanın özünün bir çox şeyləri oxuması ən gözəl işdir. Hər kəs özü-özünü yetişdirə bilər. İllah da gördüyün işlə bağlı təhsil verən fakültəni bitirmək məcburiyyəti yoxdur.
- O baxımdan soruşmadım. Bəzən fərqli bir fakültədən məzun olan insan....
- Bəli, bəli. Məsələn, “Metis” nəşriyyatının sahibi olan dostum mühəndisdir. O, həm də bədii əsərləri redaktə edir. Bilirsiniz ki, portuqaliyalı məşhur futbol məşqçisi Mourinyo da tərcüməçidir.
- Onda siz də hər hansı komandaya baş məşqçi olmağı düşünə bilərsiniz...
- (Gülür). Ola bilər. Basketbol komandasının baş məşqçisi ola bilərəm.
- Məni söhbətə qeyri-müəyyənliklə başlamaqda “günahlandırdınız”, ancaq görün müəyyən şeyləri necə tez “müəyyənləşdirdik”. Həm də yaradıcılığın anadangəlmə mayası olan faktoru - gördüyün işə olan sevgini vurğulamaqla. “Absalom, Absalom” kimi ağır bir romanını türkcəyə çevirdiyiniz Folkner də deyir ki, bir gün bədii əsər yazmağın xoşuma gəldiyini hiss etdim. Folknerdən danışaq.
- Tələbə ikən Folkner mənim ən çox sevdiyim yazar idi. O vaxt onunla tanış olmaq məni çox xoşbəxt etmişdi. Tələbə vaxtı onun əsərlərini tərcümə etməyi düşünməmişdim. O, mənim çox-çox sevdiyim bir yazardır. Oxuyarkən də, tərcümə edərkən də onun dili insanı çətinliyə salır, ancaq eyni zamanda, çox həyəcan verir. Özünəməxsus üslubu olan yazardır. Yaradıcılıqdan söhbət gedəndə Folkner mənim ağlıma ilk sırada gələn bir yazar olur. Onu tərcümə etmək xəyalım, hətta utopiyam vardı. “Absalom, Absalom” romanını “Yapıkredi” bankının nəşriyyatına təklif etdim, onlar qəbul etdilər, mən də çevirdim. Həyatımın ən çətin işini gördüm... (Gülür).
- Ancaq eyni zamanda, ən çox xoşbəxtlik verən işlərindən birini gördünüz...
- Təbii ki. Normal bir kitabı tərcümə edəcəyim müddətin 3 qatını “Absalom, Absalom”un tərcüməsinə həsr etdim. İşi bitirəndən sonra 5-6 ay key kimi gəzmişdim. Çünki beynim həddindən artıq şişmişdi.
- Biz o romanı oxuyarkən beynimiz şişir, tərcümədən sonra sizin nə vəziyyətə düşdüyünüzü təsəvvür edirəm.
- Danışarkən insanların üzünə boş-boş baxırdım. Folkner belə bir yazardır.
- Mən də onun əsərlərini qapalı yerlərdə oxuya bilmirəm. “Absalom, Absalom”u heç oxuya bilmirəm. Onun özü də deyir ki, mənim üçün hər gün yeni bir yazarın əsərini oxumaq önəmli deyil, mənə dost olan yazarlar var (Servantes, Balzak, Dostoyevski...) istədiyim vaxt əlimi atıb onların əsərlərinin hər hansı bir yerindən oxuyuram. Onu başqa yazarlarla müqayisə edərkən hansı fərqləri hiss edirsiniz?
- O, mənə çox yaxşı təsir bağışlayan bir yazardır. Ancaq mənə yaxşı təsir edən yazarın sadəcə Folkner olmadığını da deyə bilərəm. Məsələn, Xulio Kortazar mənim üçün önəmli bir yazardır. Bəlkə roman qurğusu baxımından Folkner qədər mürəkkəb olmasa da, önəm verdiyim başqa yazarlar da var. Bəli, Folkner mənim üçün ayrı bir yerdə durur. Ancaq ona yaxın yerdə duran bir neçə başqa yazar da var mənim üçün.
