Kulis.az "Tərcümə Mərkəzinin kitabları" seriyasından olan Ernest Heminqueyin "Qadınsız kişilər" kitabından “Kilimancaro qarları”nı təqdim edir.

Kilimancaro – 19 710 fut hün­dür­lük­də yerləşən əbədi qarlarla örtülü uca dağ silsiləsi, Afrikanın ən yüksək nöqtə­si­dir. Masai qəbilə­sinin sakinləri onu “Allah­la­rın evi” anlamını verən “Nqaye-Nqaya”­nın qərb zirvəsi adlan­dırırlar. Zir­və­nin ən yük­sək nöqtəsində soyuq­dan donub qaxa­ca dönmüş bəbir cəsədi var. Nə idi bəbiri belə bir yüksək­liyə çəkib gətirən, burada nə lazım olmuş­du ona, – burasını heç kəs izah edə bilmir.

– Ən qəribəsi budur ki, mən bir tikə də ağrı hiss etmirəm, – o dedi. – Bunun başlanmasını elə yalnız bu cür bilirlər.

– Yəni heç ağrıtmır?

– Heç bir damcı da. Amma iy var. Bilirəm ki, xoşagələn şey deyil, gərək bağışlayasan.

– Bəsdi. Sən allah, bəsdi.

– Sən bir onlara bax. Maraqlıdır, görəsən, onları bura dartıb gətirən nədir, hə? Bu həngamə, yoxsa iy?

Onun çarpayısı küsdüm ağaclarının kölgəliyində idi və uzandığı yerdən uzaqlara – gözqamaşdırıcı gün işığının yayıldığı dərəyə baxanda yerdə ayaqlarını gen qoyub oturmuş üç dənə nataraz quş gördü, hələ neçəsi də göydə qanad çala-çala dövrə vururdu və onların iri-iri kölgələri torpağın üstündə sürətlə otərəf-butərəfə qaçışırdı.

– Bu quşlar bizim yük maşınımız xarab olan gündən buralarda vurnuxmağa başlayıblar, – o dedi. – Bu gün də ilk dəfədir ki, yerə qonublar. Əvvəl mən onlara diqqətlə göz qoyurdum, fıkirləşirdim ki, birdən hansısa hekayəyə dürtəsi olaram. Amma indi hətta bu barədə düşünməyin özü belə gülməlidir.

– Belə danışma, lazım deyil, – qadın onun sözünü kəsdi.

– Elə-belə deyirəm. Bilirsən, adam danışanda bir az yüngül­ləşir. Özü də mən heç də sənin qanını qaraltmaq istəmirəm.

– Sən çox yaxşı bilirsən ki, məsələ qətiyyən bunda deyil, – qadın dedi. – Məni əsəbiləşdirən yalnız odur ki, mən öz köməksizliyimi hiss edirəm. Biz özümüzü ələ almalıyıq və təyyarənin gəlməsini gözləməliyik.

– Ya da gəlməməsini.

– Yaxşı, onda de görək, mən neyləyim? Yəni, doğrudanmı, mən heç cürə kömək edə bilmərəm?

– Sən mənim ayağımı kəsə bilərsən, bəlkə onda yuxarı dırmaşmaz. Amma heç inanmıram. Ya da məni güllələyə bilərsən. Axı sən indi sərrast atıcısan. Sənə atmağı öyrətmişəm, elə deyil?

– Bu cür danışma, lazım deyil. Bəlkə sənə bir şey oxuyum?

– Nə oxuyacaqsan?

– Oxumadıqlarımızdan birini oxuyum, istəyirsən?

– Yox, qulaq asa bilmirəm. Yaxşısı danışmaqdır. Biz didişirik, onda vaxt da tez gedir.

– Mən didişib eləmirəm, səninlə öcəşmək də istəmirəm. Gəl daha öcəşməyək. Lap əsəblərim tarım çəkilsə də. Bəlkə bu gün dalımızca yük maşını göndərələr. Ola bilsin, təyyarə də gəldi.

– Mən yerimdən tərpənmək fikrində deyiləm. Nə mənası var axı? Hə, yalnız sənə görə, sən özünü rahat hiss edəsən deyə.

– Bu, qorxaqlıqdır.

– Niyə qoymursan ki, adam rahat ölsün, gərək elə hökmən dava salasan? Bax indi mənə qorxaq deməyindən nə xeyir var?

– Sən ölməyəcəksən.

– Bəsdi gic-gic danışdın. Mən ölürəm. İnanmırsan, bax o murdarlardan soruş, – o, boynunun pırpız lələkləri arasından başını çıxarıb irəli uzatmış bayaqkı üç heyvərə quşun olduğu yerə baxdı. Dördüncü quş da yerə qondu, çaynaqlarını torpağa basa-basa o birilərin yanına tələsdi.

– Onlardan elə hər dayanacaqda doludur, sadəcə, adam fikir vermir deyə gözə sataşmırlar. Əgər sən özün təslim olmasan, ölməzsən!

– Bunu harda oxumusan belə? Aman allah, sən nə qədər səfehsənmiş!

– Onda başqası barədə fikirləş.

– Yox bir! – o dedi. – Bu məşğuliyyət məni boğaza yığıb.

O, başını balışın üzərində geri atıb bir neçə dəqiqəni kirimişcə uzandı, bürküdən qarsalanmış havaya, aralıda göyərən kolluğun yaşıl uclarına baxdı. Gözlərini zillədiyi sarımtıl fonda ağ yunlu bapbalaca quzular gəzişirdi, bir az uzaqda, yaşıl kolluqların dövrəsində isə ağappaq zebr sürüsü vardı. Düşərgə üçün yer çox uğurlu seçilmişdi – təpənin ətəyindəki gövdəli ağacların altında yaxşı içməli su, ikicə addımlıqda isə üzərində səhərlər kəkliklərin uçuşduğu suyu qurumuş bulaq vardı.

– İstəyirsən sənə bir şey oxuyum? – çarpayının böyründə, qatlama parusin stulda oturmuş qadın bir də soruşdu. – Görürsən, meh də əsməyə başladı.

– Yox, sağ ol.

– Bəlkə tezliklə yük maşını da gəldi.

– Onun gəlib-gəlməməsi məni qətiyyən maraqlandırmır.

– Məni isə maraqlandırır.

– Bizdə elə həmişə belə olub: səni maraqlandıran şey məni maraqlandırmayıb.

– Yox, Harri, həmişə belə olmayıb.

– İçmək pis olmazdı.

– İçki sənə ziyandır. Blekdə deyilir – içkidən imtina etməli. Sənə içmək olmaz.

– Molo! – o çığırdı.

– Hə, bvana.

– Mənə sodalı viski gətir.

– Hə, bvana.

– Sənə içmək olmaz, – qadın dediyini təkrar elədi. – Sən təslim olursan, bayaq da elə bunu deyirdim. Axı orda aydınca deyilir ki, içki ziyandır. Mən də bilirəm ki, sənə içki ziyandır.

– Yox, – o dedi. – İçkinin mənə xeyri var.

Hə, deməli, indi daha heç nə eləyə bilməzsən, o düşündü. Demək, indi o daha heç nəyi axıra çatdırmayacaq. Demək, bütün bunlar hamısı gör nə ilə sona yetirmiş – viskiyə görə deyişməklə. Sağ ayağında qanqrena başlayan vaxtdan ağrıları səngimişdi, ağrı ilə bərabər qorxu da çəkilib getmişdi və indi o yalnız nəhayətsiz yorğunluq, bir də sonun belə olacağına görə qərəz duyurdu. Yaxınlaşan şey onda zərrəcə maraq hissi doğurmurdu. Bu onu uzun illər ərzində izləmişdi, amma indi onun artıq heç bir mənası yox idi. Qəribəsi də odur ki, hər şeyi, hər şeyi məhz yorğunluq bu cür yüngülləşdirir.

İndi o, əvvəllər günü günə satıb vaxtını uzatdığı, necə lazım­dırsa, məhz o cür yazmaqdan ötrü tam öyrənincəyə qədər həmişə gələcək üçün qoruyub saxladığı həmin şeylər barədə daha heç zaman yazmayacaqdı. Neylək, belədə ən azından məğlubiyyətə uğramaz. Həm də kim bilir, bəlkə lap yazsaydı da heç nə alınmayacaqdı və bəlkə elə bu səbəbdən vaxtı uzadıb, yazmağa heç cür girişmir, öz niyyətini sonraya saxlayırdı. İndi əsl həqiqəti bilmək də daha heç zaman mümkün olmayacaqdı.

– Bura gəlmək lazım deyildi, – qadın onun əlindəki stəkana baxıb dodağını dişlədi. – Parisdə belə bir iş sənin başına ömründə gəlməzdi. Sən həmişə deyirdin ki, Parisi sevirsən. Gərək Parisdə qalaydıq, ya da bir başqa yerə gedəydik. Hara istəsən, gedərdim. Axı sənə deyirdim, deyirdim ki, sən hara istəsən, mən də ora getməyə hazıram. Xətrindən ov keçirdisə, biz Macarıstana gedə bilərdik, orda hər şey də qulluğumuzda olardı.

– Bütün günahlar sənin o murdar pullarındadır.

– Haqsız danışırsan, – qadın dedi. – O pullar mənimki olduğu qədər də səninkidir. Mən hər şeyi atıb sənin dalınca gedirdim, hara istəyirdinsə gedirdim, nə ürəyindən keçirdisə edirdim. Amma bura gəlmək lazım deyildi.

– Sən axı deyirdin ki, buralar xoşuna gəlir.

– Hə, amma bunu sən sağlam olanda deyirdim. İndi isə bura dözülməzdir. Başa düşmürəm ki, sənin ayağın niyə ağrımalıdı. Axı biz neyləmişik, nə günah işlətmişik?

