Kulis Qan Turalının “Fələk qırmancı” romanı barədə müsahibəsini təqdim edir.
– Tural, “Fələk qırmancı” romanın çap olunub. Romanda iki xətt var: müasir dövr və bir neçə əsr öncə. Bu iki xətt bir-birinə üzvi şəkildə bağlana bilirmi və bu üzvi hesab etdiyin əlaqə nədədir?
– Bu üzvi əlaqəni ən ümumi formada ifadə edə bilərəm. Hər iki xətt “Qalib gələcəkmi cahanda kamal?” sualına verilən cavabdır. Və hər bir xətt bu suala ayrı cavablar verir. Viktor Hüqo monastırlar haqqında deyirdi ki, monastırlar vəhşi Orta Əsrlər üçün çox gərəkliydi, Yeni dövrdə isə tamamilə lüzumsuzdur. “Fələk qırmancı” da ədəbiyyatın cəmiyyəti xilas edəcəyinə inamı müzakirə edərək rasionallaşdırır. Əlbəttə, fəlsəfi məzmunlu üzvi əlaqəni qeyd edirəm. Filoloji, psixoloji, estetik əlaqələr də mövcuddur. Bunları tapmağı da oxucunun öhdəsinə buraxaq.
– Romanından aydın duyulur ki, təkkə, çilə, inanclar və İslam dini ilə bağlı xeyli mənbə oxumusan. İstərdim yararlandığın mənbələrdən danışasan.
– Təkcə sufinin hekayəsini yazmaq üçün qırxdan artıq kitab oxumuşam. Bura da yüzə yaxın məqaləni əlavə etsək, qorxunc bir mənzərə yaranır. Mənbələri üç yerə ayırardım. Birincisi, sufilərin öz əsərləri, digəri isə onlar haqqında yazılan elmi tədqiqatlardır. Üçüncüsü isə, sufi şeirinin poetikasını araşdırmalıydım. Üstəlik, Orta əsrlər tarixi, sufi cərəyanları haqqında ensiklopediyalar. Hələ mən bu haqda yazılan bədii əsərləri demirəm. Ən böyük çətinlik məişətlə bağlıdır. Sufilərin məişəti haqqında az məlumat var. Nə yeyirlər, nə içirlər, səhər yuxudan neçədə qalxırlar, təmizlik işlərini kim görür və s. Lakin beynimdə bir hekayə vardı. O hekayəni yaxşı yazmaq istəyirdim. Və bunun üçün də kitablardan “elmi dəstək aldım”. Hekayəm daha inandırıcı olmalıydı. Məlumat boşluğunu təxəyyülümlə doldurdum.
Yeddi-səkkiz il bundan əvvəl bir gecə əlimə qələm götürüb bir qadına dəlicəsinə vurulan sufi haqqında on-on beş cümləlik hekayə yazdım. O, eşqini unutmaq üçün çiləyə girir, lakin bu çilə illərlə davam edir. Bir gün dəhşətli zəlzələ təkkəni yerlə-yeksan edir və sufi sağ qalır. Yeganə sağ qalan o olduğuna görə bizim bu qəmli aşiq şeyx seçilir. O da cismani sevgisini Allah sevgisi adı altında gizlədən şeirlər yazmaqla şöhrətini dünyanın dörd bir yanına yayır. Bu hekayə əslində “Fələk qırmancı”nın ana fikrini, leytmotivini çatdırır. Mən bu romanı yazmağa başlayanda unutduğum həmin hekayəni yazdığımı anladım. Hər nə qədər əksini iddia etsək də, ədəbiyyat irrasional bir şeydir. Bizim işimiz də bu irrasionallığı rasionallığa, yəni hamı üçün anlaşılan formaya salmaqdır. O qəmli sufi romanın əsas obrazı deyil, aparıcı obrazlarından biridir, Tufarqanlı Abbasdı o...
– Bu romanında da xeyli kitab adları qeyd olunub və deyim ki, bu, indiki halda bizim oxucuları o qədər də açmır, hələ bəzi hallarda qıcıq doğurur. Ümumiyyətlə, o kitabların, filmlərin adını çəkmək hökmən vacibdirmi və bunu sənin üçün qaçılmaz edən nədir?
