Kulis Məti Osmanoğlunun “Daş” essesini təqdim edir.
Musa Yaqubun 35 il əvvəl – 1980-ci ildə qələmə aldığı “İlahi, mən bu daşı götürüm, götürməyim?” şeirinin qoyduğu sual konkret cavabdan çox, oxucu düşüncəsində yaratdığı əlavə suallar zənciri ilə əlamətdar görünür. Bu əsərin çəkisi, müasir texnologiyanın dili ilə desək, onun yaddaş tutumu ilə bağlıdır. Söhbət şeirin həm birbaşa başa düşülən, mətnin üst qatında qavranılan “operativ yaddaş” tutumundan, həm də kökü çox dərinlərə işləyən, bəzən şairin də dəqiq sərhədlərinin fərqində olmadığı ümumi yaddaşdan – dilin, milli poetik düşüncənin əhatə etdiyi yaddaşdan gedir. Bu şeirin uğuru, onu yaxın keçmişimizin yığnağı dağılmış məclisindən bu günümüzə dik, ayaq üstə gətirən başlıca keyfiyyəti birbaşa oxucuya ötürülən bədii informasiya ilə oxucunun (və elə şeiri yaradan müəllifin də) gözünün önündə olmayan, dərindən gələn ümumi yaddaşın bir-birini tamamlaması, bir-birinə enerji ötürməsidir.
Şeirin qəhrəmanının götürməyə tərəddüd etdiyi daş mifik düşüncənin dərinliklərində görünüb-itir. Musa Yaqubun bu şeirinə qədər Azərbaycan ədəbiyyatında daşın son dərəcə maraqlı bir obrazı yarıdılmışdı. Əli Kərimin “Daş” şeiri yarıçılpaq, yarıvəhşi insan övladının ilk dəfə silah kimi istifadə etdiyi daşın “tarixi səyahətini” canlandırır. Şair daşı miflərin yarandığı ilkin dünyadan ayırıb, ona XX əsr insanının tanıdığı əşya kimi rəmzi məna verir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra kütləvi qırğın silahlarının əleyhinə aparılan ümumbəşəri təbliğat ab-havası aydın duyulan şeirdə daş əsrlərin üstündən keçə-keçə odlu qılınca, gülləyə, mərmiyə, atoma, nüvəyə çevrilir, havanı, suyu zəhərə döndərir. Müharibə və silahlanma əleyhinə yazılmış “Daş”da həməsrlərdən – XX əsrin elmi-texniki inqilab dövrünün mədəni insanlarından ibtidai insanın atdığı “daşı dayandırmaq” – silahı yerə qoymaq, silahlanmanı dayandırmaq tələb olunur.
Musa Yaqubun şeirində isə müxtəlif mənalar verilən daş bir əbədi yük kimi təqdim olunur. İnsan onu götürməyə, ən azından qarşısında dayanaraq onu götürüb-götürməmək haqqında düşünməyə, əbədi tərəddüd içində yaşamağa məhkumdur.
Burada Məlikməmmədin quyunun ağzından götürdüyü, əslində isə iki dünya – bizim yaşadığımız real dünya ilə yaratdığımız sirr dünyası arasında sərhəd olan daşın da, Cırtdanın divin boynuna saldığı xilaskar dəyirman daşının da, lap elə düzlüyün, haqqın meyarı olan tərəzi daşının, ya da insanın bu dünyada son nişangahı olan başdaşının da izlərini görmək mümkündür.
Gördüm yol ayrıcında bu nə süfahi daşdı.
Yəqin yol gedən deyib daş yoldaşla adaşdı.
Dünyanın bir ucu toy, bir ucu da savaşdı,
İlahi, mən bu daşı götürüm, götürməyim?
