Əkrəm Əylisli Mirmehdi Ağaoğlunun “Bu gün səbr elə” kitabını oxuyandan sonra redaksiyaya telefon açıb təklif elədi ki, görüşüb əsəri müzakirə edək. Biz də görüşüb diktofonu qoşduq və əsər haqqında fikirlərimizi bölüşdük. Söhbətimizi, ədəbiyyatsevərlər üçün maraqlı olacağını nəzərə alıb təqdim edirik.
Əkrəm Əylisli: Mirmehdinin “Bu gün səbr elə” əsərini oxuyandan sonra onun haqqında fikirlərimi bildirməyə əşhədü-ehtiyac hiss elədim. Buna görə düşündüm ki, dostlarla görüşək və birlikdə əsər haqqında fikirlərimizi bölüşək.
Mirmehdi Ağaoğlu: Əkrəm müəllim, bu jestinizə görə əvvəlcədən sizə təşəkkür etmək istəyirəm. Mənim üçün bu çox böyük qiymətdir. Əsər haqqında fikirlərinizi eşitmək, qüsurlarını, əgər varsa müsbət tərəflərini öyrənmək mənim üçün, mənə elə gəlir, burda oturan dostlarımız üçün də maraqlı olacaq. Odur ki, elə siz buyurun fikirlərinizi deyin, sonra biz də söhbətə qoşularıq.
Ə.Ə.: Bu əsər belə doğulub, belə də yaşayacaq, burda nə desək də indən belə dəyişmək mümkün olmayacaq. Amma mənim dediklərimi gələcək yazıların üçün gərək nəzərə alasan. Birinci bunu deyirəm ki, əsərin janrı, Amerikadan bir qadının gəlməyi, özünə ər axtarmağı və bir ailənin də buna ehtiyacının olmağı tragikomikdir. Bu tragikomik əhvalatı elə o janrda yazmaq lazım idi. Amma sən ciddi yazmısan.
Qan Turalı: Mirmehdi drama yazıb.
Ə.Ə.: Drama deyil. Birrəngli, bir az da boza çalan nəsrdir. İkincisi, mən sənə bir şeyi deyim. Bir çox əsərlərin anekdotu, lətifəsi olur və o lətifədən əsər yaranır. Məsələn, dünyanın ən dahiyanə əsəri olan “Don Kixot”un lətifəsi belədir: Bir adam həddən ziyadə cəngavərlik romanları oxuyub, başı xarab olub, o da cəngavərlik eşqinə düşüb. Anekdot bundan ibarətdir. Amma əsərin içi görürsən nəylə doludur? “Ölülər”in anekdotu isə belədir: Bir nəfər fırıldaqçı gəlib ölüləri diriltməyə. Lap elə “Müfəttiş” əsərinin anekdotu olsun. Lətifə əsərin canıdır. “Bu gün səbr elə”nin də anekdotu var. Sadəcə sən onu yaxşı səviyyəyə gətirə bilməmisən. Hadisənin daha real olması üçün Nəsimiyə gərək bir ayrı sənət seçəydin. Hansı şəraitdə olur-olsun gitaraçı çörək tapa bilərdi. Sən bunu nəzərə almamısan. Gərək Nəsimiyə başqa sənət tapaydın. Məsələn, tarçı olaydı, kənddə çörək tapmazdı. Bax bu əsərə ikinci məzmun gətirərdi. Mənim “Tarçı” adında bir hekayəm də var. Tar moddan düşür, camaat ancaq diringi şeylərə oynayır. Tarçı gəlir qız evində çalır, görür ki, oğlan evindəkilər bunun tarına oynamır.
Q.T.: Əkrəm müəllim, hansısa başqa bir yazıçıda da aşıqla bağlı elə əsər olmalıdır.
Şərif Ağayar: Bəlkə “Bayatı-Şiraz”ı deyirsən.
Q.T.: “Bayatı-şiraz”ı oxumuşam. O deyil.