– “Fələk qırmancı” ədəbiyyatın sosial və fəlsəfi missiyasını tədqiq edən romandır, başqa sözlə desəm, ədəbiyyat haqqında bir romandır, ədəbiyyatın sosial və fəlsəfi məzmununu mübahisələndirən bir romandır, bu mənada orda kitab adları da mövzunun mahiyyətindən doğur.
– Əsərində ədəbi mühitimizi xeyli ələ salan, çatışmazlıqlarını bariz nümunələrlə göstərən situasiyalar var. Dəfələrlə göstərmək istəyirsən ki, ədəbi mühitimiz pis gündədir, onun güzgüsü olan bəzi ədəbi qəzet və saytlar bu gündədir və bu adamlar, məhz belələri müqəddəs bir işlə məşğul olmağa çalışırlar. İstərdim ki, bu məsələlərin üstünə dönə-dönə işıq salmağını əməlli-başlı “izhar edəsən”.
– Romanda bu suala cavab var. Mehdi sual edir ki, ədəbiyyat insanları xilas edirsə, yazıçıların özləri niyə bədbəxtdir? Bu bədbəxtliyi mən ədəbi mühit üzərindən göstərmək istəmişəm. İnanırsanmı, Fərid, mənim ədəbi mühitə baxanda ürəyim ağrıyır. Minlərlə natamam eqo görürəm, istedadını təsdiq edə bilməyən, ya da istedadsızlığını ürəyinin dərinliklərində hiss edən yaralı insanlar görürəm. Bircə xoş söz belə onları xoşbəxt edir. Bir müddət uğur qazanıb sonra çökən, bircə sətir də orijinal şey yazmayıb bunu ürəyinə salan adamlar görürəm. Bu yaralı ruhlarlamı biz bəşəriyyəti xilas edəcəyik? Mümkünsüzdür. Bizim müalicəyə ehtiyacımız var. Mehdinin taleyi elə-belə, uydurulmuş bir tale deyil, nəhəng bir üsyandır. O üsyan hamımızın üsyanıdır. Ədəbi mühitdəki uduzmuş, sənəti nələrəsə qurban vermiş, köhnəlmiş və uduzduğunu qəbul etməyib ağır xəsarət almış eqoların tamamlanmaq istəyidir.
– Əsərdə iki xətt var – yazıçının həyatı və şeyxlərin mühiti, təkkə həyatı. Sonda məlum olur ki, yazı yazmaq müəllif üçün, təkkə həyatı inanclılar üçün xilas deyil, əslində aldanışdır. Əsər belə bir pessimist ovqat aşılayır. Kim nə ilə məşğul olursa, ondan, belə demək mümkünsə, karlı çıxmır. “Mustafa” romanında siyasi, “Fələk qırmancı”nda ədəbi və dini müstəvidə təslimiyyət ruhunun olmasın nədəndir və sualımı bir az da ilişkən eləsəm, soruşa bilərəm ki, ümumiyyətlə, hər anlamda səni deqradasiyadan, inamsızlıqdan yazmağa vadar edən nədir?
– Sufi hissəsində ədəbiyyat əslində bir xilasdır. İnsan əsrlər boyu bu inamla, bu təsəlli ilə yaşadı. Zəka insanı xilas edəcəkdi. Mən zəka deyəndə bura elmi də əlavə edirəm. Lakin... Sonra gördük ki, zəka atom silahı yaratmağa da qadirdir. Zəkaya inam da puç oldu. “Fələk qırmancı” da eynilə “Mustafa” kimi bir məğlubluq romanıdır. Burda səni tamamilə haqlı görürəm. Amma açıq deyəcəm: mən bəşəriyyətin xilasını indi başqa cür görürəm. Necə izah? Bəşəriyyətin xilası ideyası əfsanədir. Mümkünsüzdür. Ümumiyyətlə, bu sualın özü absurddur. Cavabı olmayan suallar mənasızdır, yalandır. O inamsızlıq dövrün ruhundanmı doğur? Yoxsa mənim şüuraltımdan? Lakin “happy end”lər dövrü də mənə çox komik gəlir. Kino bir yerdə “happy end”lə bitə bilər. Amma kino bitsə də, ordakı obrazların həyatı davam edir. Bu mənada bəlkə də mən... Bilmirəm. “Fələk qırmancı” mutlu sonla bitə bilməzdi. Mənim gücüm ancaq sufini xoşbəxt etməyə çatdı. Onu Mariyaya qovuşdurmağa... Şərab içməsinə... Azad, asudə və rahat yaşamağa çatdı. Dövrümüz üçün də bu iksir var. Dirilik suyu deməyək buna. Mutluluq suyu deyək. Mən özüm üçün deyəsən, o sirri çözmüşəm... Bəlkə də növbəti aldanışdır?