Bu şeir bir də yunan əsatirindən gələn və min illərdir Sizif üçün cəza alətinə çevrilmiş yumru daşı yada salır. Musa Yaqubun “İlahi, mən bu daşı götürüm, götürməyim?” şeiri ilə Alber Kamyunun “Sizif əsatiri” arasında müqayisədən danışarkən söhbət birbaşa bəhrələnmədən (bu cür bəhrələnmə olduğuna heç inanmıram) deyil, bəşəri düşüncənin yaddaşında əbədiləşmiş ilkin obraza münasibətdən gedir. Görünür, daş və daşı qaldırmağa tərəddüd edən insan obrazının yaradılışında bu gün izahı “operativ yaddaşlardan” silinmiş, bütün insanları eyni mənəvi dayağa bağlayan hansısa bir ibtidai inanc dayanır.
Kamyunun absurdizm cərəyanının qaynaqlarından olan “Sizif əsatiri”ndə tanrılar tərəfindən ağır, yumru bir daşı uca dağın zirvəsinə qaldırmağa məhkum olunan, bütün gecəni daşı dağın zirvəsinə qaldıran Sizifin faciəsi şərh edilir. İnsan mövcudluğunun absurdluğunun rəmzi olan Sizif daşı zirvəyə çatdıran an daş oradan yuvarlanıb aparıldığı yerə – dağın ətəyinə enir və bu proses hər gün təkrar olunur: Sizif yenidən daşı zirvəyə qaldırmaq üçün onun dalınca zirvədən aşağı, dağın ətəyinə enməli olur. “O, aşağı enir. Sizif mənim üçün həmin o sükut zamanında maraqlıdır. Mən ağır, aram addımlarla aşağı – həddi-hüdudu olmayan iztirablarına doğru enən bu adamı gözümün qabağına gətirirəm. Həmin an aldığı nəfəslə bərabər onun şüuru da əlində naçar qaldığı fəlakəti kimi üstünə qayıdır. Yüksəklikdən tanrıların məskəninə enərkən o hər an öz taleyindən yüksəkdədir. O, qaldırmağa məhkum edildiyi daşdan inaddır”. Kamyu dağın təpəsindən daşın dalınca enən Sizifi belə təqdim edir.
Musa Yaqubun şeiri dağdan daşın arxasınca enərkən Sizifin içinə qapıldığı süküt, daha doğrusu, sükut içindəki düşüncə, monoloq kimi səslənir. Sizifin qan-tər içində daş qaldırdığı yolda olduğu kimi bu yolda da onun özündən və daşı yoluna çıxarmış ilahidən – gözəgörünməz qüvvədən başqa heç kim yoxdur.
Özümlə nə döyüşüm,özümlə nə vuruşum?
Burda köhnə izlərin cığırı ot, yeri şum,
Daha bu yoldan geri dönən yox ki soruşum,
İlahi, mən bu daşı götürüm, götürməyim?
Dilemma təkcə daşı götürüb-götürməmək tərəddüdü ilə məhdudlaşmır, ümumiyyətlə, bu daşın mövculduğu içindən çıxılması müşkül olan silsilə suallar, müəmmalar yaradır. Bu, bir taleyin özünün belə yozmağa aciz olduğu bilməcədir:
Saxlamaq da çətindi, aparmaq da azardı,
Tale bu bilməcəni görən necə yozardı?
Bu necə gəl-getdi bəs, eh bu necə bazardı,
İlahi, mən bu daşı götürüm, götürməyim?
İlahi burada nə yol göstərəndir, nə də cəza verən. Sadəcə, qədim miflərdəki kimi insan iradəsindən yüksəkdə nizam yaradan, ya da mövcud nizamı tənzimləyən, ona şəkil verən bir qüvvədir. Daşın yola qoyulması ilahinin işidir, onun oradan götürülməsi isə insanın.
