Məti OSMANOĞLU, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan klassik ədəbiyyatının bugünkü oxucuya layiqincə təqdim olunması, sözün həqiqi mənasında insanların işinə yarayan fəal “milli sərvətə” çevrilməsi üçün qarşımızda üç mühüm və təxirəsalınmaz vəzifə durur: birincisi, klassik ədəbiyyatımızın daha obyektiv tarixi şərtlər kontekstində tədqiq edilərək öyrənilməsi; ikincisi, ərəbcə və farsca yazılmış klassik ədəbiyyat abidələrinin yüksək səviyyədə tərcüməsi; üçüncüsü, yenidən nəşri və oxuculara çatdırılması. Təəssüflər olsun ki, dövlət əhəmiyyəti daşıyan bu üç məsələnin üçü də hələ öz kompleks həllini gözləməkdədir.
Divan ədəbiyyatımızın öyrənilməsini əksər hallarda obyektiv tarixi şərtlərdən təcrid etdiyimizə görə dünya bizim klassik “Azərbaycan ədəbiyyatı”na aid etdiyimiz bir çox adları və abidələri İran mədəniyyətinin və fars ədəbiyyatının adına çıxır. Vaxtilə bu cür məsələlər inzibati yolla həll olunurdu: Nizaminin Azərbaycan şairi olduğunu Moskva qəbul edən kimi bütün SSRİ-də qəbul edirdi və bu məsələ müzakirə edilmirdi. Bu gün keçmiş SSRİ məkanında da ədəbiyyata və tarixə münasibət dəyişib. Ona görə də biz dəqiq müəyyənləşdirməliyik ki, Xətib Təbrizinin, Nizami Gəncəvinin, Məhsəti Gəncəvinin, Xaqani Şirvaninin mənsub olduqları ictimai və mədəni sistem hansı tarixi reallığın məhsuludur! Səlcuqlar dövləti və mədəniyyətinin, eləcə də Səlcuqların yerində yaranan Atabəylər dövləti və mədəniyyətinin tarixi mahiyyəti, həmin mədəniyyətin içində Azərbaycanın yeri dəqiq görünmədiyinə görə Nizamini təkcə biz Azərbaycan şairi kimi tanıyırıq. Amma hətta müasir Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında belə onun adı İran ədəbiyyatının nümayəndəsi kimi çəkilir. Hələ nə Azərbaycanda, nə də Türkiyədə Səlcuqlar (və postsəlcuqlar) dövrü mədəniyyətinin əsl mahiyyəti açılmayıb, üç dili (türk, ərəb və fars) təmsil edən bu mədəniyyətin içində etnik amilin, eləcə də dil amilinin yeri və əhəmiyyəti ciddi şəkildə müəyyən olunmayıb. Ona görə də Nizami və Xaqani kimi şairlərin tarixi kimliyi sual altına salınır və həmin sual işarəsi getdikcə böyüdülür. Bu sual işarəsini böyüdən amillərdən biri də bizim qəbul etdiyimiz “Azərbaycan ədəbiyyatı” anlayışıdır. Biz hələ dəqiq müəyyənləşdirə bilməmişik ki, “Azərbaycan ədəbiyyatı” anlayışı coğrafi faktora əsaslanır, yoxsa etnik və ya dil faktoruna. Bu qeyri-müəyyənlik ədəbiyyat tariximizin öyrənilməsinə olduqca mənfi təsir göstərir.
Bu, məsələnin bir tərəfidir və tutaq ki, onu həll eləmişik. Fərqində olan varmı, fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunan əsərlərin nə qədəri bu gün üçün, müasir oxucu zövqü üçün yararlıdır, yaxud onların real oxucuları var? Etiraf etməliyik ki, farsdilli klassik divan ədəbiyyatından dilimizə tərcümələrin böyük əksəriyyəti zəif və zövqsüz qafiyəpərdazlıq nümunələridir. Belə fikirləşirəm ki, orijinalı farsca olan divan ədəbiyyatı nümunələri tamamilə yenidən tərcümə olunmalıdır və bu məsələdə, ilk növbədə, oxucunun mövqeyi və mənafeyi nəzərə alınmalıdır.