Ə.Ə.: “Bayatı-Şiraz”ı birinci mən çap eləmişəm. “Gənclik” nəşriyyatının rəhbəri olanda Yusifin ilk kitabını mən buraxmışam. Ədəbiyyatı bir-birinə qarşı qoymaq istəmirəm, amma Anarın “Dantenin yubileyi” əsəri mövzuca elə “Bayatı-Şiraz”dır.
Q.T.: Bəli, doğrudur. Hər iki əsərdə sənətkarın faciəsi göstərilib. “Netoçka Nevanova” da elə odur.
Sevda Sultanova: Tural, sənətkarın yox, ortababın faciəsi deyək.
Ə.Ə.: Nə isə, mövzumuza qayıdaq. Mirmehdi, mən istəyərdim ki, bu əsərdə rəngarənglik olsun. Məsələn, övladları çox epizodik görsənir və faktiki görsənmir. Övladlar situasiyada aktiv iştirak etməli idilər. Onlar inandırıcı səviyyəyə qaldırılmayıblar. Amma, yenə deyirəm, səni bu əsər münasibəti ilə təbrik edirəm. Bu əsərdə nasir potensialı var.
Ş.A.: Siz onun “Küləyi dişləyən” əsərini oxumamısız.
Ə.Ə.: O əsəri oxumamışam, bəlkə də oxumuşam yadımda qalmayıb. Yadımda qalmayıbsa, deməli məndən keçməyib. Amma bu əsər məndən keçdi. Əsər müasirdir, aktualdır, bu günün fəlakətlərini özündə birləşdirir. Manatın düşməyindən sonra əsər bir az da aktuallaşdı (gülür).
Q.T.: Doğrudur. Manat düşəndən sonra hamı bu əsəri xatırladı. Amma, Mirmehdi arvadlara pis nümunə verib: ərlərinizi satın (gülür).
Ə.Ə.: Amma Dilbər əhvalatı dahiyanədir. Cəfər Cabbarlının “Sevil” əsərində Balaşın ikinci arvadının adı da Dilbərdir. Bu Dilbərlə o Dilbər arasında qəribə bir bağ var. Özü də, Mirmehdi, səndə bu Dilbər hardasa müsbət obrazdır... Amma elə müsbət olmaz e. Məncə, burda Sevda xanım sənə iradlarını bildirməlidir. Qadın ərindən keçməz. Bunu yazmaq çox çətindir.
M.A.: Dilbər oyun qurur axı, ərini gerçəkdən satmaq fikri olmur.
Ə.Ə.: Oyunu yaz da. Sən oyun qurmamısan, ciddi yazmısan.
S.S.: Vallah, mən də Dilbərin yerinə olsam Nəsimini verərdim. Elə kişi nəyə lazımdır?
Ə.Ə.: Dilbər kişini özü aparıb bu oyuna salıb.
M.A.: Məlahətdən məktub gələnə kimi Dilbər bunu oyun hesab edirdi.
Ə.Ə.: Oyun kimi yazaydın sən də. Gələcək əsərlərində belə şeyləri yazanda bax gör oyun hardadı, ciddiyyət hardadı. Bu əsərdə oyun oynamaq lazım idi.
Ağa Cəfərli: Əkrəm müəllim, Mirmehdinin dili haqqında nə deyə bilərsiz?
Ə.Ə.: Dili haqqında onu deyə bilərəm ki...
Q.T.: Mən balaca əlavə edim ki, kitabın redaktoru Ağadır.