– Mənim günahım budur ki, qabaqca dizimdəki yaraya yod sürtüb yandırmağı yaddan çıxartdım, sonra, ümumiyyətlə, bu barə­də düşünmədim, o səbəbdən ki, indiyəcən heç bir infeksiya qır-saqqız olub yaxamdan yapışmamışdı. Ayağım zoqquldamağa başlayanda mən yaracığazı karbol turşusuyla yüngülcə islatdım, çünki olanımız bu idi; çünki bizim başqa dezinfiksiya vasitəmiz qalmamışdı. Hə, bundan da xırda damarların yolu tutul­du, qan­qrena başladı. – O, qadının üzünə baxdı. – Daha nə qaldı?

– Mən onu demirəm.

– Əgər biz hansısa başdanxarab yerlini yox, özümüzə xalis sürücü tutsaydıq, mühərrikin yağına da baxardı, qədərini də yoxlayardı, maşının podşipnikləri də yanmazdı.

– Mən onu demirəm.

– Əgər sən öz curlarından, bütün o Uestberidəki, Saratogidəki, Palm-Biçdəki yığnaqdan ayrılmasaydın və mənim üstümə qaçmasaydın...

– Bu, insafsızlıqdır. Axı mən səni sevirdim. Elə indi də sevirəm. Həmişə də sevəcəm. Bəyəm sən məni sevmirsən?

– Yox. Məncə, yox. Deyəsən, mən səni heç vaxt sevməmişəm.

– Harri, sən nə danışırsan, Harri? Sənin ağlın qaçıb.

– Qaçmayıb. Heç istəsəm də qaçmaz.

– İçmə o viskini, – qadın dedi. – Rica edirəm səndən, içmə. Biz gücümüz çatan hər bir şeyi eləməliyik.

– Sən elə, – o dedi. – Mənsə yorulmuşam.

İndi o, gözləri qarşısında canlanan Karaqaç vağzalını görürdü.

Onda, qoşunların geri çəkilməsindən sonra o, əsgər heybəsi də çiynində, Frakiyadan gedirdi və eləcə dayanıb Simplon-Oriyent ekspresinin fənərinə, gur işığın zülmət qaranlığı necə yarıb keçməsinə baxırdı. Bax bunu da, elə səhər yeməyi barədə olanı da, pəncərədən Bolqarıstan dağlarının qarına necə baxmalarını da ehtiyat kimi sonraya saxlamışdı; hələ Nansenov missiyasının katibəsi şefdən onu da soruşmuşdu ki, yəni bu, doğrudanmı qardır, qoca da dağlara nəzər salıb demişdi: yox, qar deyil bu, hələ tezdir, qar yağan vaxta çox var hələ. Katibə də üzünü o biri qızlara tutub təkrar eləmişdi: eşitdiniz? Qar deyil bu. Qızlar da xorla demişdilər: qar deyil bu, biz səhv eləmişik. Amma bu, qar idi, özü də lap xalisindən və əhalinin dəyişdirilməsi başlananda şef o dağlara xeyli adam göndərdi, onlar da dərin qar yığınından keçməyə məruz qaldılar və həmin qış hamısı qırıldı, bircəciyi də salamat çıxmadı.

Həmin il Milad bayramında Hauertalda da qar yağırdı. Hə, qar yağırdı və onlar kaşıdan qayrılma kvadrat sobası otağın tən yarısını tutan taxta evdə yaşayır, fıstıq yarpaqlarından doldurulma döşəklərdə yatırdılar. Onda qar üzərində qanlı iz sala-sala evə bir fərari gəlib çıxmışdı, demişdi ki, bəs onu təqib edirlər və onlar da fərariyə yun corab vermişdilər, qar qanlı ləpirlərin üstünü örtənə­cən jandarmları söhbətə tutub onların başını qatmışdılar.

Miladın ilk günü Şrunsda qar elə parıldayırdı ki, Wein-stubenin[1] pəncərəsindən yola baxanda, kilsə qulluğundakı işindən çıxıb evlərinə dağılışan camaata tamaşa eləyəndə parıltısı adamın gözlərini qamaşdırıb əməlli-başlı ağrıdırdı. Elə oradaca, Şrunsda onlar ayaq xizəklərini çiyinlərindən asıb çay uzunu, ətəyində şam meşəliyinin ucaldığı dik dağların böyründən adlayıb kirşələrin yaprıx­dırdığı yollarla piyada üzüyuxarı qalxar­dılar; Madlener-Haus üzərindəki buz yola çatanda xizəkləri ayaq­larına keçirib, olmazın ləzzətlə üzüaşağı sürüşərdilər; qar şəkər şirəsi kimi hamar, ovuntu kimi yüngül olurdu və o, eynən quş kimi, sürətlə aşağı düşən ağır daş sayağı bu qiyamət uçuşun yüngül­lüyündən doğan səssizliyi xatırlayırdı.

Qasırğanın şiddətlənməsi ucbatından tam bir həftəni Madlener-Hausda ilişib qaldılar, tüstülənən fənərin işığında kart oynadılar, ortaya qoyulan pulun məbləği də herr Lensin uduzduq­larına mütənasib şəkildə artır, elə hey artırdı. Axırda o hər şeyini uduzdu – əvvəl kirşə məktəbinin bir mövsümlük gəlirini, sonra da özünün bütün ehtiyatını. Onu lap canlı adam kimi görürdü – budur, sivriburun herr Lens masa üzərindən kartı götürür və “Sans voir”[2] gedişi edir. Hə, onda bütün günü kartla keçirirdilər, oyun bütün sutka ərzində davam edirdi. Qar yağırdı – oyna­yırdılar. Çovğun ara verirdi – oynayırdılar. O, bütün həyatı boyu karta nə qədər vaxtının sərf olunması barədə fikirləşdi.

Amma nə bu haqda, nə də dərənn o üzündəki dağların aşkarca görsənməyə başladığı soyuq, aydın milad günü barədə bircə sətir də yazmadı; həmin dərə ki, Barker onun üzərindən cəbhə xəttini uçub keçmişdi, mövqelərini tərk edib evlərinə gedən avstriyalı zabitlərin qatarını bombalamışdı, dərəyə səpələnib hərəsi bir tərəfə üz tutan, hara gəldi qaçışan adamları pulemyot atəşinə tutmuşdu. O, Barkerin sonra zabit yeməkxanasına nə təhər girdiyini və bu barədə necə danışdığını yadına saldı; xatırladı ki, qəfildən araya sükut çökmüşdü və kimsə demişdi: “Vəhşi, əclaf köpəkoğlu”. Onların o vaxt qırdıqları avstriyalılar eynən sonralar onun xizəklə yol getdiyi adamlardan idi. Yox, eynən o cür deyildilər. Xizəklə yanaşı yeridiyi Hans bütün o ili yeger alayında qulluq eləmişdi və dovşan əvəzinə balaca taxta zavodunu güdərkən, onlar Pasubio döyüşlərindən, Petrika və Asalon civarındakı həmlələrdən bəs deyincə danışmışdılar. Di gəl ki, bu barədə bircə sətir də yazmadı. Heç Monte-Kornodan da yazmadı, Syete-Kommunadan da, Arsiyerodan da bir kəlmə yazmadı.

Arlberqdə və Forarlerqdə neçə qış yaşamışdı?! Düz dörd qış və burasını fkirləşəndə o, Bludensə hədiyyə almağa getdikləri vaxt gördüyü tülküsatan kişini, albalı tumlarının tamını verən qiyamət kirşi, xarlanmış qarın üstünə ovuntu kimi səpilmiş narın qarın küləkdə necə sovrulmasını, sərt enişin önündəki axırıncı döngədə “Hey-hey, bizim Rolli” mahnısını çığırıb, sonra da heç yana burulmadan sürətlə birbaşa üzüaşağı şığımalarını, üç dəfə təkan vurmaqla bağın içindən, sonra xəndəyin üstündən, onun ardınca da mehmanxana arxasındakı buz bağlamış yoldan nə təhər ötüb keçdiklərini xatırladı; taxta hasara çatanda sürəti gücləndirməkdən ötrü ayağını kirşədən çıxarıb təkan verirsən, orada, pəncərəsindən işıq süzülən və təzə çaxırın iyi gələn tüstülü otaqdan isə akkardeonun səsi eşidilir.

– Parisdə biz harda qalmışdıq? – indi o burda, Afrikada, uzandığı çarpa­yının böyründə, qatlama stulda oturmuş qadından soruşdu.

– “Kriyon” otelində. Özün ki bilirsən.

– Mən bunu niyə bilməliyəm ki?

– Biz elə həmişə orda qalırdıq.

– Yox, həmişə yox.

– Həmişə orda qalırdıq, bir də Sen-Jermenə bitişik “Dördüncü Henrix pavilyo­nu”nda. Sən deyirdin ki, bu yerləri sevirsən.

– Sevgi peyin topasıdır, – Harri dedi, – mən də onun üstünə dırmaşıb banlayan bir xoruz.

– Əgər sən, həqiqətən, ölürsənsə, gərək elə hökmən özündən sonra qalan hər şeyin axırına çıxasan? Yəni sən, doğrudan, hər şeyi özünlə aparmaq istəyirsən? Yəni sən hökmən atını da, arva­dını da öldürməlisən? Öz yəhərini, öz slahını yandırıb ölməlisən?

– Hə, – o dedi. – Mənim silahım sənin o lənətə gəlmiş pulların idi; mən o pulların havasına yəhər üstdə oturmuşdum.

– Bəsdi.

– Yaxşı. Bir də demərəm. Mən səni incitmək istəmirəm.

– Çox gec ayılmısan.

– Yaxşı. Onda incidəcəm. Belədə şən keçir. Səninlə eləməyi xoşladığım o yeganə işi görmək indi mənimçün əlçatmazdır.

– Yox, düz danışmırsan. Sən başqa çox şeyləri də xoşlayırdın, mən də sənin ürəyindən keçənlərin hamısını eləyirdim.

– Sən allah, yığışdır bu qürrələnməyi.

O, qadına baxdı və gördü ki, ağlayır.