Oxucu oxuduğundan bədii həzz ala bilməlidir. Təəssüf ki, indiyə qədər edilmiş tərcümələrin böyük əksəriyyəti bədiilik baxımından qüsurlu və solğun olduğuna görə bu haqq oxucuların əlindən alınıb. Heç kəsdən gizli deyil ki, farsca yazmış ədiblərimizin – Nizaminin, Xaqaninin, Məhsəti Gəncəvinin, Marağalı Əhvədinin, Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsərlərinin tərcümələri, tədqiqatçıları və diplom işi yazan tələbələri nəzərə almasaq, heç kəsdə maraq doğurmur. “Sirlər xəzinəsi”ni və ya “Yeddi gözəl”i canını dişinə tutub öz dilimizdə oxuyan normal zövqlü insanın Nizami haqqında təsəvvürü də yanlış olur. Beləliklə, oxucu Nizaminin əsərini, yaradıcılığını yox, adını tanıyır. Bu problem özünü tədris prosesində daha aydın və qabarıq göstərir. Universitetdə ədəbiyyat tarixini tədris etdiyimə görə bu sahədəki problemləri daha yaxından müşahidə edə bilirəm. Bəzən tədris prosesində tələbələrə tərcümə olunmuş əsərləri oxumağı tapşırmağa tərəddüd edirsən: qorxursan ki, qaş qayırmaq əvəzinə göz tökə bilərsən. Yəni qafiyəpərdazlıq nümunələri gənclərdə ədəbiyyat tariximizə sevgi yaratmaq əvəzinə, çox vaxt ikrah və laqeydlik oyadır. Digər tərəfdənsə ən uğurlu tərcümələr belə Nizaminin və ya Xaqaninin fəlsəfi görüşlərini, poetik dünyasını, düşüncə ənginliklərini kifayət qədər açıb ortaya qoya bilmir. Məsələn, “Leyli və Məcnun”u (Səməd Vurğun tərcümə edib), yaxud “Xosrov və Şirin”i (Rəsul Rza tərcümə edib) oxumaq olur, ancaq bu tərcümələr də Nizaminin əsl kimliyini kəşf etməyə yetərli deyil, bunlarda da tərcüməçi kimliyi əsərin müəllifindən öndə dayanır.
Ona görə də klassik ədəbiyyat abidələrinin filoloji tərcüməsinə və hər misranın, hər obrazın elmi filoloji şərhlərinə çox böyük ehtiyac var. Vaxtilə Milli Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutunda Nizami əsərlərinin filoloji tərcüməsi hazırlanmışdı. Lakin müəyyən çatışmazlıqları olan bu nəcib təşəbbüs öz missiyasını axıra çatdıra bilmədi, Nizami yaradıcılığının filoloji tərcüməsi layiq olduğu səviyyədə nəşr olunub, oxuculara təqdim edilmədi.
Daha bir problem də öz dilimizdə yazılmış klassik şeirlərin bugünkü oxuculara, gənc nəslə çatdırılmasıdır. Bu gün kim desə ki, Nəsiminin, yaxud Füzulinin anadilli əsərlərinin müəyyən oxucu auditoriyası var, məncə, mübaliğəyə yol verər. Bu şairlərimiz, olsa-olsa, məktəb proqramları səviyyəsində tanınır. Anadilli divan ədəbiyyatının mütaliəsində bir yandan ərəb və fars sözlərinin, ifadələrinin başa düşülməməyi problem yaradırsa, digər yandan spesifik ənənəvi obrazlar sisteminin qavranılması, dini və təsəvvüf anlayışlarının dərk olunması məsələni qəlizləşdirir. Ona görə də anadilli klassik ədəbiyyatın orijinalı ilə bir yerdə sadələşdirilmiş, müasir dilimizə uyğunlaşdırılmış variantı da nəşr olunmalıdır.
Qavranılması çətinlik yaradan hər bir söz və ifadə, hər bir obraz nəşrlərdə mütəxəssislər tərəfindən şərh edilməlidir. Eləcə də əruz vəznində olan hər bir divan şeiri nümunəsinin üstündə bəhri və təfilələri göstərilməlidir. Bu sahədə özbəklərin maraqlı ənənəsi var: onlar Nəvainin “Xəmsə”sini iki variantda nəşr edirlər: eyni kitabın içində həm orijinal mətn, həm də tarixi mətnin sadələşdirilmiş variantı verilir. Məncə, bu təcrübə indiki halda bizim də işimizə yaraya bilər.
Onu da xüsusi vurğulamağa dəyər ki, qaldırdığımız məsələlərin ayrı-ayrı insanların əzmkarlığı ilə həlli əsla mümkün deyildir. Bu problemləri hökumətin gündəliyinə gətirilməli və həm maddi, həm təşkilati baxımdan dövlət səviyyəsində həll edilməlidir.