Ə.Ə.: Lap yaxşı. Əsərin dili olduqca dəqiqdir, oxunur, cümlələr yerindədir. Amma cümlələrin içindən hava keçmir, preslənib. Cümlə preslənə bilməz. Cümlə bir-birinə yapışa bilməz. Cümlə biri-birinin içindən havası keçə-keçə səsli, musiqili bir şeyə çevrilir. Bax bizim yeni nəsrdə musiqililik, səslər müxtəlifliyi yoxdur. Sözün rəngləri yoxdur. Sözün də rəngi, musiqisi var. Ən qəddar düşmənlərim də həmişə deyiblər ki, Əkrəmin dili yaxşıdır. Dildən başqa ədəbiyyatda nə yaxşı olar bilər, mən hələ də anlamıram. Ona görə də təkrar edirəm, sənin dilində çox ciddilik var. Janra uyğun dil deyil. Biz informasiya dövründə yaşayırıq. Sənədli dillə bədii dil qarışıb. Hər halda, Mirmehdi, yazacaqsansa yaz. Publisistika ilə məşğul olmağın ola bilsin səni bir az əzəcək. Bir əsəri yazıb onun havası, notu ilə də ayağa durmalısan. Ortaya başqa yazılar salsan o notu itirə bilərsən. Mən, məsələn, “Gənclik”də işlədiyim vaxtda heç nə yazmamışam. Orda işləyəndə Əli Kərimin, Mövlud Süleymanlının, Ramiz Rövşənin kitabını buraxdım, özüm heç nə yazmadım. Mən, inanmıram ki, bir vəzifədə oturub o vəzifəni dürüst yerinə yetirib, həm də yazıçılıq eləmək olar. Çətin məsələdir. Yazıçılığı dürüst yerinə yetirmək üçün ancaq yazıçılıqla məşğul olmalısan. Publisistikanın sizi sıxışdırmağı məni üzür.
M.A.: Epiloq necə idi?
Ə.Ə.: O, mənə xoş gəlmədi. Ədəbiyyat içini vermək, kiməsə etibar eləməkdir. Sən öz varlığını kiməsə etibar edirsən. Amma Şərif qardaşımın əsərinin Tehranda çıxmağı mənə ləzzət elədi. Tehranda çap olunursa deməli ordan da o tərəfə gedəcək. Əziz Nesin bir dəfə bura gəlmişdi. Hamı şikayət etdi ki, bizi Türkiyə çap eləmir. O da əsəbiləşdi. Dedi, böyük qapıdan gəlin, mən ordan gəlmişəm. Siz döşünüzə döyürsüz guya məni Azərbaycan çap edib. Amma mən o böyük qapıdan gəlmişəm. Gəlin birinci o böyük qapıdan keçək.
Ş.A.: Moskvanı nəzərdə tuturdu?
Ə.Ə.: Təbii. Moskva doğurdan ədəbiyyatın böyük qapısı idi. Elə o vaxt da, indi də. Türkiyə nədir? Türk ədəbiyyatına aludə olub Azərbaycanda yeni ədəbiyyat yaratmaq mümkün deyil. Türk ədəbiyyatı bizimkindən çox-çox zəifdir. Vallah, vicdanım haqqı.
A.C.: Orxan Pamuku oxumusuz?
Ə.Ə.: Orxan Pamuku oxumuşam. Necə deyərlər, mənim yazıçım deyil.
A.C.: Mirmehdinin əsərində gitaraçı xəttini bir az genişləndirmək olardımı?
Ə.Ə.: Mənə elə gəlir ki, gitaraçını dəyişmək olardı. Nəsimi toylara gedir axı. O, gərək insanların qeyri-səmimiliyindən küsüb toylara getməyəydi. Gedirsə, deməli küsməyib.
Ş.A.: Bu Nəsimi ilə şair Nəsimi arasında körpü yaratmaq olardımı? Nəsimi insanı Allah hesab edirdi, burda isə alver alətinə çevrilib. Bunlar arasında hansısa əlaqə qurmaq olardımı?
Ə.Ə.: Şərif, mənə elə gəlir ki, Nəsimi ad olaraq simvolik məna daşımır. Elə-belə götürülüb.
M.A.: Doğrudur. Obraza Nəsimi adını sonradan vermişəm, əvvəldən o cür düşünmürdüm.
Ə.Ə.: Əvvəldən olsaydı sən deyən kimi nəsə eləmək olardı. Mən nə üçün bu əsər barədə söhbət etməkdə israr edirdim? Çünki bu əsərdə olan bəzi xüsusiyyətlər yeni nəsrin əksəriyyətində var. Yeni nəsrdə olan bir sıra qüsurlar burda da var. Əsərdə intonasiya dəyişmir. Əvvəldən-axıra kimi eyni notlarla gedir. Bir ovqatdan o biri ovqata keçəndə söz tərkibi dəyişməlidir. Səndə bir ovqat o biri fəslə də keçir, eyni notlarla gedir.