– Qulaq as, – dedi, – sən elə bilirsən bu mənim ürəyimcədir? Heç özüm də baş açmıram ki, niyə belə eləyirəm. Öldürürsən ki, hələ ölmədiyini, yaşadığını hiss edəsən, bu yəqin ki, belədir. Biz söhbətə başlayanda hər şey yaxşı idi. Bilmirdim bunun axırı nəylə qurtaracaq, indi isə ağlım çaşıb, başlamışam səni incitməyə. Sən mənə fikir vermə, canım-gözüm, mən səni sevirəm. Özün də bilirsən ki, sevirəm. Heç kəsi səni sevdiyim kimi sevməmişəm.

O, gündəlik ruzisinə çevrilən adətkərdə olduğu yalana keçdi.

– Sən necə də yaxşısan.

– Qancıq, – o dedi. – Qancığın əlləri səxavətli olur. Bu, poeziyadır. Mən indi büsbütün şeriyyətlə doluyam. Zir-zibillə və şeriyyətlə. Zibil şeriyyətlə.

– Yum ağzını, Harri. Axı sən niyə cinlənirsən?

– Mən heç nə saxlamayacam, – o dedi. – Mən istəmirəm özümdən sonra nəsə qalsın.

Şər qarışanda o da yuxudan ayıldı.

Günəş təpələrin arxasına çəkildiyindən bütün dərəyə kölgə çökmüşdü. Balaca quzular indi çadırların lap böyründə otlayır­dılar; o, heyvanların getdikcə kolluqdan necə aralan­dıqlarına, tez-tez ota baş vurub quyruqlarını yelləmələrinə baxırdı. Torpağın üstünə qonan quşlar daha keşik çəkmirdilər, indi onlar ağacın dövrəsinə yığışmışdılar, sayları da xeyli artmışdı.

– Memsaib ova getdi, – çarpayının yanında oturmuş gədə dilləndi. – Bvanaya bir şey lazımdır?

– Yox.

Qadın nahar üçün nəsə ovlamağa getmişdi, özü də onun heyvanlara necə həvəslə tamaşa elədiyini bildiyindən gözdəniraq bir yer seçmişdi ki, dərənin çarpayıdan görükən bucağını səksən­dirib mənzərəni pozmasın. Fikirləşdi ki, qadın heç nəyi unutma­yıb; bildiyi, oxuduğu, hətta eşitdiyi şeylərin hamısı yadındadır.

Bu bəyəm qadının günahıydı ki, zavallının yanına o, tam tükənmiş vəziyyətdə gəlib çıxmışdı? Qadın hardan biləydi ki, ona deyilən sözlərin arxasında heç nə dayanmır və sən o sözləri elə-belə, öz arxayınçılığın üçün, bir də adətkərdə olduğundan söylə­yir­sən. Söylədiyi sözlərə hansısa məna verməkdən vaz keçəndə isə qadınlar arasında onun yalanları doğrularından daha yaxşı qarşılanmağa başlanmışdı.

Pis olan orası deyildi ki, o, yalan danışırdı, yox, pis orasıydı ki, həqiqətin yerində boşluq qalmışdı. O, öz ömrünü sürmüşdü; bu ömür çoxdan başa çatmışdı, o isə hələ də yaşamaqda, amma indi başqa adamlar arasında yaşamaqdaydı. İndi pul da kalandı və o, tanıdığı yerlərin ən yaxşılarını seçirdi, təzə yerlərdə də olurdu.

Əsas o idi ki, düşünməyəsən və belədə işlər daha yaxşı gedirdi. Təbiət sənə sağlam ruh verib, ona görə də sənin üzgün­lüyün onların əksəriyyətində olan üzgün­lük­dən deyildi və sən də özünü aldadırdın ki, guya əvvəllər məşğul olduğun iş heç vecinə də gəlmir, indi artıq çəkmək gücündə olmadığın həmin işə heç tüpürmək də istəmirsən. Özünə isə deyirdin ki, haçansa bu adamlar haqqında yazacaqsan; bu zəngin insanlardan mütləq yazacaqsan; deyirdin ki, sən onların tayfasından deyilsən – sən bu düşərgədə bir casussan; deyirdin ki, bu düşərgədən çıxacaq və onun barəsində yazacaqsan, özü də bu nə haqda yazdığını bilən bir insan tərəfindən həyatda ilk dəfə yazılmış bir yazı olasıdır. Di gəl ki, həmin işdən yapışmağa özünü heç cür məcbur edə bilmədi, çünki özündən iyrənə-iyrənə yaşadığı, tam rahatlıq və eyş-işrət içində keçirdiyi günlərin hər biri onun yazmaq səriştəsini kütləşdirir, işləmək meylini zəiflədirdi; axırda da yazmağın daşını biryolluq atdı.

Tanışlıq etdiyi, curlaşdığı adamlara onun işləməməsi sərf edirdi. Bir vaxtlar Afrikada o öz həyatının ən gözəl illərini keçirmişdi və indi təzədən bu yerlərə təşrif gətirmişdi ki, hər şeyi yenidən başlasın. Səyahət zamanı çalışırdılar ki, mümkün qədər az komfortdan istifadə etsinlər; məhrumiyyətə dözmək lazım gəlmirdi, amma tam əmin-amanlıq da yox idi və fikirləşirdi ki, yenidən formaya düşəcək; bədənindəki artıq çəkidən xilas olmaq üçün dağlara çəkilib gecə-gündüz məşq edən boksçular sayağı, o da bu yolla öz piyini əridə bilər.

Bura qadının ürəyincə idi, belə həyatı sevdiyini deyirdi; təzə adamlarla ünsiyyətə, hər cür əyləncələrə həvəslə can atan bu qadın qəlbi ehtizaza gətirən, vaxtaşırı şərait dəyişkənliyinə səbəb olan hər şeydən xoşlanırdı, o da özünə təskinlik verirdi ki, işləmək həvəsi daxilində yenidən güclənəcək. İndi, əgər bu son idisə, – özü isə bunun son olduğunu bilirdi, – onda quyruğu tapdanmış ilan kimi yerində qıvrılmağa, acığından özünü sancmağa dəyər­dimi? Bu qadının heç bir şeydə günahı yoxdu. O olmasaydı, yerində bir ayrısı olacaqdı. Əgər bütün ömür yalan içində keçibsə, elə yalan içində də ölmək lazımdır.

O, təpənin arxasında açılan atəşin səsini eşitdi.

Onun istedadını məhv etmiş bu qadının sərrast atıcılığı vardı – səxavətli əlləri olan bu qayğıkeş qancıq, bu mehriban qəyyum hədəfı düz nişan alırdı. Cəfəngiyat. Öz istedadını o özü məhv etmişdi, hər şeyi qadının üstünə yıxmaq indi nəyə lazımdı?! Qadı­nın günahı yalnız onda idi ki, onun həyatı üçün şərait yaratmışdı. O öz talantını barışıq üçün heç bir ümid yeri qoymadan və özünə, öz əqidəsinə xəyanət etməklə məhv etmişdi; bütün hissiyyatını korşaldan sərxoşluqla, tənbəllik və avaralıqla, nazpərvərdəlik və snobizmlə, şöhrətpərəstlik və təkəbbürlə, hər cür həqiqət və hər cür yalanlarla onun axırına çıxmışdı.

Bəs talantı barədə nə demək olardı? Olma­ğına talantı, əlbəttə ki, vardı, bunu danmaq olmaz, intəhası işlətmək əvəzinə o, həmin istedadla alver etmişdi. Heç vaxt belə olmamışdı: bax mən bunu, bunu və bunu eləmişəm; həmişə belə olmuşdu: bax mən bunu, bunu və bunu edə bilərdim. Və yaşayışçün gərək olan vəsaiti o, yaz­maqla yox, başqa üsullarla əldə etməyə üstünlük vermişdi. Axı bu heç də elə-belə deyildi ki, – düzdürmü? – aşiq ol­duğu hər yeni qadın əvvəlkindən varlı çıxırdı. Lakin vurğunluq ötüb keçəndə və o, əvvəlkilərin hamı­sından daha zəngin çıxmış, pulunu balta kəs­məyən bu qadınla (haçansa əri də, uşaqları da, ona rast gələnə­cən lap oynaşları da olan, intəhası onların heç birində istədiyini tapmayan, onu isə bir yazıçı, bir kişi, bir yoldaş və qiymətli mül­kiyyət kimi sevib-əzizləyən bu qadınla) oldu­ğutək yalnız yala­na üz tutanda, – burası qəribə deyildimi ki, əsla sevmədən, sevgini yalana dəyişməklə o, pullarının əvəzində həmin qadına həqiqətən sevdiyi digər qadın­lara verdiyindən daha çox şey verə bilirdi?

Düzdür, biz hamımız öz işlərimizçün yaranmışıq, o düşündü. Sənin istedadın gündəlik bir parça çörəyini necə qazanmağında üzə çıxır. O da bu və ya digər şəkildə öz qüvvəsini satmaqla məşğul idi, hissiyyat olmadıqda isə aldığın pulun əvəzində yüksək keyfiyyətli mal verirsən. Bu həqiqətə o qəti əmin olmuşdu, ancaq daha gec idi, indi artıq bu barədə də heç vaxt yazmayacaqdı. Hə, elədir, yazmayacaqdı, amma yazılmasına dəyərdi.

Budur, qadın təpənin arxasından çıxdı, indi də dərədən keçib üzübəri, çadırlara tərəf gəlir. Əynində bridci var, əlində də tüfəng; ardınca dabanbasdı yeriyən gədələr də ağaca taxdıqları quzunu gətirirdilər.