- Məsələn, kim? Virciniya Vulf? Yoxsa, Ceyms Coys?
- Coysla o qədər də aram yoxdur. (Gülür). Ancaq Virciniya Vulfu çox sevirəm. Uzun müddət başqa yazarları oxuyub sonra Folkneri, Vulfu oxuyursunuz, “bəli, ədəbiyyat bax, budur”, deyib bir çox şeyə yeni gözlə baxırsınız. İnsanda o cür hisslər yaranır.
- Bunu çox yaxşı ifadə etdiniz. Mən Folkner və Virciniya Vulf barədəki fikrimi bu cür sərrast ifadə edə bilmirdim.
- (gülür) Təbii. O biriləri oxuyursunuz, oxuyursunuz, bunları oxuyandan sonra dərindən nəfəs alıb deyirsiniz ki, ah, tamam, İndi oldu.
- “Absalom, Absalom”u tərcümə edəndən sonra bədii əsərə daha çox hansı nöqtədən baxırsınız? Dil, üslub, kompozisiya, süjet? Məsələn, mövzu və kompozisiya baxımından mükəmməl əsər olan “Pedro Paramo” (Xuan Rulfo) sizə daha bəsit gəlirmi?
- O cür müqayisə aparmıram. Məncə, o, başqa bir şeydir. Modernistlərin yaşadığı müharibədən sonrakı dönəmin özünəməxsus bir çox cəhəti var. Mədəniyyət ortamı onu təşviq edirdi. Yazarın içində nəfəs aldığı ortam çox önəmlidir. İki müharibə arasında yaşananları yazmaq o dövrün ədəbiyyatına bir çox xüsusiyyətlər də yükləyib. İndi biz bir çox şeyi asanlıqla əldə edə bilirik. Ancaq iki müharibəyə, onların arasındakı dönəmlərə ədəbiyyatın baxışı çox önəmlidir.
- Mən də oraya gələcəkdim. İkinci Dünya Müharibəsindən yazan sovet yazarları həmişə cəbhədəki zəfərləri ön plana çıxarırdılar. Ancaq 60-cı illərdən başlayaraq, müharibənin arxa cəbhəsi ön plana çıxdı ki, həqiqi müharibə də bax, o əsərlərdə göründü.
- Müharibələr həmişə faciədir. Ailələr başsız qalır, uşaqlar yetim böyüyür, həyatın ən acı travmaları müharibələrdə yaşanır. Əgər yazar müharibələrin gətirib-gəldiyi faciələri yazmırsa, onda bəşəriyyətə qarşı öz borcunu yerinə yetirməmiş olur. 1920-60-cı illərlə müqayisə edərkən o dövrün ədəbiyyatındakı ruhun daha sonra eyni güclə davam etdiyini görə bilmirik.
- Tamamilə haqlısınız. Nobel mükafatı alan yazarların o mərasimdəki çıxışlarına baxanda da bunu açıq şəkildə görə bilirik.
- Ədəbiyyatın o ruhu həmişə yaşada bilməməsinin obyektiv və subyektiv səbəbləri var.
- Sizcə, yazarın “Mən ən yaxşı əsərimi yazdım, artıq zirvədəyəm”, deməyə haqqı varmı? Uğurla tərcümə etdiyiniz Folkner deyir ki, yazarın özünü zirvədə hiss etməsi onun ən böyük məğlubiyyətidir.
- Doğrudur. Yazar ömrünün sonuna qədər növbəti əsərini daha yaxşı yazacağına inanır, ancaq eyni zamanda, hər dəfə nöqtəni qoyandan sonra daha yaxşı yazmaq üçün yeni bir mübarizəyə başlayır və bu, ömrünün sonuna qədər davam edir. Folkner də deyirdi ki, ürəyim istəyən kimi bir əsər yazmağa müvəffəq olsam, qələmimi sındırıb bir daha heç nə yazmayacağam. Ancaq o da buna müvəffəq ola bilmədi. Yazar üçün ən önəmli şey azadlığını həmişə qorumasıdır. Bunu isə hamı bacarmır.