Tural, sən Mirmehdinin əsəri haqqında nə fikirdəsən?
Q.T.: Əslində sizin dediklərinizlə razıyam...
M.A.: Nəinki sən, mən özüm də razıyam (gülür).
Ə.Ə.: Mirmehdi çox təvazökardır. Bu artıq faktdır ki, Mirmehdinin inkişafa yolları hələ qabaqdadır. Təvazökarlıq yazıçı üçün çox vacib şərtdir. Mən hələ bu yaşıma kimi heç bir yazımdan ürəkdolusu razı qalmamışam.
Ş.A.: Mirmehdi əsl ədəbiyyat adamıdır.
M.A.: Əkrəm müəllim, sözünüzə qüvvət, Folknerdə də oxşar fikir var, deyir hər dəfə bir əsəri bitirdikdə nə qədər böyük məğlubiyyət yaşadığımı hiss elədim.
Ə.Ə.: ...Mən sənə deyirəm, bu təmizliyini gətir ədəbiyyata, bizə ayrı şey lazım deyil.
A.C.: Əkrəm müəllim, müasir nəsrdən Mirmehdidən başqa kimi oxumusuz?
Ə.Ə.: Bilirsən, mən rastıma çıxanda oxuyuram. Söz məni çəkməyəndə oxumuram. Deyirəm özümə niyə əziyyət verim, gözlərimi niyə yorum. Son vaxtlar çap olunanların əksəriyyətini oxumağa çalışıram. Adbaad demək istəmirəm, mənim kifayət qədər rahatlıqla oxuya biləcəyim yazılar da var. Amma rahatlıqla oxuya bilməyəcəyim yazılar da var. Hər halda nə varsa sizlərdədi. Siz yıxılsanız biz də yıxıldıq.
Mənə elə gəlir siz də öz fikirlərinizi deməlisiz. Sevda xanım fikirlərini desin.
S.S.: Mən “Bu gün səbr elə” haqqında yazmışam, ordakı fikirləri təkrar etmək istəyirəm. Əkrəm müəllimə də maraqlı olar. Əsər mənim üçün kitabın yarısından başlayır. O yerdən ki, Dilbər artıq çıxış yolu axtarır. O hissəyə kimi əsərdə publisistik informasiyalar vardı. Bu da ki, bədii mətnə ziddir. Mənim əsas iradım onunla bağlı idi. Qəhrəmanların yaşantılarını, psixoloji məqamları isə verə bilmişdi.
Ə.Ə.: Şərif də fikrini desin.
Ş.A.: Bayaq lətifə söhbəti elədiniz. Mənim fikrimcə lətifə üstündə əsər qurmaq düz deyil.
Ə.Ə.: Bəs bütün böyük əsərlər...
Ş.A.: “Don Kixot”u lətifə saymıram.
Ə.Ə.: Görünür biz bir-birimizi düzgün başa düşmürük. Ədəbiyyatşünaslıqda “lətifə”, “əsərin anekdotu” kimi ifadələr var. Bütün əsərlərdə anekdot var. Lap elə “Danabaş kəndinin əhvalatları”nı götürək.
Q.T.: Zatən anekdotla başlayır də.
Ə.Ə.: Anekdot əsərin içinə girmək üçün lazımdır. Bax, “Ölü canlar”ın da, “Müfəttiş”in də mövzusunu Qoqola Puşkin verib. Puşkin bu əhvalatları anekdot kimi danışıb, Qoqol da yazıb. Mən anekdot deyəndə bunu nəzərdə tuturam. Amma anekdotu olmayan əsərlər də ola bilər.
M.A.: “Hərb və sülh” anekdot deyil.
Ə.Ə.: Qətiyyən.