– “Fələk qırmancı” postmodernist əsərdir, özü də işlədilən fəndləri texniki planda mətndə əridə bilmisən, intertekstuallıq, pastiş, göndərmələr, diri ironiya, dəyərlərə yenidən baxış, keçidlər sahmandadır. O da hiss olunur ki, sən bunu yazdığın əsərin tələbi kimi həm də qaçılmaz hesab edirsən. Bax, gəl, indi mənim dediklərimi açmaq şərti ilə, sırf əsərinin texnikasından danışaq.
– Bilirsən, Fərid, bu postmodernizm bizim ədəbiyyata bəla olub. Postmodern düşünə bilmirsənsə, postmodern əsər yazma. Bu qədər sadə. Mən postmodern əsər yazdığımı bilirəm. Lakin mən postmodern əsər yazmaq üçün postmodern yazmamışam. Ədəbi idrakım məni buna vadar edib. Mənim içimdən o cür gəlib əsər. O cür doğulub. Mən postmodernizm və eləcə də digər cərəyanlara üslubi, metodoloji olaraq baxmıram. Onlara fəlsəfi olaraq baxıram. Çünki metodologiyalar qarışıqdır. Realist əsərdə tətbiq olunan metodologiya romantizmdə də tətbiq oluna bilər və olunub. Məsələ fəlsəfədədir.
Əsərin hər iki istiqaməti eyni anda doğulub. Bir roman yazmaq istəyirdim. Dəftərləri qeydlərlə doldurdum. Sonda qabağıma bir kağız qoyub yazmaq istədiyim mövzuları ora yazdım: 1. Sufi romanı. 2. Azadlığa can atan əyalət qızı. 3. Yazmayan yazıçı. Sonra bu hekayələri yazmağa başladım. Yazdıqca da hekayələr vahid bir əhvalata, vahid bir süjetə çevrildi. Bu, beynimizdə olan hazır qəliblərdir. Sən bəzən yuxuda çox rəvan, çox səlis bir çıxış edirsən. Onu düşünmürsən ki, sadəcə, edirsən. Bizi beyin idarə edir. Və beyin də bizə bəzən zahirən çox mürəkkəb görünüb, əslində isə çox sadə olan konstruksiyalar təqdim edir. Bu romanda olduğu kimi. İlk baxışdan üç fərqli romana oxşayırdı. Lakin bunlar bir romanın tərkib hissəsidir.
Texnikaya gəldikdə isə bunlar fəlsəfi məzmunun diktə etdiyi bir texnikadır. Başqa cür zatən mümkün deyil. Roman birinci şəxslərin dilindən verilib. Amma burda birinci şəxs var. Zeynəb, sufi və yazıçı Mehdi. Əlavə olaraq bura Molla Sadiqi də əlavə etmək olar. Hekayələrimdən fərqli olaraq, burda dialoq çox azdır. Daha çox monoloqlarla fikrimi çatdırmışam. Bilirsənmi, bizdə söhbətlər var, “ədəbiyyatda bunu ilk dəfə mən elədim” kimi. Belə şeylər gülməlidir. Məzmun nəyi tələb edirsə, forma da o havaya oynamalıdır. Ona görə də mən texniki mənada hansı məsələdə birinci olduğum barədə danışmaq istəmirəm. Əsas olan məzmundur çünki. Yaxşı məzmun öz formasını mütləq tapır. Bizim çox bacarıqlı, qabiliyyətli tənqidçilərimiz var. Ona görə də icazənlə, texnika haqqında çox danışmayaq. Tənqidçilər bu haqda daha yaxşı danışa bilərlər.
– Zeynəbin xəttini də nəzərə alsaq, romanda 3 ayrı-ayrı tale – həyat hekayəti var. Ancaq sən hər dəfə bir mövzunu yazmaqda qərarlısanmış kimi bu sistemi pozmursan. Bunun səbəbi nədir?
