Kulis.az tənqidçi Mehman Qaraxanoğlunun yazıçı Şərif Ağayarın "Biz tərəflər" hekayəsi haqda yazdığı "Yazıçı yaddaşı" essesini təqdim edir.
Şərif Ağın “Biz tərəflər” hekayəsini göz və ürəkdolusu yenicə oxumağa başlamışdım ki, (Hekayə 22 sentyabr 2020-ci ilə Kulis.az-da çıxıb) əbədi qəddar düşmənimizə qarşı əks-hücumumuz – müqəddəs Vətən Savaşımız başlandı. Və bütün xalqımız kimi biz də ailəlikcə son hüceyrələrimizəcən 44 gün televizor ekranına qapanıb qaldıq...
Müharibə təkcə qələbə əhvalı və riqqətdən ibarət deyildir. Pablo Pikassonun “Gernika” rəsminə ilk dəfə baxarkən ağlımdan keçən fikir bu olub: Belə qarışıq situasiya və xaosda insan özünün param-parça olub ətrafa dağılımış əzalarını da səhv-dəyişik sala bilər...
Amansız sivilizasiya həm də yeni söz və ifadələr deməkdir. “Yaddaş kartı” deyilən ifadə də leksikonumuza yenicə daxil olub. Mübaliğəsiz deyirik: Çağdaş gənc istedadlı nasirlər içərisində Şərif Ağın haqq savaşımıza qədər yazdığı hekayə, roman, povest və bədii-publisistik köşə yazıları da bizim yaddaş kartımız ola bilər. Başqasının haqqını kəsib Şərif Ağa vermək fikrindən də uzağıq. Biz təkcə görülən işin həcmini deyil, həm də keyfiyyətini nəzərdə tuturuq.
“Ədəbiyyatın tarixdən daha fəlsəfi” olduğunu söyləyən Aristotelin nə qədər haqlı olduğunu bilmək üçün zənnimizcə, Şərif Ağın “Biz tərəflər” hekayəsini oxumaq da kifayət edər. Gözləri görməyən qəhrəmanını əl və ruh havasına hündür Astaf dağının başına “qaldıran” yazıçı bəlkə (bəlkəsiz!) özü də bilmədən bizə müharibə anonsu verməklə Böyük Qayıdışın ən mistik siqnallarını ötürmüş olur. Xatırladıram: Müharibənin başlanmasına hələ 5-6 gün qalırdı, həm də hekayə çap olunan gündən ən azı, iki ay əvvəl yazılmışdı və ən əsası, həmin dövrdə qayıdışdan söhbət belə gedə bilməzdi. Bu olayı sırf təsadüf hesab eləyənlərə də bəraət qazandırıram. Qoy olsun! Amma əsər bədii-sənətkarlıq baxımından klassik hekayəçiliyimizin ən parlaq təzahürlərini özündələyir. Biz məhz bu barədə daha çox danışacağıq...
Biz tərəflər...
Nostalji sevgi və ağrının maksimallıqdan partlayış anı... Mən belə məqamda amansızcasına ifadənin partlayış anını görmək istəyirəm. Bu, mənim uşaqlıq yaddaşımda tavaya tökülüb vam odun üstünə qoyulan və taxta qaşıqla həzin-həzin qarışdırılıb partlayan qarğıdalını assosiasiya edir. Qarğıdalı sanki qovrula-qovrula öz mahiyyətini açır, pardaqlanır və bizə ağrılı ağ-ağ təbəssüm göstərir. Əgər desək ki, Şərif Ağ da ötən otuz sənə içərisində “Biz tərəflər”i (Söhbət təkcə adıçəkilən hekayədən getmir) nəhayətsiz sevgi, əzab, inam və inadla ruhunun alovunda qovurub, qoruyub, hifz edib və göynərtili mətnlər şəklində bizə təqdim edib, yanılmarıq...
Eşitdiyimə görə, Laçın azad olunanda dostları, tanış-bilişləri ən çox Şərifi təbrik ediblər. Halbuki, Şərif doğma yerləri tərk edəndə cəmi 15 yaşı vardı. Bəs niyə məhz Şərif?! Çünki yuxarıda söylədiyim “irreallıq” qeyri-ixtiyari bir halətdə onlara da bəlli idi...