Ş.A.: Ümumi götürəndə Miriyə dediyiniz iradlarla razıyam. Mənim üçün də mətn çox önəmlidir. Cümlənin cümləyə çevrilməsi, sözün bir-birinin yanında dayanması, sözün birləşib cümlə, cümlənin birləşib mətn əmələ gətirməsi çox önəmlidir. Mətnin havası, nəfəs alması, oxucunu özü ilə aparması mənə görə çox vacib şərtdir. Yazıçının əsas işi budur və bizi burda tərcümə ədəbiyyatı çox aldadır. Uğursuz tərcümələr oxuyub elə bilirik ki, Heminquey də belə yazıb. Elə deyil. Onun orijinalını oxusaq görərik ki, şaqraq dillə yazıb. Amma orda da sizlə tamamilə razıyam ki, “Bu gün səbr elə”də yazıçı manerası var. Bir də mənə görə Dilbər obrazı çox önəmlidir, məncə o, alınıb.
S.S.: Əsas hərəkətverici qüvvə də odur.
Ş.A.: Bəli. Miri onun daxili ziddiyyətlərini verə, psixoloji gərginliyini çatdıra bilib. Mirinin təkcə bu əsəri yox, “Küləyi dişləyən” də, Quran hekayələri də çox yaxşıdır. Miri ilə hardasa yaşıd sayılırıq. Bizim içimizdə Miri mətni bütöv görə bilən çox nadir adamlardandır. Mirmehdi tamam kənara çəkilib mətnin başını-ayağını rahatca görə bilir. Bu çox ciddi şeydir. Və Miri istər hekayə olsun, istər roman olsun, onu çox yaxşı qura bilir. Yəni Miridə memar işi çox yaxşıdır, bənna işi ilə bağlı isə razılaşmadığım çox nüanslar var (gülür). Hətta, deyərdim ki, təkcə bənnalıq yox, nəqqaşlıq da olmalıdır. O fikrinizlə də razıyam ki, Mirinin istiqaməti yüzdə-yüz ciddi ədəbiyyata doğrudur. Onu ən uğursuz mətnindən də bunu hiss eləmək olur.
Ə.Ə.: Mən lətifə barədə bir neçə kəlmə demək istəyirəm. Bax, sənin “Şəkil” hekayəndə də lətifə var.
Ş.A.: Orda yoxdur.
Ə.Ə.: Var. Sən mən deyən lətifəni düzgün başa düşmədin. Lətifə termindir. Ruslar ona əsərin anektodu deyir. Sənin hekayəndə anekdot budur ki, uşaq babasının gözünü çıxardır və dünyada fəlakət başlayır. Bundan böyük anekdot olar?
Ş.A.: Bu, mistikadır, Əkrəm müəllim.
Ə.Ə.: Mistika deyil, mistik anekdotdur. Sevda xanım, siz mənə kömək edin.
S.S.: Əkrəm müəllim birbaşa mənada demir.
Q.T.: Anekot əsərin hekayəti deməkdir.
Ş.A.: Bilirəm, gəlin yaxşısı budur “əsərin lətafəti”, ya da “lətif hadisəsi” deyək. “Lətifə” sözü əslində “lətif hadisə” deməkdir.
Ə.Ə.: Bəlkə də “lətif hadisə”, “lətafət” termini burda yerinə düşür.
Ş.A.: Mənə görə Mirinin bu əsərinin ən böyük qüsuru anekdot üzərində qurulmasıdır və əvvəldən bilinir ki, əsərin sonunda nə olacaq. Mənə görə gözəl əsər odur ki, ona kənardan müdaxilə edsək də, düzəldə bilmiririk. “Kür qırağının meşərləri”ndə Qədiri, Səltənəti dəyişmək olmur. Orda problem var. Mirinin əsərinə isə müdaxilə edib bank kreditini azaltmaqla o ailəni vəziyyətdən çıxarmaq olar. Yəni ziddiyyət təbii çıxılmazlığa getmir. “Şəkil” hekayəsində itkin düşəni qaytarmaq olmur.
Ə.Ə.: Lətifə ümumiləşdirmədi, o simvol deyil.