Fikirləşdi ki, qadın hələ cazibədarlığını itir­məyib, bədəni də sazdır. Sevgi-nəvaziş sarıdan əsl istedad yiyəsidir, belə iştək­lərdən yaxşı baş çıxarır; deməzsən ki, gözəllər gözəlidir, amma sifəti əcəb xoşuna gəlirdi, özü də hədsiz dərəcədə çox oxumuş­du; at sürməyin, ov etməyin ölüsüydü və əlbəttə ki, hədsiz çox içirdi. Əri öləndə indikindən qat-qat cavanıydı, ərini itirəndən sonra özünü büsbütün uşaqlarına, at tövləsinə, kitablara, bir də şəraba həsr etmişdi. Düzdür, bu uzun sürməmişdi, neyçün ki, artıq yetkin­ləşmiş övladlarına onun qayğısı gərək deyildi, əlavə qayğı onları yalnız yorurdu. O da axşamlar həvəslə mütaliəyə girişər, sodalı viski də əlindən düşməzdi; naharqabağı oxuya-oxuya o qədər içirdi ki, nahar vaxtı artıq xumarlığı aşkar bilinirdi, masanın altına dığırlat­dı­ğı içilmiş bir şüşə şərab isə kifayət idi ki, yuxulasın.

Bütün bunlar qadının oynaşlara qədərki həyat tərzi idi; aşna­ları peyda olanda içkini bir qədər azaltdı, çünki indi yuxu şərabsız da gəlirdi. İntəhası aşnalarla həyatı cansıxıcı keçirdi; o heç zaman darıxmadığı bir adamla ər-arvad olmuşdu, bunlarla isə darıxırdı.

Oğlu hava qəzasında həlak olandan sonra qadın məşuqlarla əlaqələri biryolluq kəsdi, amma viski ağrını azaltmadığından hansı­sa başqa bir həyata başlamaq lazım gəlirdi. Öz tənhalığının dəhşətini qadın qəfildən dərk etdi və bundan bərk qorxuya düşdü. Amma ona elə birisi lazım idi ki, həmin adama hörmət edə bilsin.

Hər şey çox sadə şəkildə başlandı – qadın onun kitablarını xoşlayır, həyat tərzinə qibtə edirdi. Qadına elə gəlirdi ki, o məhz ürəyinə yatan işi görür, məhz görmək istədiyi işlə məşğuldur. Ona yiyələnmək niyyətilə atdığı addımlar axırda qadının ürəkdən vurul­masıyla sonuclandı, – bütün bunlar qadının öncədən qurmağa hazırlaşdığı həyatın mütənasib şəkildə əks silsiləsi oldu, o isə öz əvvəlki həyatının artıqlarını satırdı.

Hə, satırdı ki, əvəzində təminatlı mövcudluq, əmin-amanlıq əldə etsin, – bunu danmaq olmaz, – bir də nə alsın? Kim bilir? Qadın ona nə desən almağa, hər bir arzusunu yerinə yetirməyə canla-başla hazırdı; buna onun şübhəsi yoxdu. Üstəlik, bir qadın kimi də qiyamət şey idi. Yolunu məhz beləsiylə davam etdirməyin əsla əleyhinə deyildi; başqasıyla yox, məhz bu qadınla getməyə o, ikiəlli razıydı, çünki bu qadın daha varlıydı, çünki bu qadın daha canayatan idi, özü də məhəbbət məsələlərindən yaxşı baş çıxa­rırdı və heç zaman dava-dalaş salıb hoqqa çıxartmırdı. İndi isə qadının yenidən qurduğu həyat sona yetmək üzrə idi, çünki iki həftə öncə o, başlarını dik tutaraq düz qabağa baxan, qulaqlarını şəkləyib qaçmağa hər an hazır dayanan, iri burun pərələri hava­dan iy çəkən və azacıq xışıltıya bəndmiş kimi, dərhal kolluğa təpi­ləsi antilop sürüsünün şəklini çəkməkdən ötrü cəngəlliyə girdik­ləri vaxt tikanın cızıb qanatdığı dizinə yod sürtüb yandırma­mışdı. Və antilop sürüsü ona fotoaparatın düyməsini şıqqıldat­mağa imkan vermədən qaçıb dağılışmışdı.

Budur, qadın gəlib yetişdi.

O, balışın üzərindən başını qadının gəldiyi səmtə döndə­rib:

– Hello! – dedi.

– Mən quzu ovladım, – qadın bildirdi. – İndi sənə yaxşı bir bulyon hazırlayarıq, tapşıracam ki, süd tozunda kartof püresi də bişirsinlər. Özünü necə hiss edirsən?

– Xeyli yaxşı.

– Bu başqa məsələ! Bilirsən, elə mən də belə fikirləşmişdim, bilirdim ki, yaxşılaşacaqsan. Mən gedəndə sən yatmışdın.

– Yaxşı yatdım. Uzağa getmişdin?

– Yox, dərənin o üzünə keçmişdim. Bilirsən onu nə qəşəng vurdum!

– Hə, sən qiyamət atırsan.

– Ovdan xoşum gəlir. Afrikadan da xoşum gəldi. Düz sözüm­dür. Əgər sən sağalsan, belə hesab edəcəm ki, bu mənim həya­tım­dakı səyahətlərdən ən maraqlısı idi. Kaş biləydin ki, səninlə bərabər ov etməyi mən necə xoşlayıram! Afrika mənim xoşuma gəldi.

– Mən də Afrikanı xoşlayıram.

– Kaş biləydin sənin yaxşılaşmağın nə əntiqə oldu. Sənin səhərki ovqatda olmağına mən, sadəcə, dözə bilmirəm. Söz ver ki, bir də mənimlə o tərzdə danışma­ya­caqsan, yaxşımı? Söz verirsən?

– Yaxşı. Eləmərəm, – o dedi. – Nə dediyim heç yadımda deyil.

– Niyə məni incidirsən? Lazım deyil. Yaşlı qadınam, səni sevən, sənin bütün istəklərini yerinə yetirən yaşlı qadın. Məni, onsuz da, çox incidiblər. Sən məni incitməyəcəksən, eləmi?

– Səni məmnuniyyətlə yataqda incidərdim.

– Bax, bu başqa məsələ. Biz elə bundan ötrü yaranmışıq. Sabah təyyarə gələcək.

– Hardan bilirsən?

– Əminəm ki, gələcək. Mütləq gələcək. Gədələr tüstülü ocaq çatmaqçün çırpı yığıblar, ot-ələf hazırlayıblar. Mən bu gün də gedib ora baxdım. Təyyarənin rahat enməsi üçün orda kefin istə­yən qədər yer var, biz hər üzdə bir tonqal yandırarıq.

– Sən niyə elə fikirləşirsən ki, təyyarə sabah gələcək?

– Gələn vaxtıdır, əminəm ki, gələcək. Şəhərdə sənin ayağını sağaldarlar, bax onda bir-birimizi biz necə lazımdırsa incidərik. Daha məni bugünkü atmacalarınla incitdiyin kimi yox.

– Bəlkə içək? Gün də batıb.

– Amma sən içməsən yaxşı olar.

– Yox, içəcəm.

– Onda bir yerdə içək. Molo, – qadın çığırdı, – bizə sodalı viski gətir.

– Sən hündürdabanlarını geyin, yoxsa mığmığalar hücum çəkəcək.

– Əvvəl gərək yuyunum...

Qaranlıq çökənə qədər içdilər, hava tamam qaranlıqlaşanda, tüfəng atmaq artıq mümkün olmayanda dərədən bir goreşən qaçıb təpənin dalında gizləndi.

– Bu murdar hər axşam buralarda sülənir, – o dedi. – İki həftədir dalbadal hər axşam.

– Gecələr ulayan həmin kaftardır. Nə qədər istəyir, qoy ulasın, mənə maneçiliyi yoxdur. Amma onlar yaman iyrənc olurlar.

İndi, qadınla bərabər içərkən və ağrı çəkilib gedəndən sonra, – amma eyni vəziyyətdə uzanmaq heç əlverişli deyildi, gədələr də tonqalı qalamışdılar və ocağın şöləsi çadırın divarlarında oynaşırdı, – o, xoş bir əsarətə çevrilən əvvəlki həyatla barışığın yenidən qayıtdığını hiss edirdi. Qadın ona qarşı çox şəfqətliydi. O isə sərt idi və bu səhər qadına qarşı əməlli-başlı haqsızlıq etmişdi. Qadın yaxşı qadın idi, qiyamət qadın idi və elə həmin andaca o qəfilcən anladı ki, ölür.

Bu, yağışın yaxud küləyin təması kimi yox, boşluğun içini beqəfil dolduran üfunətin başgicəlləndirici havasıtək ildırım sürəti ilə şığıyıb gəldi və ən qəribəsi o idi ki, goreşən bu boşluğun qırağı ilə xəlvəti sivişib keçdi.

– Sənə noldu, Harri?

– Heç, – o dedi. – Sən yerini dəyiş. Elə otur ki, külək sən oturan tərəfdən vursun.

– Molo sənin sarğını dəyişib?

– Hə. Mən ora borat turşusundan islatma dərman qoydum.

– Özünü necə hiss edirsən?

– Bir az zəiflik var.

– Mən gedim yuyunum, – qadın dedi. – Çox yubanmaram, bir yerdə şam edərik, sonra da çarpayını içəri apararıq.

“Deməli, – öz-özünə dedi, – mübahisəyə son qoymaqda biz yaxşı iş gördük”.

Bu qadınla heç zaman məxsusi olaraq öcəşməzdi, sevdiyi o biri qadınlarla isə yaman tez-tez çəkişər, o qədər höcətləşərdi ki, axırda umu-küsünün pası onları bir-birinə bənd edən hər şeyi çürüdüb sıradan çıxarardı. O, hədsiz dərəcədə bərk sevirdi, hədsiz dərəcədə çox şey tələb edirdi və axırda da heç nəsiz qaldı.