Hekayənin fakturasını sadə bir həyat həqiqəti təşkil edir; insult keçirən, lakin xaraktercə inadkar olan Şahmar kişi “Astaf dağının başından Ağ Babanın göründüyünü eşidəndə” tərs damarı tutur, hər necə olurrsa olsun, ora qalxıb otuz ilin ayrılığına öz aləmində “simvolik” bir nöqtə qoymaq istəyir. Amma indiki durumu ilə arzusu arasında elə bir uçurum vardır ki, onu adlayıb keçmək qeyri-mümkündür. “Əvvəlki kimi hərəkət edə bilmir, danışanda kəkələyir, sifətinin sol tərəfi səyriyirdi”. Üstəlik, “yüksəklik də olmazdı ona”. Belə bir vəziyyətdə onu Astaf dağına qaldırmaq, əlbəttə, gözgörəti intihar deməkdir. Amma Şahmar kişi də dediyindən dönən deyil...
Biz Şahmar kişinin sağlıq durumunu şərtləndirən əlamətləri və bütün xəstəliklərini atırıq bir tərəfə. Ortada yalnız Yaddaşın qaldığını görərik. Əsl Yaddaş xəstəlik götürmür. Amma “zəif”i götürür. Yaddaş xəstəliyi adlanan mərəz də məhz onun özündən intişar edib boy atır. Əslində, zaman-zaman başımıza gələn bütün faciəvi olayların mərkəzində yaddaşsızlığımız dayanır. “Tarixdən fəlsəfi” olan ədəbiyyatımıza baxaq:
Danabaşlaşma siyasi yaddaşsızlaşma deməkdir. Manqurtlaşma ondan sonra gəlir. Şərif intuitiv olaraq sələflərinin yolu ilə gedərək, Şahmar kişinin simasında heç zaman ölməyən Yaddaşımıza möhtəşəm bir abidə qoyur.
Ümumiləşdirək; siyasi yaddaşsızlıq simvolu – danabaşlaşmamızın ilkin tarixi mərhələlərini özündə təscəssüm etdirən Xudayarımız (Mirzə Cəlilin “Əhvalatları”), şüursuz kölə halına gətirilərək Nayman anasını kürəyindən oxlayan Jolomanımız (Çingiz Aytmatov. “Gün var əsrə bərabər” romanı), atası, qoca professor Həsən müəllimin altsheymer (yaddaşsızlıq) xəstəliyindən “bəhrələnib” mirasına sahiblənmək istəyən şərəfsiz övladımız (Kamal Abdulla. “Sirlərin sərgüzəşti” romanı) aramızda idi. Bu gün Şahmar kişi də adlarını çəkdiyimiz monumental obrazların sırasındadır, fəqət bir qədər əks qütbdə dayanıb. Çünki onlardan fərqli olaraq Şahmar kişi solmayan əbədi Yaddaşımızı simvolizə edir.
Bilirsinizmi bu otuz ildə Şahmar kişinin yaddaşı ona niyə xəyanət etmir?! “Deyirdi, xəyalım bağda qalan it kimi hələ də oralardadır”. Xəyal, yuxu, röya, təsəvvür, xatırlama və digər kompanentlər yaddaşın yardımçılarıdır. Çağımızda “daimi yaddaş” ifadəsi də dövriyyədədir. Bu yaddaş heç bir enerjidən asılı olmadan həmişə mövcud olur. Bizə heç nədən – iqtidar-müxalifət qarşıdurmaları, sosial partlayışlar və hətta ictimai-siyasi formasiyaların dəyişilməsindən asılı olmayıb, Vətənləşən tarixi-genetik, daimi, əbədi bir yaddaş lazımdır. İt kimi sədaqətli daimi bir yaddaş! Həkayənin bizə təlqin etdiyi başlıca ideya da budur.
Əvvəllər Şərifin hekayədən-hekayəyə, mətndən-mətnə, indi isə sözdən-sözə, ifadədən-ifadəyə, cümlədən-cümləyə təkamülünü görür, sonsuz yazıçı zəhmətinin melonxolik, üzüntülü və boğulan adamlar kimi son dərəcə vasvası ab-havası ilə necə dartışdığının şahidi oluruq. O heç bir mətnində təbiəti bu qədər bütöv, tam, gözəl, dinamik və effektiv “oxumayıb”. Təhkiyəçi Şahmar kişi ilə birgə o beş saatlıq yolu özü də addım-addım keçir, “meşədən saqqal saxlayan” “Ağ Babanın nəfəsi olan kəklikotu qoxusu”nu ciyərlərinə çəkir. Və məlum olur ki, həmin beş saat, əslində, otuz illik bir sürədə yaddaşda “durdurulmuş” və sevgi ilə yığılıb “preslənmiş” ağrılı kadrların bir-bir şəkillənməsidir...