Ş.A.: Mən fikrimi deyə bildim? Çexovun “Qüssə” hekayəsinə müdaxilə edib vəziyyəti dəyişmək olmur. Adamlar faytonçunun dərdini dinləmirlər.
Q.T.: Bütün bu məsələlərin çıxış nöqtəsi haradır? Əkrəm müəllim lətifə deyir.
Ə.Ə.: Lətif hadisə deyək.
Q.T.: Əsas məsələ lətif hadisənin əsərin dramatik məzmununa uyğun gəlməməyidir. Belə deyim. Mirzə Cəlilin “Poçt qutusu” lətifədir. Adam poçt qutusuna məktub atır, sonra bilmir ki, getsin, ya qalsın.
Ş.A.: Burda lətifə də var, hekayə də var.
Q.T.: Əhvalatın özü əsərin məzmununu birbaşa təyin edir. “Poçt qutusu”nun hekayəti ilə “Ölülər” yazmaq olmaz. “Ölülər”ə başqa hekayət lazımdır. Mirmehdinin çatdırmaq istədiyi bədii informasiya bu hekayətlə uyğun deyil. Bu hardasa tragikomik, romantik komediya janrında olmalı idi.
Ş.A.: Amma məncə “Bu gün səbr elə” mesajını ötürə bilib.
Ə.Ə.: Mirmehdi namuslu, həyat həqiqətlərinə bələd insan kimi öz yerindədir. Amma yazıçı olaraq bu həqiqəti oynadır. Yəni, ilkin həqiqət hələ həqiqət deyil. Onun bədii həqiqət olması üçün... Bilmirəm nə lazımdır. Yəqin burda çox böyük fantaziya olmalıdır. Markes nəyin böyüyü idi? Fantaziyanın. Markesdən böyük fantazyor yoxdur. Sən bunun fikrinə bax: “Nənəm deyərdi, sən ki, bu qədər yalan uydurursan, axır yazıçı olacaqsan.” Yazıçı yalanı uydurub həqiqətə çevirməlidir.
Ş.A.: Nənəsi də özü kimi imiş (gülür).
Ə.Ə.: Həə (gülür). Cüvəllağı, julik idi (gülür).
Ş.A.: Lotuluğu müsahibələrində lap çox hiss olunur.
Ə.Ə.: Markesdən böyük lotu görməmişəm.
M.A.: Fürsət düşmüşkən söhbəti elə mənim sevimli yazıçım, bu lotu Markeslə də yekunlaşdıraq (gülür).
Ə.Ə.: Yekunlaşdıraq. Mirmehdi, biz səni təbrik edə bilərik. Sən buna arxayın olmalısan, biz səni oxuyuruq. Biz səndən daha gözəl əsərlər gözləyirik. Bunu bilməlisən və məhəbbətlə, şövqlə, ürəklə yazmalısan, dayanmadan yazmalısan. Sel gələndə əvvəl çör-çöp gətirir. Yazı da belədir. Bu çör-çöp keçməlidir. Daxili məzmun ortaya onda çıxır ki, dəxli olmayan şeylər öz-özündən sıradan çıxır. Sən içində qalırsan bir Mirmehdi, bir bu dünya, bir də bu dünyanın Allahı, bu dünyanın gözümüzə görünən müsibətləri, gözümüzə görünməyən müsibətləri ilə...
Bu müsibətlərin içində bir Mirmehdi olmalıdır. Bax bu Mirmehdi bunların içində görünməlidir. Bilinməlidir ki, burda bir Mirmehdi var. Buna nail olmağa çalışmaq lazımdır. Mənim əqidəmə görə, bütün həqiqətlər daxili müsibətlərdən keçir. Daxili müsibətlərdən keçməyən heç bir həqiqət yoxdur. Hamısı uydurmadır. Yazıçı böyük müsibətlər yaşamalıdır. Rahat yaşamağa can atan adam böyük ədəbiyyata heç vaxt yaxın düşə bilməz. Rahat yaşanan yerdə ədəbiyyat qurtarır.