O vaxt, səfər öncəsi Parisdəki mübahisədən sonra Konstan­tinopolda necə tək-tənha olduğunu yada saldı. Həmin günlərin hamısını avaraçılığa sərf etmişdi, amma pozğunluqdan başı ayılanda tənhalığı nəinki ötüşdü, əksinə, daha da kəskinləşdi, o da oturub onu atmış həmin o birinci qadına məktub yazdı; yazdı ki, bəs bunu... öz içində öldürmək ona müyəssər olmayıb; yazdı ki, bir dəfə qadının Regençenin böyründən ötüb keçməsi gözünə görüküb və bu vaxt az qalıb ürəyi dayana; yazdı ki, onu andıran hansısa qadının arxasınca bulvar uzunu düşüb gedərkən bərk qorxurmuş ki, birdən o olmaz və qadını görərkən duyduğu qəfil hissi itirə bilər; yazdı ki, yatdığı bütün qadınlar yalnız ona olan yanğısını artırıb və indi, qəti əmin olanda ki, bu sevgi azarından sağalması qeyri-mümkündür, daha qadının nə elədiyinin heç bir əhəmiyyəti qalmır. Bu məktubu o, klubda yazmışdı, tamamilə ayıq başla yazmışdı və yazandan sonra Nyu-Yorka yola salmışdı, qadın­dan da xahiş eləmişdi ki, cavabı Parisdəki redaksiyaya göndərsin. Bu, tam təhlükəsiz görünürdü. Və elə həmin axşam qadının həsrətindən qovrula-qovrula daxilindəki boşluğu doldur­maq xatirinə Taksim yaxınlığında girinə birinci keçəni bişirib şama dəvət elədi. Sonra rəqs etməyə durdular; gördü qadın çox pis oynayır, o da birtəhər yaxasını onun əlindən qurtarıb, bir erməni ləçərinə girişdi; gözəlçə rəqs edə-edə qarnını ona elə sürtüş­dürür­dü ki, az qala hərarəti qalxırdı. Bu gözəlçəni bir ingilis topçu­sundan qopartmışdı, topçu da onu küçəyə çağırdı və onlar daş yolda, qaranlıqda tutaşdılar. Qolunu qolazlayıb topçunun orduna dalbadal iki yumruq tutuzdurdu, amma topçu yıxılmayanda anladı ki, döyüş çox ciddi olacaq. Rəqib onu əvvəl sinəsindən, sonra gözünün altından vurdu, o da sol əlini yenə uzaqdan hərləyib bu dəfə topçunun böyründən ilişdirdi. Onda topçu dartıb onun pencəyinin qolunu qopartdı, o da onun qulağının dibinə ikisini çəkib, sonra özündən itələyib araladı və bir zərbə də sağdan ilişdirdi. Topçu ləngər vurub yerə sərildi, yıxılanda başı daşa dəydi, o isə tez-tələsik qadını da götürüb aradan çıxdı, çünki hərbi patrulun ora yaxınlaşdığını görmüşdü. Taksi tutub Bosfor boyunca Rumeli-Hisara getdilər, sonra dövrə vurub gecənin təmiz havasında geri qayıtdılar və yatağa uzandılar; qadın elə paltarda göründüyünün eyni idi – vaxtı ötmüşün birisiydi, amma dərisi qızılgül ləçəyitək hamardı; qarnı adama yapışır, döşləri də əcəb iriydi. Harri gedəndə hələ yatmışdı; üzü üzlər görmüş bir ləçər olduğu sübh işığında lap aydın bilinirdi. Ordan çıxan kimi birbaşa Pera-Palasa gəldi – gözünün altı qaralmış halda, bir qolu cırılıb çıxmış pencəyi də qolunun üstündə.

Elə həmin axşam Anadoluya getdi, o biri gün isə qatar sonra­dan tiryək düzəldilən xaşxaş əkilmiş çöllərdən ötüb keçirdi; həmin günün axırında necə qəribə hallar keçirdiyini, cəbhənin düz önündən keçən yolun axırıncı hissəsi arasındakı məsafənin necə aldadıcı olduğunu o indi çox yaxşı xatırladı; cəbhəyə lap yenicə gəlmiş və xalis qanmaz olan yunan zabitlərinin iştirakı ilə həmin yerdə hücuma keçmişdilər – artilleriya özlərininkinə atəş açırdı, ingilis hərbi müşahidəçisi də bu mənzərəyə baxıb uşaq kimi ağlayırdı.

Həmin gün ilk dəfəydi ki, öldürülmüş əsgərləri görmüşdü – əsgərlərin əynində ağ balet yubkaları, ayaqlarında qotazlı corab­ları yuxarı qatlanmış ağ ayaqqabılar vardı. Hə, türklər lay divar kimi gəlirdi və o, yubkalı əsgərlərin necə qaçdıqlarını görürdü, zabitlər isə əvvəl onları atəşə tutub, sonra özləri də dabanlarına tüpürdülər; elə o özü də ingilis hərbi müşa­hi­dəçisinin dalınca götürüldü, elə bərk qaçdı ki, sinəsi sancmağa başladı, ağzında isə mis tamı vardı və onlar hamısı qaçıb qayanın dalına dürtül­dülər, türklər isə elə hey gəlir, gəlirdilər.

Sonradan gözü elə şeylər gördü ki, bunu heç xəyalında belə təsəvvür edə bilməzdi; amma sonra bundan da betərlərini gördü. Elə ona görəydi ki, Parisə qayıdanda bütün bunların barəsində o nə danışa, nə də danışılanlara qulaq asa bilirdi. Və Parisdə bir kafenin böyründən ötüb keçərkən həmin o amerikan şairini masa arxasında oturmuş gördü; qabağında bir yığın boşqab vardı, məna­sız sifəti də kartof kimi lət idi; şair təkgözlü eynək taxan və daim başağrısından şikayətlənən Tristan Tsara adlı hansısa rumınla dadaistlərdən danışırdı; sonra o, təzədən sevməyə başla­dığı arvadı ilə öz mənzilində olmasını xatırladı; aralarında sanki heç yerli-dibli mübahisə olmamışdı, dava-dalaş olmamışdı, umu-küsü olmamışdı, geri qayıtdığına görə şad-xürrəm idi; poçtu da redaksiyadan evə göndərirdilər. Və bir dəfə səhər yeməyi zamanı o vaxt yazdığı məktuba cavab gətirdilər; xətti tanıyanda buz kimi soyudu, tez də onu başqa zərfin içinə soxmaq istədi. Amma arvadı soruşdu ki, “Məktub kimdəndir, əzizim?” – və bununla da aralarında yenicə yaranmağa başlanan münasibətlərə son qoyuldu.

Onların hamısıyla birgə keçirdiyi xoş günləri, həm də arada olan mübahisələri xatırladı. Müba­hi­sə üçün onlar həmişə ən ağlagəlməz, ən gözəl dəqiqələri seçməyin ustasıydılar. Görəsən, müba­hisə etmək onun ovqatının niyə məhz ən yaxşı vaxtında lazım gəlirdi? Bu barədə heç nə yazmadı ki, yazmadı, çünki əvvəl heç kimin xətrinə dəymək istəmirdi, sonra isə fikirləşdi ki, yazmağa, onsuz da, çox şey var. Amma həmişə də fikirləşirdi ki, günlərin bir günü, axır ki, bu barədə yazacaq. O qədər işlər olmuşdu, yazılası o qədər mətləblər vardı ki, gəl görəsən. O, dünyanın necə dəyiş­diyini müşahidə edirdi; təkcə hadisələri izləməklə kifayət­lənmirdi, baxmayaraq ki, yetərincə çox hadi­sə­nin şahidi olmuşdu – həm hadisələrin, həm də insanların; yox, o daha incə dəyişiklikləri sezirdi və insanların müxtəlif dövrlərdə özlərini necə ayrı cür aparmaları yaxşı yadında idi. Bütün bunların hamı­sını o özü yaşamışdı, hamısını öz gözüylə görmüşdü və bu barə­də yazmağa borclu idi, amma indi daha yazmayacağı dəqiqdir.

– Özünü necə hiss edirsən?

Qadın artıq yuyunmuşdu və çadırdan bayıra çıxmaqdaydı.

– Yaxşı.

– Bəlkə bir şey yeyəsən?

O, qadının arxasında əlində qatlama masa tutmuş Molonu və qab-qacaq gətirən o biri gədəni gördü.

– Mən yazmaq istəyirəm, – o dedi.

– Bir az bulyon iç ki, canın bərkisin.

– Mən bu gün öləcəm. Canımın bərkiməsi mənim nəyimə gərəkdi?!

– Harri, faciə düzəltmək lazım deyil, – qadın dedi.

– Sən bəyəm iybilmə qabiliyyətini itirmisən? Ayağım yarıya­can çürüyüb. Bulyonu neynirəm! Molo, mənə sodalı viski gətir.

– Bulyon iç, xahiş edirəm səndən, – qadın nəvazişlə dilləndi.

– Yaxşı.

Bulyon qaynar idi; onu xeyli vaxt fincanın içində soyudub, sonra birnəfəsə başına çəkdi, özü də çeçəyib eləmədi.

– Sən qiyamət qadınsan, – dedi, – mənə fikir vermə.

Qadın üzünü ona tərəf çevirdi – bu sifət “Şəhər və villa”nın səhifələrində əks olunmuş tanış və sevimli sifət idi, fərq orasın­daydı ki, bir az xumarlıqdan, bir az sevgi əyləncələrindən xarab olub bir balaca korlanmışdı; ancaq “Şəhər və villa” nə bu gözəl döşləri, nə bu möhkəm ombaları, nə bu mehriban əlləri heç vaxt göstərmirdi və qadının bunca tanış, bunca xoş təbəssümünə tamaşa eləyəndə ölümün yaxında olduğunu o yenidən hiss etdi. Bu dəfə qasırğa yox idi. Xəfif meh vardı, şam işığını gah titrədib əyən, gah da düppədüz saxlayan xəfif meh.

– Bir azdan tapşırarsan toru gətirsinlər, qoy onu çarpayıdan çəkib ağaca bağlasınlar, tonqalı da qalasınlar. Mən gecəni çadırda keçirtmək istəmirəm. Əziyyət çəkməyə dəyməz. Aydınlıq gecədir. Yağış yağmayacaq.