– Bütün bu üç hekayə əslində bir hekayədir. Sufi Mehdi də, yazıçı Mehdi də, Zeynəb də əslində bir sual ətrafında dolaşırlar: ədəbiyyat dünyanı xilas edəcəkmi? Ona görə də bu obrazlar arasındakı keçidlər üzvi xarakter daşıyır. Bu üç qəhrəman həmin o sual, ədəbiyyatla bağlı sualla bir-birinə bağlıdırlar, buna görə də ideya səviyyəsindəki o qohumluq hadisələr dünyasına köçürüləndə narahatlıq, qarışıqlıq yaratmır, əksinə, möhkəm tandem yaradır və bir qəhrəman digər qəhrəmanın hekayəsinin daha yaxşı anlaşılmasına imkan verir.
– “Qətl günü” romanının texnikası demək olar ki, təkrar olunur, sonda Zeynəb müəmması nəzərə alınmasa. “Hər şey sonda mətn olur” ideyası baxımından da bu fikri deyə bilərik. Bu estetika, müasirlik, postmodernizm və s. kimi yenilikçilikləri gözardı etmədən deyə bilərikmi ki, bu, həm də geriyə atılmış addımdır? Yaxud da belə demək istəmisən ki, sırf müasirlik baxımından biz elə Yusif Səmədoğlu estetikasına söykənməliyik...
– Yusif Səmədoğlu ədəbiyyatımızın keçmişi yox, gələcəyidir. Nitsşe necə deyərdi: “Bəziləri öldükdən sonra doğular”. Yusif Səmədoğlu ilə estetik və sənin dediyin məqamlarda yaxın ola bilərik. Ola bilsin ki, “Fələk qırmancı” Azərbaycan ədəbiyyatında ən çox “Qətl günü”nə oxşayır. Amma bu oxşarlıq çox azdır. Eləcə də yanaşma. “Qətl günü” mənim anadan olduğum ildə çap olunub, amma dünya bu otuz iki ildə çox dəyişib. SSRİ yoxdur, bambaşqa bir dünya qurulub. Nizami dövrü ilə Füzuli dövrü arasında ciddi heç bir fərq yoxdur. Biz nəhəng dəyişikliklər dövründə yaşayırıq...
– Açığı deyim, əvvəl sənin yüyrək dilini bəyənmirdim, çaparaq mətləbə qoşmağın oxucu kimi məni açmırdı. Bu əsərdə nədənsə bu üslubunu elə bil qəbul elədim. Ancaq mənimçün maraqlı tərəf odur ki, romandakı müasir xətdəki yüyrəklik daha qədim dövrdə müəllif arxayınlığıyla, hətta bəzi məqamlarda detalçılıqla, geniş yazılıb. Bu nə ilə bağlıdır?
– Bu da maraqlı müşahidədir. Klassik dövrü müasir təhkiyə ilə yazsaydım, yəqin ki, inandırıcı olmazdı. Hər bir üslub məzmundan doğur. Və sənə açıqca deyirəm: müasir nəsrimiz bu yüyürək dillə davam edəcək. Başqa yol yoxdur. Həyatımızın ritmi budur.
Sufi həyatı isə daha yavaşdır, daha sakitdir və əlbəttə ki, daha fərqli bir üslub tələb edir. Onların həyatında internet yoxuydu, sürət yoxuydu. Bu sakitlik içərisində həyatın mənası haqqında düşünürlər. Biz eləyikmi? Sənə desəm ki, Fərid, sənə mesaj atmışam, ona niyə cavab yazmamısan? O dəqiqə belə sual verəcəksən: hardan atmısan, telefondan, imeyldən, Votsapdan, yoxsa Feysbukdan? Bax, biz belə insanlarıq. Bu ritm, həyatımızın bu sürəti və üslubu dilimizin də üslubunu formalaşdırır.
– Mən səndən hər şeyi ona görə belə detalları ilə soruşuram ki, sən “dolmasam, yaza bilmirəm”, “gərək mənə gələ”, “mövzu məni tərpətdi” kimi sözlərlə özünü “vergili” kimi qələmə verənlərdən deyilsən, ona görə də suallarıma praqmatik cavab vermək imkanın var. Gələk suala. Orxan Pamukun “Yeni həyat” romanından bir neçə hissəni pastiş etmisən. Bu hansı zərurətdən idi və hansı əlaqəni qurmaq üçün belə etmək sənin karına gəldi?