- Sizcə, niyə?
- Burada müxtəlif faktorlar özünü göstərir: avtoritar rejimlər, yazarın özünün daxilən azad olmaması, maddi mənafeyin üstün gəlməsi və s. Ancaq bütün hallarda ən mühüm cəhət yazarın öz azadlığını qorumasıdır. Çünki o, xalqına bu şəkildə faydalı ola bilər. Həyatda ona verilmiş önəmli vəzifənin öhdəsindən ancaq bu şəkildə gəlib tarixdə iz qoya bilər.
- “Absalom, Absalom”un Azərbaycan dilinə çevrilməsindən xəbərdarsınız. Oradakı həmkarınıza nə arzu və tövsiyə edərdiniz?
- (Gülür). İşi avand olsun. Çox çətin bir işin altına girib. Bezməsin, yorulmasın, daha çox çalışsın.
- Siz tərcümə edərkən bezdinizmi, yoruldunuzmu? Hansı ortamda çalışdınız?
- Mən “Absalom, Absalom”u tərcümə edəndə İstanbulda yox, başqa şəhərdə yaşayırdım. Ora çox sakitlik idi, işimə qarışan yox idi, tamamilə öz dünyama çəkilib, tərcüməni başa çatdırdım.
- Həmkarınız tərcüməni başa çatdırandan sonra onunla dialoqunuzu təşkil etməyə indidən icazə verirsinizmi?
- (gülür). O, işi başa çatdırsın, tərcümə prosesində yaşadığımız məşəqqətləri oxucularla da bölüşərik. Mən Azərbaycan dilini çox sevirəm. Bakıya gedib oradakı universitetlərdə olan tərcümə atelyelərini də görmək istərdim.
- Qısa müddət əvvəl öz romanınız çapdan çıxıb. Mən hələ oxuya bilməmişəm. Sirr deyilsə, romanınız barədə danışmaq istərdinizmi?
- Onu oxuyarkən sürprizlərlə qarşılaşmağınızı daha çox istədiyimə görə icazə verin, roman barədə danışmayım. Sadəcə, bunu deyə bilərəm ki, ölkəmizdəki hərbi çevriliş barədədir. 1980-ci ildən bir az əvvəlki və sonrakı dönəmi ehtiva edir. Məktublar şəklindədir.
- Polkovnik Sutpenin (“Absalom, Absalom”un qəhrəmanlarından biri - red) yerini general Evren tutubmu?
- (gülür). Yox, Evren ilə işim olmayıb. Yaxşı olardı ki, siz oxuyandan sonra danışaq.
- Beş aylığa Argentinaya gedəcəyinizi dediniz. Hiss etdim ki, yeni tərcümə işi üçün gedirsiniz. Çox bəyəndiyiniz Xulio Kortazarı bu dəfə özünüz tərcümə edəcəksinizmi?
- Bir neçə gündən sonra Argentinaya gedəcəyəm. İspan dilini Xulio Kortazar kimi usta bir yazarı çevirəcək qədər yaxşı bilmirəm. Bizim Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin TEDA fondu kimi Argentinada da yazarların əcnəbi dillərə tərcümə edilməsinə dəstək verən bir fond var. O fondun verdiyi maddi dəstəklə başqa bir yazarın əsərini ispancadan türkcəyə çevirəcəyəm. 5 ay orada qalıb ispancamı daha da inkişaf etdirməyə çalışacağam.
- Ümid edirəm ki, siz ispan dilindən bir argentinalı yazarı 5 aya tərcümə edib qurtardığınız müddətdə “Absalom, Absalom”un Azərbaycan dilinə tərcüməsi də hazır olacaq və Bakıda Uilyam Folknerin möhtəşəm romanının 2 yaxın tərcüməçisinin gözəl dialoquna şahid olacağıq.
- Mənim ulu babalarım Dağıstandan gəlib. Ona görə də Azərbaycanı və Dağıstanı özümə doğma bilirəm. Bakıda və ya İstanbulda tərcüməçi həmkarımla dialoq məni həmişə məmnun edər.