Hə, demək belə ölürlərmiş – güclə sezilən boğuq pıçıltı içində. Amma neynək, ən azından mübahisələrə nöqtə qoyular. Bunu vəd edə bilər. O öz üzərində sınaqdan keçirməsi heç vaxt lazım gəlməyən həmin o yeganə şeyi korlayan deyil. Yox, yəqin ki, korla­yar. Axı sən hər şeyi korlayırsan. Amma bəlkə də heç korlamadı.

– Sən stenoqrafik üsulla yazmağı bacarırsan?

– Yox, bacarmıram, – qadın dedi.

– Eybi yox, elə də vacib deyil.

Əlbəttə, vaxt daha kifayət etməzdi, amma bütün bunlar bir-biri ilə elə bitişikdi, o qədər iç-içə idi ki, hamısını bir abzasa sığışdırmaq mümkün kimi görünürdü, təki istək olsun.

Gölün yaxınlığındakı dağın üstündə çatları əhənglə ağardılmış tirdən düzəlmə bir ev vardı. Qapının ağzındakı şüvülün üzərində hamını masa arxasına çağıran çan asılmışdı. Evin arxası tarla idi, tarla qurtaran yerdən isə meşə başlanırdı. Evdən körpüyə qədər uzanıb gedən xiyabanda gümüşü qovaqlar sıralanmışdı, lap uc tərəfdə də qovaq ağacları ucalırdı. Meşənin kənarı boyunca dağa yol qalxırdı, o da həmin yolun qırağında böyürtkən yığardı. Sonra tirdən düzəlmə ev alışıb yandı; soba üzərindəki maral ayaqlarından asılmış bütün tüfənglər də, qundaqsız lülələr də, sandıqlı qutular da qurğuşun kimi əriyib sabun tiyanlarının tortasına çıxan kül topasına çevrildi. Onda sən babandan soruşdun ki, bu lülələri oynatmaqçün götürmək olarmı və baban da sənə “yox” dedi. Çünki bu tüfənglər hələ də onunkuydu və yenilərini heç almadı da; o vaxtdan daha heç ov da eləmədi. Evi elə orda, həmin yerdəcə yenidən tikib ağartdılar, amma bu dəfə onu nazik taxtalardan tikmişdilər. Xiyabandan baxanda yenə qovaqlar, onların arxasından da göl görsənirdi; amma evdə daha heç vaxt tüfəng olmadı. Bir vaxtlar tirdən düzəlmə evdə maral ayaqlarından asılmış tüfənglərin lülələri isə eləcə kül topasının içində qaldı və onlara heç kəs toxunmadı.

Müharibədən sonra biz Şvarsvaldda alabalıq bəslənən çayı icarəyə götürdük. Çaya iki yolla getmək olardı. Birinci yol ağ yolu haşiyələmiş kölgəli ağaclar altındakı dərədən, – eniş Triberqdən başlanırdı, – sonra isə içərisində şvarsvaldlılara məxsus hün­dür evlər tikilmiş balaca fermaların böyrü ilə dağa qalxan cığırdan keçirdi və yolun çayla birləşdiyi yerəcən gedib çıxırdı. Biz də elə bu yerdən dayanıb tilovla balıq tuturduq. İkinci yol birbaşa meşə­nin kənarına aparan daha dik yol idi, sonra şam meşəliyi ilə dağdan aşıb getmək lazım gəlirdi; çəmənliyə çıxırsan və çəmən­liklə ta körpüyəcən üzüaşağı gedirsən. Çay boyunca tozağacları ucalırdı, çay özü isə kiçik, dar, şəffaf idi və çox iti axırdı; körfəz olan yerdə axın tozağaclarının kökünü yuyurdu. Triberqdəki otelin sahibinə uğurlu mövsüm qismət olmuşdu. Orda hər şey yaxşı idi və biz otel sahibi ilə dərhal dil tapıb dostlaş­mışdıq. Amma növbəti il inflyasiya başlandı, otel sahibinin bütün ötənilki ehtiyatı, hətta otelin açılışı üçün lazım olan ərzağın ahnmasına belə çatmadı və o da götürüb özünü asdı.

Bunu stenoqrafik üsülla qələmə almaq mümkündür, amma bəs gülsatanların öz güllərini birbaşa küçədəcə rənglədiyi və boyanın avtobus dayanacağındakı səkiyə töküldüyü Kontreskarp meydanı necə olsun; çaxır içib üzüm sıxmaqdan başı heç vaxt açılmayan məst qocalar və qarılar, soyuqdan burunlarının suyu axan uşaqlar necə olsun; çirkli tərin iyini, dilənçiliyi, sərxoşluğu və o vaxtlar “Bal Musette”nin üstündə məskunlaşmış fahişələr barədə olanları necə diktə edəsən? Hələ öz hücrəsində respub­lika qvardiyasının əsgə­rini qəbul edən konserjka, – əsgərin sultanın rəsmi həkk olunmuş at yalından düzəlmə dəbilqəsi eləcə kətilin üstündə düşüb qalmışdı. Hələ əri velosiped yürüşçüsü olan dəhlizin o başındakı kirayəçi qadın, onun o səhər süd dükanında “L.Auto” qəzetini açıb kişisinin ilk qələbəsi – Paris-Tur yürüşündə üçüncü yeri tutması barədə xəbəri oxuyarkən nə təhər sevinməsi. Qadın pörtmüşdü, qızarmışdı, gülmüşdü, ağlamışdı, sonra da sarı idman qəzetini əlindən yerə qoymadan çaparaq yuxarı, öz otağına qaçmışdı. “Bal Musette”ni saxlayan həmin qadının əri taksi sürü­cüsü idi və Harriyə sübh tezdən aeroporta getmək lazım olanda qapını döyüb onu yuxudan oyatmışdı və yola çıxmazdan öncə onlar barın sink piştaxtası arxasında dayanıb adama bir stəkan ağ şərab içmişdilər. Onda o öz məhəlləsində yaşayan bütün qonşu­ları tanıyırdı, çünki bu, yoxsulluq idi; səfalət qapını kəsdirmişdi.

Meydanın ətrafında məskunlaşmış camaat iki təbəqəyə ayrılırdı: əyyaşlara və idmançılara. Əyyaşlar öz dilənçiliklərinin ağzını içib keflən­məklə yumurdular; idmançılar öz dərdlərini təlim­lərlə ovudurdular. Onlar kommunarların nəslindən idilər və siyasət hamısının qanında-canındaydı. Kommunadan sonra Versal qoşun­­­­ları şəhəri zəbt edib hamının dərsini verərkən onların atalarını, yaxınlarını, dostlarını kimlərin güllələdiyini, kimin əlində qabar olduğunu, kimin kepka qoyduğunu, ya da fəhlənin tanınma­sını mümkün edən başqa bir fərqli cəhətini bu adamlar dürüst bilirdilər.

Bax elə bu səfalətin içərisində, elə həmin bu məhəllədəcə – “Bouçherte Çhevaline”yə[3] çəpəki dayanan çaxır dükanında – o özünün ilk sətirlərini yazmış, sonradan bütün həyatına bəs edəcək bir şeyin təməlini qoymuşdu. Parisdə onunçün bundan əziz heç nə yox idi – aşağı qatı qəhvəyi paneldən olan ağ suvaqlı evlər, dairəvi meydan­dakı avtobusların yaşıl boyalı uzun, nata­raz gövdəsi, kağız güllərin bənövşəyi rənginə boyanmış səkilər, çay tərəfə, Kardinal Lemuan küçəsinə aparan sərt eniş; əks tərəfdə – darısqal və ensiz Muftar küçəsinin özünəməxsus aləmi. Panteona qalxan küçə və bir də onun velosiped sürdüyü, şinlərin altında hamarlığını hiss etdiyi başqa bir küçə – Pol Verlenin vəfat etdiyi, dar və hündür evləri, ucuz mehmanxanası olan həmin küçə rayon­da yeganə asfaltlanmış küçə idi. Onla­rın qaldığı mənzil ikiotaqlı mənzildi və o, mehman­xananın üst mərtəbəsində ayı altmış franka daha bir otaq kirələmişdi; elə həmin otaqda yazırdı və ora­dan Parisin bütün damları, bütün boruları, bütün təpələri görsənirdi.

Mənzilin pəncərələrindən kömürçü dükanı apaydın görünürdü. Kömürçü çaxır da satırdı, amma onunku fərli çaxır deyildi. “Boucherie Chevaline”nin giriş qapısının üstündə qızıl suyuna çəkilmiş at başı, onun qızılı-sarı-qırmızı tuşlu açıq vitrini və yaşıl boya ilə rənglənmiş çaxır dükanı; onlar çaxırı burdan alardılar, çox yaxşı çaxır idi, qiyməti də ucuz. Sonra qonşuların suvanmış divarları, pəncərələri gəlirdi. Bu həmin qonşulardı ki, axşamlar hansısa əyyaş küçədə sərələnib qalanda, zarıyıb ah-uf edəndə, bir sözlə, fransız­ların dediyi tipik ivresse[4] vəziyyətinə düşəndə, – baxmayaraq ki, belə şeyin mövcudluğuna heç kəsi inandıra bilməzsən, – pəncərəni açardılar və səsləri qulağını yağır eləyərdi.

– Hardadır bu polis? Lazım olmayanda quyruq kimi yanından əl çəkməzlər. Get gör hansı konserjkanın yatağındadır. Ajanı axtarın.

Nəhayət, kimsə pəncərədən bir vedrə suyu aşağı əndərir və bununla da zarıltı kəsilir.

– Bu nədir? Su. Lap düz elədilər. Bundan yaxşı nə fikirləşmək olar?

Və pəncərə çırpılıb örtülür.

Onun ev qulluqçusu Mari səkkiz saatlıq iş günündən bərk narazıdır:

– Kişi saat altıyacan işləyəndə, evə dönər­kən yolüstü içməyə macal tapsa da, az içir, pulu havayı yerə xərcləmir. Yox, əgər işdə saat beşə­cən olursa, hə-ə, deməli, hər axşam lül-atəşdir, pulun da heç sifətini görməzsən. İş gününün qısal­dılmasından kim əziyyət çəkir? Biz arvadlar.