“Sizif əsatiri”ndə insana cəzanı tanrılar vermişdi. Şeirdə isə cəza verən yoxdur, lakin cəza var. Özü də ölçüsüz cəza. Şeirdəki daşı götürüb-götürməmək tərəddüdü Sizifin hər gecə daşı dağın zirvəsinə qaldırması və oradan təkbaşına, sükut içində dağın ətəyinə enməsi qədər dramatikdir və faciə yüklüdür. Sağlam məntiqlə yanaşanda, daha doğrusu, poeziya kontekstindən kənarda baxanda şeirdəki daşın nə olduğu, nə məna kəsb etdiyi barədə mülahizə yürütmək çətindir. Məntiqi mühakimə daşı götürməyin zəruriliyini inkar edir. Yalnız poetik kontekstdə bu daş bir işə yaraya bilər:
Bir dərya sularında yüküm olacaq isə,
Bir səhra küləyində çəkim olacaq isə,
Şeytan üçün tüfəngim, cəngim olacaq isə,
İlahi, mən bu daşı götürüm, götürməyim?
Kamyu mifin faciəviliyini Sizifin şüur sahibi olmasında görür. Sizifə qarşı cəzanın mövcudluğunu isə inkar edir. Onun fikrincə, Sizifi hər addımında uğur qazanacağına ürəkləndirən ümid varsa, burada hansı cəzadan söhbət gedə bilər? “Bu gün fəhlə ömrü boyu belə yaşayır və onun taleyinin faciəviliyi heç Sizifinkindən az deyil. Lakin Sizif yalnız şüurunun üstünə qayıtdığı anlarda faciəvidir. Tanrıların proletarı olan iqtidarsız və asi Sizif öz kədərli qədərinin baş alıb sonsuza qədər getdiyindən xəbərdardır: dağın ətəyinə enərkən bu barədə düşünür. Ona iztirab verməli olan düşüncə aydınlığı onun qələbəsinə çevrilir. Elə bir tale yoxdur ki, nifrətə dov gələ bilməsin”.
Musa Yaqubun şeirində daş nifrətdən yüksəkdə, kinin, qəzəbin, hikkənin üstündədir. Tərəddüdün bir başında hansısa məqamda daş insanın işinə, məsələn, budaqdakı ruzuya əl yetirmək üçün dayaq kimi ayaq altına qoymağa yarayır:
Bir əl yetməzliyində bəlkə mənə köməkdi,
Budaqda ruzum olsa bir qarış boy deməkdi...
Tərəddüdün o biri başında isə daş lazımsızdır, absurddur, artıq yükdür:
Yerim cənnət bağısa daş nəyimə gərəkdi,
İlahi, mən bu daşı götürüm, götürməyim?
Musa Yaqubun şeirinin poetik kontekstində insanın daşı götürmək məhkumluğu qaçılmazdır. Nə qədər tərəddüd edirsən-et, tərəddüdü əsaslandırmaq üçün nə qədər dəlil gətirirsən-gətir, yoluna düşən daşı qaldırmaq insan oğlunun qədəridir. Bu daş hər kəsin yoluna düşür və düşəcək. Götürməsə, vaxtı çatanda o daş gəlib başının üstündə “bitəcək”.
“Ömrümün sarayından gündə bir kərpic düşər”,
Min belə kərpic düşə, torpağa nə güc düşər?
Ömrün karxanasında bəlkə bir az gec bişər,
İlahi, mən bu daşı götürüm, götürməyim?
Kamyu Sizifi öz daşı ilə birlikdə dağın ətəyində təkbaşına buraxır və onu xoşbəxt hesab eləyir. “Təkcə zirvəyə yüksəlmək üçün mübarizə aparmaq insanın qəlbini doldurmaq üçün kifayət edir. Odur ki, Sizifi xoşbəxt hesab eləməyə dəyər”.
Musa Yaqubun yaradıcılığı da daşa dönüklük eləmir. Şairin sonrakı şeirlərində biz daşın və daş önündəki tərəddüdün müxtəlif variasiyalarını, formalarını görürük. Qədər kimi qaçılmaz olan bu yükün insana xoşbəxtlik gətirib-gətirmədiyini söyləmək isə çox çətindir. Çünki... “Bu dünyanın qara daşı göyərməz”!