Yazılarımızn birində Şərifi “arxetiplərə divan tutan yazıçı” adlandırmışıq. Karl Qustav Yunqa (1875-1961) görə, arxetip kollektiv şüursuzluğun mirasıdır. Qoy Yunq öz fikrində qalsın! Zənnimizcə, arxetiplərə ucdantuma nihilistcəsinə yanaşmaq doğru deyildir. Əgər biz arxetiplərin həm də “ideya” və “paraqdiqma”larla sinonimliyini qəbul etsək, onların insan cəmiyyətində müəyyən ümimiləşmiş sxem və modelləri, ilkin prinsipləri simvolizə etdiyinin şahidi olarıq. Şərq qohumluq arxetipləri tarixən həm də tayfa, qəbilə münasibətlərini tənzimləmək gücünə malik olub. Oğlu olmayan bibisi və onun əri Şahmar kişiyə təhkiyəçinin kövrək münasibətləri fonunda biz həmin əski arxetipin işıqlı tərəflərini görürük. Həmin səhnələr çox ustalıqla işlənib. Təhkiyəçi “sonsuzluq” arxetipi altında qalıb “əzilən” doğmalarına bir övlad qayğısı ilə yanaşaraq, onların həyatlarındakı o məşum oğulsuzluq boşluğunu doldurmağa çalışır. (“Bayandır xan üş cür çadır bəzətmişdi. Oğlu olanı ağ otağa, qızı olanı qırmızı otağa əyləşdirdi. Övladı olmuyanı qara çadıra ötürdü, altına qara döşətdirdi, qara qoyun ətinnən qara qourma verdilər. Hələ dedi ki, ona Tanrı qarğıyıb, biz neyniyək? “Dirsə xan oğlu Buğac boyu”nun el variantı) Hekayədə zərgər dəqiqliyi ilə işlənən həmin yerlər yazıçının sosial-ictimai, mədəni-mənəvi arxeologiyamıza hansı mifoloji kolorit və kodlarla bağlı olduğunu açıb ortaya qoyur... Diskursa yumşaq bir sıçrayışla və həm də çox “xəsislik”lə artırılan “izahedici” mətnlər miflə reallığın həyatımızda paralel addımladığını göstərməklə yanaşı, həm də havanı az qala qoxlaya-qoxlaya irəliləyən, “kəpənək kimi otdan-ota, çiçəkdən-çiçəyə uçan” Şahmar kişinin “biz tərəflər”ə nostalji bağlılığının əski qəmli semantikasını fokuslandırır. Yazıçı bizə mesaj verir; dağlar həmin dağlar, meşələr həmin meşələr, otlar, quşlar, göylər də həmin həmindi, onların Tanrı dərgahı altında semantik missiyası da dəyişməyib, dəyişilən bizik, dəyişilib xəyalımızdakı o yaşıl cığırların üzərinə öldürdüyümüz diləklərdən soyuq asfalt çəkən də bizik. Bizik Vətən haqqında pafosla mədhiyyələr söyləyən! Bizik qara-qışqırıqla “Vətəni sevirəm!” hayqıran! Amma Vətəni sevməyin ən sadə iksirləri belə bizə məlum deyildir. Heç onun beş-altı otunun da adını bilmirik. Vətəni ot-ot, cığır-cığır, ağac-ağac, təpə-təpə, dağ-dağ, bulaq-bulaq “oxumadan” onu necə sevmək olar?! Barı Şahmar kişidən utanın! Burnundan qan açıla-açıla, yıxıla-dura, iməkləyə-iməkləyə o beş saatlıq (otuz illik!) yolu kor gözləriyləkeçib, lap sonda: - “Heç nə görmürəm”, - deyən Şahmar kişidən... Vay o günə ki, yaddaşın kor və şikəst ola!
Ürək qanı və yüksək ədəbi-bədii sənətkarlıqla yazılan bu cür əsərlər orta məktəb dərsliklərinə düşməlidir. Hekayə Abdulla Şaiqin “Köç”, Məmməd Arazın “Atamın kitabı” qədər bizə Dağ-Çöl əlifbasının sosial, kultural və metafizik enerjisini ötürmək gücündədir...
P.S. Biz Şərifin “Biz tərəflər”indən yazdıq. Və müəllifi ürəkdən alqışlayırıq. Hər bir Azərbaycanlı vətəndaşın “Biz tərəflər”i olmalıdır. Fərdi “Biz tərəflər” hərf-hərf, söz-söz, cümlə-cümlə, mətn-mətn yığılaraq böyük Vətən yaradır. “Biz tərəflər”i olmayan Vətənin heç bir tərəfi olmayacaq...