– Yenə bulyon istəyirsən? – qadın soruşdu.

– Yox, sağ ol. Qiyamət bulyon idi.

– Bir az da iç.

– Yaxşısı budur, sodalı viski ver.

– İçki sənə ziyandır.

– Hə. İçki mənə ziyandır. Sözləri və musiqisi Koul Porterindir. Haçan ki, sənin üzün ehtirasdan ağarıb.

– Bilirsən ki, içəndə mənim xoşuma gəlirsən.

– Bəs necə?! Amma içki mənə ziyandır.

Fikirləşdi ki, qadın gedəndə, kefim istəyən qədər içərəm. Kefim istəyən qədər yox, orda nə qalıbsa o qədər. Ah, o necə də yorulub. Dəhşət yorulub. Bir az mürgüləmək lazımdır. Yerində sakitcə uzanmışdı və yan-yörədə ölüm yox idi; deyəsən, yönünü başqa küçədən salmışdı. Daş küçədə iki nəfər, sürüb gedir velosipedi, sürüb gedir; səs-səmirsiz sürüb gedir.

Hə, Paris barədə o heç zaman yazmadı. Hər halda özünə doğma olan Parisdən heç nə yazmadı. Bəs o birilər necə, yoxsa onlar da yazılmamış qaldı?

Bəs ranço və şalfeyin gümüşü saçları, suvarma kanallarında iti axan şəffaf su və qarayoncanın tünd yaşıl rəngi? Cığırlar dağa qalxırdı, inəklər isə bütün yay uzunu maral kimi ürkək olurdu. Payızda dağdan tövləyə qovarkən onların kövşəyini və tappıltısını eşidirsən, ləngərli tərpənən naxırın ayaqları altından toz qalxır. Axşamlar isə dağların arxa­sından ən uca zirvə apaydın görünür və dərəyə süzülən ay işığında cığırla üzü­aşağı gedirsən. İndi onun yadına göz-gözü görməyən qaranlıqda inəyin quyruğundan yapışıb, meşə ilə evlərinə necə qayıtması düşdü, o yerlər haqqın­da yazmağa hazır­laşdığı bütün hekayələrini xatırladı.

Biri elə düdəmə muzdurla yeniyetmə oğlan haqqındakı əhvalat; hə, o vaxt oğlanı rançoda təkbaşına qoyub getmişdilər və bərk-bərk tapşırmışdılar ki, gədə heç kəsə ot-ələf verməsin. Qabaqlar onlarda işləyərkən özünü gicliyə qoymuş Forksdan olan o qoca sarsaq da yem dalınca rançoya gələndə gədə ona heç nə verməmişdi və qoca hədə-qorxu gəlmişdi ki, bəs onu təzədən əzişdirəcək. Onda gədə mətbəxdən tüfəngi götürüb qocanı elə samanlıqdaca güllələmişdi və onlar bir həftədən sonra rançoya qayıdanda qocanın donub qaxaca dönmüş meyiti pəyənin böyrün­də düşüb qalmışdı, itlər də macal tapıb ora-burasını gəmirmiş­dilər. Yerdə qalanını isə sən ədyala büküb kirşəyə qoydun, gədəni də məcbur etdin ki, sənə kömək eləsin; sonra da ayağınızda xizək, ikilikdə kirşəni sürüyə-sürüyə dartıb apardınız və sən gədəni hökumət orqanlarına təhvil verməkçün şəhərə gəlib çatanacan beləcə altmış mil yol ölçdünüz. Oğlanın heç ağlına da gəlməzdi ki, onu həbs edəcəklər; qandığı bu idi ki, öz borcunu yerinə yetirib, sən də onun dostusan və bu hərəkətə görə hələ bəlkə mükafat da alacaq. Odur ki, cəsədi aparmağa cani-dildən kömək eləmişdi, – qoy hamı görsün ki, bu qoca muzdur necə pis adamdır və özgənin otunu necə çırpışdırmaq istəyirdi. Və şerif qandalı qoluna taxanda yazıq gədə gözlərinə inanmadı. Sonra da ağladı. Bax bu hekayəni yazmağı da həmişə sonraya saxlamışdı. O yerlər barədə azından iyirmi hekayəlik materialı vardı, di gəl ki, oturub bircəciyini də yazmadı. Niyə axı, niyə?

– Get indi niyəsini onlara başa sal, – o dedi.

– Sən hansı “niyədən” danışırsan, canım-gözüm?

– Heç.

Onu əldə etdiyi vaxtdan qadın içkini nisbətən azaltmışdı. Amma əgər ölməyib sağ qalası olsa, yenə bu qadından heç vaxt yazmayacaqdı, – burasını indi dəqiq bilirdi. Heç o birilərdən də yazan deyildi. Varlılar – darıxdırıcı məxluqlardı; yaman çansıxıcı olurlar. Onlar həddən çox içirlər, ya da kalan nərd oyna­yırlar. Hamısı da eyni cür darıxdırıcıdır. Skot Fisceraldı xatırladı; o zavallı­nın zənginlərə bəslədiyi heyrətamiz pərəstişi, ehti­ramı yadına saldı. Onun hekayələrindən biri belə başlayırdı: “Varlılar bizlərə bənzəmir”. Və kimsə ona deyəndə ki: “Elədir, onların pulu bizimkindən çoxdur”, – Fiscerald zarafatı ənkərməmişdi. O, varlı­ları sirr dumanına bürünmüş xüsusi irq sayırdı və bunun belə olmadığına əmin olduqda bərk sar­sıl­mışdı; elə sarsılmışdı ki, dünyada başqa heç bir şey onu bu cür sarsıda bilməzdi.

Həyatın zərbələri qarşısında duruş gətirə bilməyib əyilən­lərdən onun zəhləsi gedir­di. Özü isə belə şeylərə baş qoşmaya bilərdi, çünki hamısını ovcunun içi kimi görür, beş barmağı kimi tanıyırdı. Fikirləşirdi ki, hər şeyin öhdəsindən gələ bilər, çünki onu heç nə sındıra bilməz; lazımdır ki, heç nəyə xüsusi əhəmiyyət verməyəsən, vəssalam.

Yaxşı. Bax indi o, ölümə heç bir əhəmiyyət vermir. Onun hər zaman qorxduğu yeganə şey – ağrılar olub. Əlbəttə, o, kişidir; əgər həddindən artıq uzanıb canını boğazına yığmasa, ağrıya dözə bilərdi, ancaq bu dəfə iztirablar, sadəcə, dözülməz idi və o, təslim olmağa başladığını hiss edəndə ağrı səngimişdi.

Köhnədən olmuş bir hadisəni xatırladı: artilleriya zabiti Uilyam­son gecə vaxtı tikanlı məftil maneəsini keçdiyi anda alman­ların gözətçi postundan atılan əl qumbarası onu yaralamışdı və o da səsini başına atıb var gücüylə çığırır, yalvarırdı ki, onu güllələsinlər. Gombul və ədabaz olsa da, Uilyamson çox cəsur adam idi və yaxşı zabit sayılırdı. Amma onda, gecə vaxtı eləcə yaralı halda projektorun işığına düşmüşdü və bayıra tökülən içalatı tikanlı məftildən sallanıb qalmışdı, onu məftildən çıxaran adam da bıçaqla onları diri-diri kəsməli olmuşdu. Güllələ məni, Harri, inandıq­larının xatirinə, güllələ məni. Bir dəfə söhbət ondan düşmüşdü ki, guya Tanrı həzrətləri insana yalnız çəkə biləcəyi qədər yük göndərir və kimsə belə bir mülahizəni təsdiqləməyə çalışmışdı ki, guya bəlli bir anda ağrı insanı öldürür. Ancaq o gecə Uilyamsonun başma gələnlər onun yaddaşına ömürlük həkk olundu. Ağrı Uilyamsonu öldürə bilmədi, o da özü üçün saxladığı morfi həblərinin hamısını ona verdi, di gəl, hətta bir elə həb də Uilyamsona dərhal təsir göstərmədi.

Ancaq indi onun özüylə baş verənlər əsla qorxulu deyildi və əgər bundan betər olmayacaqdısa, onda narahatçılığa dəyməzdi. Əlbəttə, daha ürəkaçan bir kampaniyada olmaqdan da vaz keçməzdi. Və bir qədər də bu saat yanında görmək istədiyi adamlar barəsində düşündü.

Fikirləşdi ki, yox, hər şeyi çox uzadanda və çox gec eləyəndə gözləməyə dəyməz ki, yanında kimsə qalacaq. Adamlar getdilər. Qəbul vaxtı başa çatdı və indi sən ev sahibəsi ilə tək qalmısan.

“Bütün başqa şeylər kimi ölmək də məni təngə gətirib”, o düşündü və düşündüyünü ucadan dilə gətirdi.

– Təngə gətirib.

– Səni nə təngə gətirib, canım-gözüm?

– Uzun-uzadı elədiyin hər şey.

O, qadına baxdı; stulun söykənəcəyinə yayxanan qadın tonqalla onun arasını kəsmişdi və alovun dilləri incə qırışlı sifətini işıqlandırırdı. Gördü ki, qadının yuxusu gəlir. Goreşən isə indi tonqaldan düşən işıq çevrəsinin lap yaxınlığında zingildəyirdi.

– Mən yazırdım, – o dedi. – Amma bu çox yorucudur.

– Necə bilirsən, səncə, yuxulaya biləcəksən?

– Əlbəttə, yuxulayacam. Bəs özün niyə uzanmırsan?

– Səninlə oturmaq istəyirəm.

– Sən nəsə bir şey hiss eləmirsən?

– Yox. Sadəcə, yuxum gəlir.

– Mənsə hiss edirəm., – Harri dedi; ölümün yenidən çarpayının böyründən keçdiyini o lap elə indicə eşitmişdi. – Bilirsən, bu vaxtacan itirmədiyim yeganə bir şey qalıbsa, o da maraq hissidir.