– Bu suala və o müşahidənə görə sənə təşəkkür edirəm. “Fələk qırmancı”nın bəzi yerləri Pamukun dediyin romanı ilə mükalimədə yazılıb. Buna ehtiyac vardı. O romanda bir insanın bir kitabı oxuyaraq həyatını necə dəyişdirdiyindən söhbət gedirdi. Məndə də eyni bir situasiya yaranmışdı. Ona görə Pamuka “pas atdım”. Pamuku xatırlatması üçün. Əslində bütün əsərlərin vahid mətni yaratdığı üçün. Bu, şüurlu bir gedişdir. Eyni şüurlu gedişi Mirzə Cəlil və Cəfər Cabbarlı üçün də etmişəm. Abbasın monoloqunda Biləgənli Elxandan köçürmələr var. Mirzə Cəlili də oxucular tapsın... Bu köçürmələr üzvi şəkildə əsərin tərkibinə çevrilir.
– Tural, ədəbiyyatımızda yazmayan, ya da yazdıqlarını zəif formada təkrarlayan, sadəcə, Mehdidən daha uzunömürlü yazıçılar var. Mən də Mehdi Bəyazid haqda çox eşitmişəm, ona yaxın adamlarla söhbət etmişəm. Məsələ budur ki, sən Mehdinin obrazını yaradaraq, ondan daha kənara çıxmaq istəmisən. Mehdini isə yazıçıdan daha çox fəlsəfə vurğunu kimi təqdim etmisən. Məlum şəxsiyyətin bəlli obrazını ümumiləşdirmək, ədəbiyyat adamını fəlsəfəyə meylli biri kimi əks etdirmək nə dərəcədə ziddiyyətlidir, nə dərəcədə təbii?
- Mən Qismətin bu barədə mülahizəsinə haqq verirəm: “Romandakı Mehdi də bir az gerçəkdən yaşamış mərhum Mehdidir, bir az da müəllifin uydurduğu personaj. Bunları bir-birindən ayırmaq çətin və əslində əbəsdir”.
Bəlkə, belə də demək olar: romandakı Mehdi mənəm. Yəni Qan Turalının gördüyü, anladığı Mehdi Bəyazid. Mehdi Bəyazidlə təəssüf ki, görüşmək, tanış olmaq imkanım olmadı. Lakin onun haqqında eşitdiyim onlarla xatirədən, oxuduğum yazılardan aldığım təəssürat əslində məndə Mehdinin az qala xəyali bir insan olduğu barədə möhkəm bir rəy yaratdı. Ona görə də Mehdi Bəyazidin romandakı Mehdiyə çox bənzəməməsini də təsadüfi hesab etmirəm. Bu, mənim Mehdimdir. Mənim gördüyüm. Bütün bunlarla bərabər bu romanı Mehdi Bəyazidə qoyulmuş bir abidə sayıram. İnanıram ki, Mehdi obraz kimi uzun illər yaşayacaq. Və onun faciəvi həyatı hələ insanları çox ağrıdacaq.
– Sufizm birmənalı müqəddəs qəbul olunur, ancaq sən bir qədər qaranlıq məqamları da qabartmağa çalışmısan. Bunu mövzuda qaçılmaz edən nə idi və bir də təpkilər nə dərəcədə ola bilər?
– Bilirsənmi, Fərid, bu müqəddəslik anlayışı da dəyişkəndir. Dünənə qədər “Kapital” müqəddəs deyildimi? İndi kapital müqəddəsdir. Müqəddəslik dəyişkən bir şeydir. Mən sufiliyi müasir dövrün ruhunda yazmışam. Amma kitabı oxumayan da elə anlamasın ki, mən sufiliyi pis bir şey sayıram. Sufizm əsrlərlə minlərlə yaradıcı insanın təsəllisi olub. Sufilik dövrün fərqliliyi olub. Amma XXI əsrdən necə görünür? Məsələ budur. XXI əsrin ruhi atmosferində sufilik nədir? XXI əsr yazıçısı onu necə əxz edir?