– Sən heç nə itirməmisən, – qadın dedi. – Mənim indiyəcən tanıdığım adamlardan sən ən mükəmməlisən.

– Pərvərdigara, anlamaqçün sən qadına necə az şey vermisən! Bu, nədir belə? Sizin intuisiya adlandırdığınız şeydir?

O səbəbdən belə söylədi ki, həmin an ölüm yaxınlaşıb başını çarpayının ayağına qoymuşdu və həniri ona dəyirdi.

– Onu çəpgöz kəllə kimi təsvir etmələrinə baxma; inanma ki, o cürdür. Ona qalsa, onu bir cüt velosipedli polismenə də bənzət­mək olar, yaxud o lap quş cildində, ya kaftar kimi burnu sifətinə yapışmış şəkildə də ola bilər.

Ölüm bir az da yaxınlaşdı, amma indi o, boşluğun içində hansısa yeri tutan nəsə biçimsiz bir şey idi.

– De ki, çıxıb getsin.

Ölüm çıxıb getmədi, bir az da yaxınlaşdı.

– Səndən yaman pis iy gəlir ha, – o dedi. – İyverən zibil.

Ölüm bir az da qabağa gəldi və indi o daha ölümlə danışa bilmirdi; onun danışa bilmədiyini görəndə ölüm lap irəli yeridi, o da cəhd elədi ki, ölümü səssizcə qovsun, amma sinəsindən basa-basa ölüm elə hey yuxarı dırmaşırdı və dırmaşa-dırmaşa axırda çıxıb düz sinəsinin üstündə oturdu, özü də onu nə tərpənməyə qoydu, nə ağzını açıb danışmağa; həmin anda o, qadının səsini eşitdi:

– Bvana yuxuladı. Çarpayını qaldırın, sonra da aparın içəri, amma ehtiyatla.

O deyə bilmədi ki, ölümü qovsunlar; ölüm də bütün ağırlığını onun üstünə salıb nəfəs almasına imkan vermədi. Və gədələr çarpayını qaldıranda birdən hər şey keçib getdi, sinəsinin üstün­dəki ağırlıq da qəfildən yoxa çıxdı.

Səhər açılmışdı, çoxdan, lap çoxdan açılmış­dı və o, təyyarənin uğultusunu eşidirdi. Təyyarə əvvəl göy üzündə nöqtə kimi görsəndi, sonra geniş dövrə vurdu və gədələr dərhal onun pişvazına cumdu­lar, bir topa çırpının üstünə kerosin əndərib yandırdılar, üstündən də ot tökdülər; hamar mey­dan­çanın hər iki başında iri tonqal qalandı, səhər küləyi tonqalların tüstüsünü düşərgəyə tərəf qovub apardı; təyyarə havada bu dəfə yerə daha yaxın iki dövrə də vurub aşağı milləndi, sonra təzədən düzəlib rahat şəkildə meydançaya endi. Və budur, onun köhnə dostu Komton – əynində biçimsiz şalvar və tvid pencək, başında qəhvəyi rəngli fetr şlyapa – çadırlara tərəf yeridi.

– Nolub sənə, dost? – Komton çatıb soruşdu.

– Ayağımdır, – o dedi. – Yemək yeyəcəksiz?

– Yox, sağ ol. Çay içərəm. Mən Kəpənəklə gəlmişəm. Memsaibi götürə bilmə­yə­cəyik. Tək bircə nəfərə yer var. Sizin yük maşınınız artıq yoldadır.

Ellen Komtonu kənara çəkib onunla nəsə danışdı; bu söhbətdən sonra Komton bir az da hərəkətə gəldi.

– Biz indi hər şeyi yerbəyer edərik, mən memsaibin ardınca qayıdaram. Hə, tələs­mək lazımdır. Ola bilsin, Aruşda hələ benzin­çün də enməli olduq.

– Bəs çay?

– Çox da meylim çəkmir.

Gədələr çarpayını qaldırdılar, əvvəl yaşıl çadır­ların böyrün­dən, sonra qayalığın, otu yanıb qurtardığından küləkdə tüstüsüz közərən dərədəki tonqalların yanından ötüb balaca təyyarəyə yaxın­laşdılar. Onu içəri salmaq asan olmasa da, axırda güc-bəla ilə yerləşdirə bildilər; yerləşəndən sonra Harri kürəyini dəri kres­loya söykədi, ayağını isə qaldırıb qarşıdakı kresloya – Komtonun yerinə qoydular. Komton mühərriki işə salıb kabinəyə keçdi. Ellenə və gədələrə əl yellədi, mühərrikin səsi qulaqların öyrəşdiyi tanış uğultuya çevrilən kimi, təyyarə qaban ayaqlarının çuxurlarını adlayıb yerindəcə dövrə vurdu və tonqalların arasındakı meydan­çada yerə son dəfə təkan verib havaya qalxdı.

Harri aşağıdakıların onların ardınca necə əl yelləməsini gördü; təpənin yanındakı çadırlar da, ağaclar da, kolluqlar da indi yerlə tən görünür, dərə getdikcə genişlənir, qurumuş naxır bulağına aparan heyvan ayaqlarının saldığı cığırlar isə sap kimi uzanırdı; orda heç zaman görmədiyi bir nohur da vardı. Yuxarıdan baxanda yalnız girdə kürəkləri gözə çarpan zebrlər və yepyekə kəllələri nataraz ləkəyə oxşayan antiloplar zəncirvari şəkil­də, eynən açılmış barmaqlar sayağı dərə boyunca səpələnib dağa dırmaşır­mış kimi görü­nür­dülər. Təyyarənin kölgəsi onları haxlayanda səksənib hərəsi bir tərəfə sıçradı; indi onlar lap xırdalaşıb gözdən itirdilər, çaparaq qaçmaları da daha sezilmirdi və gen dərə ta üfüqəcən sarımtıl-boz rəngə çalırdı. Düz gözlərinin qənşərində isə Komtonun tvid pencəyi, fetr şlyapası vardı. Sonra onlar antilop­ların cığırla yuxarı dırmaşdıqları dağ­ətəyinin, az sonra yaşıl meşələrin və başdan-başa bambuk pöhrəliyi ilə örtülmüş yamacın dərin­li­yin­dən yüksələn dağ silsiləsinin, sonra yenə də sanki dağın dərə-təpələri ilə birlikdə yonulub hamarlan­mış keçilməz sıx meşə­lərin və nəhayət, hündür dağ aşırımı­nın üzərindən uçdular. Aşırımı adlayan­dan sonra üzüaşağı gedirlər, yenə bürkü içindəki bənövşəyi-boz dərə görsənir, kəskin hava dalğa­sından təyyarə bərk çalxalanır, silkələnir və Komti geri qanrılıb baxır ki, görsün dostu uçuşu necə keçirir. Qarşıda isə yenə dağlar qaralırdı.

Və onda Aruşa istiqamət götürmək əvəzinə onlar sola buruldular, yəqin Komti yanacağın bəs edəcəyini hesablamışdı; bu vaxt o, aşağı boylanıb haradan peyda olduğu bilinməyən ilk qar çovğu­nuna bənzər çəhrayı bulud topasının yerdən bir az yuxarıda, havada uçuşduğunu gördü və bunun cənubdan qoşun çəkib gələn çəyirtkə sürüsü oldu­ğunu anladı. Sonra təyyarə yuxarı millənib, deyə­sən, gündoğana tərəf istiqamət götürdü və qəfildən araya zülmət qaranlıq çökdü, – şəlalə içindən keçirmiş kimi, qapqara buludların arasına, dəhşətli leysana düşdülər, yağmurdan çıxanda isə Komti başını geri çevirib gülümsədi, əlini qabağa uzatdı və orada, irəlidə Harri göz önünə pərdə çəkərək bütün dünyanı görünməz edən, günəşin şəfəqləri altında bəyazlığı göz deşən ağlasığmaz dərəcədə parlaq, başı göylərə dirənmiş kvadratşəkilli nəhəng Kili­man­caro zirvəsini gördü. Və onda başa düşdü ki, bu yer onun üz tutub getdiyi həmin yerdir.

Elə məhz həmin anda goreşən qaranlıqda ulamağını kəsib adam səsinə, hönkürtüyə oxşayan nəsə qəribə səslər çıxartmağa başladı. Qadın bu səsləri eşidib yataqda narahat halda qurcalan­mağa başladı, amma ayılmadı. Yuxuda o, Lonq-Aylenddəki evlərini görürdü və guya həmin axşam qızının cəmiyyətə ilk çıxışının ərəfəsi idi. Nəyə görəsə atası da burdaydı və ona bərk acıqlıydı. Sonra kaftar elə bərkdən uladı ki, qadın bu səsə yuxudan ayıldı və harada olduğunu dərhal anışdıra bilmədiyindən əməlli-başlı qorxuya düşdü. Tez cib fənərini götürüb Harri yuxuda olarkən gətirib qoy­duq­ları ikinci çarpayını işıqlandırdı və Harrini orda, mığmığalardan qorunmaqçün üstünə tor çəkilmiş çarpayıda uzanmış gördü, amma nəyə görəsə o, bayıra çıxartdığı ayağını çarpayıdan aşağı sallamışdı; sarğı açılıb düşdüyündən qadın ayağa baxmağa ürək eləmədi.

– Molo, – qadın çağırdı. – Molo, Molo! – Sonra çığırdı: – Harri, Harri! – Sonra lap bərkdən qışqırdı: – Harri! Harri, Allah xatirinə!

Cavab gəlmədi və qadın onun nəfəsini eşitmədi.

Çadırın divarları arxasında goreşən qadını yuxudan oyatdığı bayaqkı əcaib səsləri çıxarırdı, amma ürəyi bərk-bərk döyündü­yündən qadın həmin səsləri eşitmirdi.

Çevirəni Mahir N.Qarayev

• “Şuşa – Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı” ilinin rəsmi açılış mərasimi keçirildi
• Xalq şairinin kitabı təqdim edildi
• Ölkəmizdə iki beynəlxalq foto müsabiqəsi keçirilir