Sufizm Azərbaycan ədəbiyyatının şah damarlarından biridir. Bizim bütün klassiklərimizin üzərində sufiliyin təsiri olub. Bu təsir XIX əsrin əvvəllərinə, Bakıxanova qədər davam edib. Hətta Aşıq Ələsgərdə də bu təsir kifayət qədər güclü idi. Lakin Axundovdan sonra ədəbiyyatımız tamamilə başqa istiqamətə getdi. İndi mənim sufiliyə baxışımla Füzulinin baxışı əlbəttə ki, eyni olmamalıdır. Bu, dövrün, zamanın ruhudur. Mən elə kəskin reaksiya gözləmirəm. Çünki Azərbaycan ədəbiyyatının şah damar mövzusu ilə polemikaya getmək, ona öz münasibətimi göstərmək istəyirəm. Bu mənada “Fələk qırmancı” bir az da cəsarətlə bu mövzunun üstünə gedir və Azərbaycan ədəbiyyatının qırılmış xətlərini bərpa etməyə cəhd göstərir. Ona görə də hər nə qədər postmodern bir roman olsa belə, milli mövzularımıza müraciət edir. Təbii ki, mən milliliyi sadə və bəsit şəkildə qavramıram, bu mənada millilik Azərbaycan klassikləri ilə dialoqa getmək, onları müasir dövrün postmodern ruhunda şərh etməkdən ibarətdir.
– Hər bir yaddaqalan əsər xüsusi özəlliyi ilə seçilir, bu əsərin özəlliyi nədədir və bir az da geniş baxsaq, bu romanın Azərbaycan ədəbiyyatında yerini bir yazıçı kimi necə görürsən, əsərinə diqqət gözləyirsənmi?
– Bu barədə suala tənqidçilər və ədəbiyyatşünaslar cavab verə bilər. Mənim cavabım yəqin ki, səmimi görünməz. Di gəl ki, mən nə yazdığımı çox gözəl bilirəm. Sadəlövh yox, düşüncəli yazıçıyam (gülür). Diqqəti isə əlbəttə ki, gözləyirəm. Və əsər çap olunduğu qısa müddətdə çox pozitiv mesajlar da almışam. Mən “Fələk qırmancı”na inanıram.
– Mirzə Fətəli ilə Mirzə Şəfi Vazeh arasındakı “Səndəmi şarlatan olmaq istəyirsən” dialoqundan romanda istifadə etmisən. Amma Abbas Tufarqanlı ilə əsərin qəhrəmanının münasibətlərində... Bu detaldan yararlanmaq hardan ağlına gəldi?
– Vazeh Fətəliyə, yəni öz şagirdinə o sözü doğrudanmı deyib? Bilmirəm. Bu söz mənim yaddaşımda lap uşaqlıqdan qalıb. Dürüst bildiyim bir şey var: bu söz Azərbaycan ədəbiyyatının gələcəyini müəyyənləşdirən sözdür. Bu gün Fərid Hüseyn də hardasa ədəbi varlığını o sözə borcludur. Eləcə də Qan Turalı. Və əlbəttə ki, Mirzə Cəlil də, “Molla Nəsrəddin” jurnalı da o sözdən doğulub. Məhz bu sözlə, köhnə terminologiya ilə desəm, sufi-panteist ədəbiyyatın hökmranlığı başa çatdı. Və bu sözü romanda işlətmək mənim içimdən gəldi. Onu barmaqlarım yox, ruhum yazdı sanki... Abbas məsələsində isə balaca bir oyun var. Bu Abbas o Abbasdırmı? Mən onu bilmirəm. Bu bir oyundur. Və dünya zatən bir oyun...
– Romanda bəzi tanıdığımız adamların obrazını gördüm. Məsələn, Yafəs Türksəsin. Başqa bizə məlum kimlər var və onların obrazı əsərdə hansı zərurətdən doğulub?
– Yafəs deyəndə... düşünmürəm ki, o, Yafəsdir. O, ümumiləşmiş obrazdır. O Yafəsə yox, Yafəs ona oxşayır (gülür).
– Bayaq xilasdan danışdıq, məsələn, idrak təkkədəkiləri xilas etdi, bəs Mehdi xilas oldumu, səncə?
– Ölmək yaşamamağın yeganə yolu deyil. Onun yeganə çıxış yolu vardı. Utancla yaşayıb, dirigözlü ölməkdənsə...
Fərid Hüseyn
“Kaspi” qəzeti
